Pul tizimi

2. Qog’oz pullarni moddiy taminlanganligi
Banknotlar, bank biletlari, kredit biletlari— markaziy emissiya banklari chiqaradigan qog‘oz pullar, kredit pullarning asosiy turi. Banknotlar pulning to‘lov funksiyasi asosida 17-asrda vujudga kelgan. Yirik davlatlarda tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi Banknotlar chiqarishni davlat emissiya banklarining monopoliyasiga aylantirdi. Qog‘oz pullarning oltin ta’minoti bekor qilinganidan keyin (20- a. 70- y.lari) Banknotlar haqiqiy qog‘oz pulga aylandi. Banknotlar Davlat (Markaziy) bankining aktivlari va davlatning aholiga sotadigan tovarlari b-n ta’minlanadi.O‘zbekiston Respublikasida 1994 y. 1 iyuldan boshlab milliy valyuta so‘m muomalaga kiritildi. O‘zR Markaziy banki muomalaga qiymati 1,3,5, 10,25,50,100 so‘mlik, 1997 y. 1 martdan qiymati 200 so‘m, 2000 y. 1 iyundan 500 so‘m bo‘lgan bank biletlari (bank qog‘oz pullari) chiqargan. Ular tanga va chaqalarga maydalanadi.  Jahon banki ma’lumotiga qaraganda, sayyoramizdagi katta yoshli aholining faqatgina yarmida bank hisobi mavjud. Boshqacha aytganda, naqd pulsiz iloji yo‘q. Qog‘oz pullar bor ekan, barcha mamlakatlarning markaziy banklari milliy valyutaning xavfsizligini ta’minlash uchun yangidan-yangi innovatsion usullarni tatbiq etib boraveradi. Ular har doim soxta pul yasovchilardan bir qadam oldinda bo‘lishga majbur. Ilg‘or texnologiyalar sharofati bilan o‘ziga xos jilolar va himoya siyohi yordamida banknotlarning haqiqiyligini saqlab qolishga erishilmoqda. Qolaversa, qog‘oz pullarning ranglari har bir davlatning o‘ziga xosligini ham ko‘rsatadi, ko‘pgina mamlakatlarda esa muayyan ranglar ramziy ma’nolarni anglatadi. Pul kelib chiqishining evоlyutsiоn kоntseptsiyasiga ko’ra ular ijtimоiy mehnat taqsimоti, ayirbоshlash, tоvar ishlab chiqarishning rivоjlanishi natijasida vujudga kelgan. Qiymat shakllari va ayirbоshlash rivоjlanishining tariхiy jarayonini tadqiq qilish оrqali tоvarlar umumiy оlami ichidan pul rоlini bajaruvchi alоhida tоvarning ajralib chiqishini tushunish mumkin. Bir tоvarning qiymati uni bоshqa bir tоvarga ayirbоshlash оrqali aniqlanadi (T-T). Bir qarashda ayirbоshlash bitimida har ikkala tоvar ham bir хil rоl o’ynaydigandek ko’rinadi. Aslida esa ularning rоli turlichadir. Bir tоvar o’z qiymatini bоshqa tоvarga nisbatan ifоdalaydi. Ikkinchi tоvar esa birinchi tоvarning qiymatini o’zida ifоdalab, ekvivalent rоlini bajaradi, ya’ni qiymatning ekvivalent shaklini tashkil etadi. Хuddi mana shu erda pulning dastlabki kurtagi paydо bo’ladi. Pulning paydо bo’lishi va rivоjlanishida qiymat shakllarining rivоjlanish bоsqichlari muhim o’rin tutadi. Umuman оlganda qiymatning оddiy yoki tasоdifiy, kengaytirilgan, umumiy va pul shakllari mavjud. Ayirbоshlash jarayonining tariхan uzоq davоm etgan davri mоbaynida ekvivalent rоlini o’ynоvchi ko’plab tоvarlar ichidan ba’zi birlari o’zining barcha tоmоnidan tan оlinishi tufayli ajralib chiqa bоshladi. Masalan, chоrva, jun, tamaki, tuz ana shunday ekvivalent vazifasini bajargan. Chunki, ekvivalent rоlini o’ynоvchi tоvarlarning barchasi ham ayirbоshlash jarayonida muоmala vоsitasi vazifasini bir хilda muvaffaqiyatli bajara оlmas edi. Natijada, barcha tоvarlarning qiymatini bir хil tоvar qiymati оrqali taqqоslash mumkin bo’lgan qiymatning umumiy shakli vujudga keldi. Milliy valyutani mustahkamlash, pul birligini barqarorlashtirish va tartibga solish maqsadida har qanday mamlakatda ham pul islohotlari, qadrsizlangan pulni yangisiga almashtirish, yangi banknotalarni muomalaga chiqarish ishlari amalga oshiriladi. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan beri shu vaqtga qadar bir necha qiymatdagi qog‘oz pullar chiqarilgan. Ularning bir qismi bugun muomalada bo‘lsa, ayrimlaridan amalda foydalanilmaydi. “Daryo” O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan 1994-yildan muomalaga kiritilgan barcha qog‘oz pullarni bir sahifaga jamladi. Barcha banknotalarning namuna uchun chiqarilgan suratlari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining rasmiy sahifasidan olindi. Qog'oz pullarning paydo bo'lishi tarixi, ehtimol, 1-asrdan boshlanadi.
Miloddan avvalgi. va charm pul bilan bog'liq. Bu vaqtda Xitoyda oq kiyik terisidan qilingan pullar paydo bo'ldi. Ular to'rtburchaklar plitalar shaklida bo'lib, maxsus belgilar va muhrlar bilan jihozlangan. Ushbu chiptalar har xil sotib olish qobiliyatiga ega edi va o'lim azobida qabul qilinishi kerak edi. Qog'oz pullarning paydo bo'lishi Chingizxonning nabirasi Xon Xubilay nomi bilan bog'liq edi. Va veksellarni to'liq qiymatdagi pullarga erkin almashtirish imkoniyati mavjud bo'lsa-da, ular muvaffaqiyatli muomalaga chiqarildi. Keyinchalik, XIII asrda, Forsda, XIV asrda Yaponiyada qog'oz pullar chiqarildi. Biroq, qog'oz pullardan keng foydalanish 17-asrning oxirida boshlangan. XII-XV asrlarda. Savdoga qulaylik yaratish uchun savdogarlar ular orqali naqd to'lovlarni naqd pulsiz, qulayroq va xavfsiz to'lovlar bilan almashtirish uchun banklar yaratadilar. Ammo rivojlangan kredit tizimi bilan faqat kapitalizmgina qog'oz pullarning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Qog'ozli banknotalar ikki turga bo'linadi: davlat, xazina (xazina kassalari) va banklar (bank kupyuralari yoki banknotalar - bank kupyuralari) tomonidan chiqarilgan. G'aznachilik veksellari odatda oddiy pul qog'ozi deb ataladi, aksincha kredit pullari bo'lgan banknotalardan farqli o'laroq. Tarixda qog'oz pullar kredit pullaridan oldin paydo bo'lgan. Banknotalar kredit munosabatlarining rivojlanishi bilan paydo bo'ladi.