Пул таклифининг мамлакат иқтисодиётига таъсир самарадорлиги

Калит сўзлар:
пул таклифи, пул мультипликатори, реал пул массаси, 
девальвация. 
Кириш 
Ўзбекистоннинг ўрта муддатли ривожланиш стратегиясида молия, пул-
кредит ва валюта тизими муносабатларининг иқтисодий ўсишга бўлган 
таъсирини кучайтириш ҳамда макроиқтисодий мутаносибликни сақлаш 
масалалари учинчи устувор йўналиш сифатида алоҳида эътиборга олинган
1
.
Шу боис, молия, пул-кредит ва валюта муносабатлари тизимини 
замонавий бозор механизмлари асосида либераллаштириш, улар фаолиятини 
ўзаро мувофиқлаштириш ва мутаносиблигини таъминлаш иқтисодий 
сиёсатнинг ўта долзарб масалаларидан бири ҳисобланади. 
 
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада 
ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли фармони. Ўзбекистон 
Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й. №6 (766)-сон. 70-модда. 

---

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил 
2 
№ 3, 2017

www.iqtisodiyot.uz
 
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили 
Иқтисодиётда ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш (ЯИМ ҳажми), бюджет 
даромадларини кўпайтириш (қўшимча солиқ тушумлари орқали), иш 
ўринларини яратиш ва аҳоли реал даромадларини ошириш бошқа омиллар 
билан бир қаторда, иқтисодиётга таклиф қилинаётган пул таклифи омилига ҳам 
боғлиқдир. Мазкур омилнинг назарий ва амалий жиҳатлари билан боғлиқ 
масалалар бир қатор хорижий иқтисодчи олимларнинг, жумладан Джон Кейнс 
(1924, 1931, 1936), Ирвинг Фишер (1930), Милтон Фридман (1963, 1968), Анна 
Шварц (1963) каби олимларнинг фундаментал тадқиқотларида ўз ифодасини 
топган.
Хусусан, Дж.Кейнс монетар воситаларнинг, жумладан фоиз ставкасининг, 
пул массасининг ва валюта курсининг бир қатор макроиқтисодий 
кўрсаткичларга, яъни инфляция, ишсизлик даражаси, истеъмол, жамғарма, 
инвестиция, ишлаб чиқариш ҳажми, ташқи савдо алоқалари каби бир қатор 
макроиқтисодий кўрсаткичларга бўлган таъсирини микро ва макроиқтисодиёт 
нуқтаи назаридан ҳамда очиқ ва ёпиқ бозор хусусиятлари бўйича чуқур таҳлил 
қилган. Шунингдек, у иқтисодиётга зарур даражадаги пул таклифининг мавжуд 
бўлишини нарх барқарорлигининг муҳим шарти сифатида эътироф этган 
[1,2,3]. 
Кейнснинг фоиз ставкасига оид хулосаcи ва фикр-мулоҳазаларини янада 
кенгроқ ва чуқурроқ тадқиқ қилган етакчи иқтисодчи олим Ирвинг Фишердир. 
У ўзининг “Фоиз сиёсати назарияси” деб номланган фундаментал тадқиқотида 
фоиз ставкаси ва у билан боғлиқ муносабатларнинг барча механизм ва 
элементларини бирма-бир жуда чуқур тадқиқ қилган. Шулардан бири бу 
иқтисодиётнинг пулга бўлган талаб ва таклиф мувозанатини фоиз ставкаси 
орқали тартибга солиш борасида ишлаб чиққан муҳим назарий хулосаларидир. 
Жумладан, у пулнинг баҳосини (нархини) реал фоиз ставкаси белгилаши ва у 
пулнинг қадр-қимматига (харид қобилиятининг ошиши ёки пасайиши), нарх-
наво даражасига (инфляция) ҳамда ишлаб чиқариш ҳажмига (ЯИМ), аҳоли реал 
даромадларига (жамғарма ва инвестицияларга) бевосита таъсир кўрсатувчи энг 
муҳим омил ҳисобланиши хусусида қатъий хулосага келган [4].
Фишернинг 
ушбу 
назарий 
хулоса 
ва 
қарашларини 
янада 
такомиллаштирган ҳолда, монетар воситаларнинг иқтисодиётдаги роли ва 
аҳамиятини биринчи ўринга чиқарган ва шу билан монетаризм таълимотининг 
асосчиларидан бири, деб эътироф этилган етук иқтисодчи олим М.Фридмандир. 
Фридман ўзининг “Пулнинг миқдорий назарияси” (1956) ҳамда А.Шварц билан 
ҳаммуаллифликда тадқиқ қилган “Америка Қўшма Штатларининг 1867-1960 
йиллардаги 
монетар 
тарихи” 
(1963) 
деб 
номланган 
фундаментал 
тадқиқотларида иқтисодиётнинг пулга бўлган талаб ва таклиф муносабатлари 
ҳамда уларнинг макроиқтисодий ривожланишга бўлган таъсири ҳақида муҳим 
назарий хулосалар чиқаришга муваффақ бўлган.
Хусусан, улар АҚШнинг қарийиб 100 йиллик монетар сиёсат тизимини 
тадқиқ қилиш натижасида шундай хулосага келишган, яъни иқтисодиётга пул 
таклифини қисқартириш эмас, балки уни мунтазам равишда ошириб бориш 
лозимдир. Муаллифларнинг бундай хулосага келишига асосий сабаб 1929-1939 

---

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил