Pul tizimining evolyutsiyasi

1- Pul tizimi va uning mazmuni
Pul birligi. Pul birligi va uning nomi hukumatning tegishli qonun va
me’yoriy hujjatlari asosida belgilanadi. Qonun va tegishli me’yoriy hujjatlar
asosida belgilab qo‘yilgan pul belgilari mamlakatda yagona to‘lov vositasi
vazifasini bajaradi. Mamlakat iqtisodiyotida muomalada bo‘lgan pul birligi
o‘zining nomiga ega bo‘ladi. Milliy valyutaning nomi barcha mamlakatlarda
turlicha nomda yuritiladi. Masalan, AQShda dollar, Buyuk Britaniyada funt
sterling, Xitoyda yuan va boshqalar (quyidagi jadvalda jahon mamlakatlarining
pul birliklarining nomlari keltirilgan).
Pul tizimining turlari
Kishilik jamiyatining vujudga kelishi, rivojlanishi va takomillashuvi
barobarida tovar – pul munosabatlari ham shunga monand holda rivojlanib va
takomillashib kelmoqda. Shuningdek, pul tizimi ham mavjud ijtimoiy –
iqtisodiy jarayonlar davomida ikki turdan iborat bo‘ldi. Xususan:
– metall pullar tizimi, bunda tovar pul (qimmatbaho metall) muomala
vositasini bajaradi, metall pullar to‘lov vositasini bajarganda ularda pulning
barcha funktsiyalari namoyon bo‘ladi;
– qog‘oz – kredit pullar tizimi, oltin va kumush tanga pullar evolyutsion
tarzda qog‘oz – kredit pullari tomonidan muomaladan siqib chiqarildi.
Metall pullar tizimi sharoitida metall qanday shaklda bo‘lishidan qa’tiy
nazar, to‘lov vositasi sifatida qabul qilindi. Metall pullar tizimi ikkiga bo‘linib,
birinchisi, bimetallizm, ikkinchisi, monometallizm sifatida guruhlanadi.
Bimetallizm– bu pul tizimida davlat qonuniy jihatdan to‘lov vositasi ikkita
metallni (odatda oltin va kumush) chegaralanmagan miqdorda erkin zarb
qilishga ruxsat beradi.
O‘z navbatida bimetllizm tizimi uchta shaklda amal qildi:
– birinchidan, parallel valyuta tizimi, ushbu metall pullar o‘rtasidagi
munosabat ularning bozor bahosidan kelib chiqqan holda stixiyali ravishda
o‘rnatildi;
– ikkinchidan, ikkiyoqlamali valyuta tizimi, metall pullar o‘rtasidagi
munosabat davlat tomonidan belgilandi va shuning asosida oltin va kumush
tangalar zarb qilindi;
– uchinchidan, «oqsoq» valyuta tizimi – ushbu tizimda oltin va kumush
tangalar qonuniy to‘lov vositasi sifatida xizmat qildi, lekin kumush tangalar
yopiq holda, oltin tangalar esa erkin zarb etildi. «Oqsoq» valyuta tizimi
deyilishiga sabab kumush tangalar ushbu davrda to‘laqonli valyuta sifatida
umum ekvivalent rolini amalga oshirmaydi.
Muomalada ikkita metall pulning vazifasini bajargan paytda ular o‘rtasida
bahoni aniqlashda muammolar va ziddiyatli holatlar vujudga keldi. Shu bilan
birga, pul tizimining bimetllizm shakli beqaror va bir – biriga o‘zaro qarama –
qarshi edi. Shuningdek, rivojlangan tovar – pul munosabatlari sharoiti
talablariga yetarli darajada javob bermas edi.
Pul tizimining bimetallizm shakli hukm surgan davri asosan XVI – XVII
asrlarga to‘g‘ri keladi. Yevropa mamlakatlarida 1866 yillarda bimetallizm pul
tizimini saqlab qolish maqsadida kumushning qiymatini oltinga nisbati rasmiy
belgilab qo‘yildi. Unga ko‘ra, o‘sha paytda kumush va oltin o‘rtasida
munosabat 15,5:1nisbatda o‘rnatildi. XIX asrning o‘rtalarida ushbu tenglik
o‘rtasida farq kengayib 22:1 tartibda belgilandi. Buning natijasida oltin va
kumush tangalar muomaladan chiqib, boylik jamg‘armasini bajara boshladi.
Jamiyatda tovar – pul munosabatlarining rivojlanishi va ijtimoiy – iqtisodiy
yagona umumekvivalent vazifasini bitta metall pul bajarish zarurligini
ko‘rsatdi. Buning natijasida monometallizm pul tizimi shakllandi.
II BOB. Pul tizimining evolyutsiyasi
2.1-§ Oltinga almashdigan kredit pullar tizimi
Qog‘oz – kredit pullar tizimi. Qog‘oz – kredit pullar tizimining evolyutsion
rivojlanishi, iqtisodiyotning globallashuvi va xalqaro mehnat taqsimotining
chuqurlashuvi sharoitida pul oborotini vaqtdan va moliyaviy jihatdan yanada
tejamliroq bo‘lishini, shuningdek, uni samaraliroq ishlashini ta’minlamoqda.
Agar dastlabki qog‘oz pullar taxminan X asrning oxiri XI asrning boshlarida
muomalaga chiqarila boshlangan bo‘lsa, 1930 yillarning oxiriga kelib ular
qatorida kredit pullari to‘lov hisob – kitob va pul aylanmalarini amalga
oshirishda ishtirok eta boshladi. Bu o‘z navbatida iqtisodiyotda pul – kredit
siyosatini amalga oshirish va pul muomalasini tashkil etishga ijobiy ta’sir
ko‘rsata boshladi.
Iqtisodiyotning rivojlangan hozirgi davrida pulning asosiy turlari banklarning
kredit biletlari (banknotlar), tangalar, pul cheklari, elektron–plastik
kartochkalar, hisob raqamlarda yozuvda aks ettirilgan pullar hisoblanadi.
Muomalaga pullarni emissiya qilish Markaziy bankka yuklatilgan. Markaziy
bank «banklarning banki» sifatida kredit resurslarini shakllantirish va ushbu
resurslarni naqd va naqd pulsiz ko‘rinishida muomalaga chiqarishi mumkin.
Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan naqd pullar uning
majburiyati bo‘lib, tijorat banklari ushbu pullarni muomalada aylanishini
ta’minlaydi. Tijorat banklari qog‘oz – kredit pullarni Markaziy bankdagi
vakillik hisobvarag‘idagi mablag‘lari doirasida ishlatishi mumkin.
Pulning metallik nazariyasi
Pulning metallik nazariyasi XVI– XVII asrlarda dastlab kapitalning boylik
sifatida jamg‘arish, kapitalistik tuzumning shakllanishi va rivojlanishi
sharoitida vujudga keldi. Agar, kapitalizm natural – feodal tuzum sharoitida
rivojlanib uning asosini bozor munosabatlari tashkil etishini e’tiborga olsak,
pulning metallilik nazariyasi kishilik jamiyatining natural – feodal tuzumi
davriga borib taqaladi.
Ma’lumki, pul birligining sotib olish qobiliyati metall asosida aniqlanadi,
metall tangalar o‘zida pulning haqiqiy qiymatini aks ettirib, ulardan tanga
(moneta)lar zarb etilgan. Shu bois ham metall pul nazariyasini qo‘llab –
quvvatlovchi iqtisodiy nazariyachilar vakillari qog‘oz pul nazariyasini inkor
etadilar. Metall pul nazariyasi vakillari ushbu ta’limotni yoqlab chiqqanlarida
asosan nodir metallarni, ya’ni kumush va oltin tangalarni nazarda tutadilar.
Ularning ta’limotida kumush va oltin tangalar real qiymatni aks ettiruvchi
haqiqiy pul bo‘lib, ular o‘z qiymatlarini yo‘qotmaydilar. Shu bilan birga,
kumush va oltin pullar ayirboshlash munosabatlarida real qiymatlari asosida
ishtirok etib, iqtisodiyotda inflyatsiya muammosini keltirib chiqarmaydi, deya
ta’kidlaydilar. Dastlab pulning metallik nazariyasi angliya iqtisodiy
nazariyachilarining ta’limotlarida paydo bo‘lgan. pul nazariyasi tarafdorlari
sifatida U.Stafford(1554 – 1642) T.Men (1571 – 1641), D.Nors (1641 –
1691)larni ta’kidlash mumkin. Ularning pul nazariyasi asosida metall pullar
ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlari sharoitida tabiiy ravishda vujudga
keladigan jarayon sifatida emas, balki metall pullarni vujudga kelishini kishilik
jamiyatining ma’lum davrida shakllangan, rivojlangan va chuqurlashib
borayotgan ayirboshlash natijasi sifatida qarashgan. Metall pul nazariyasining
taniqli asoschilari sifatida Fransua Kene va Adam Smitlar ekanligini ta’kidlash
maqsadga muvofiq. Klassik maktabining fiziokratlar yo‘nalishining asoschisi
Fransua Kene o‘zining ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarish
munosabatlariga bag‘ishlangan asarida metall pul nazariyasiga yetarlicha
e’tibor qaratadi.
Xususan, u takror ishlab chiqarish qo‘shimcha xarajat (investitsiya)lar
hisobiga uzluksiz yangilanib turadi. Qo‘shimcha xarajatlar metall ko‘rinishida
pullar hisobiga amalga oshirilib, metall pullar ishlab chiqaruvchi va iste’molchi
o‘rtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni amalga oshirishda
ayirboshlash vositasi sifatida ishtirok etadi, iste’mol qiymatiga ega bo‘lgan
tovarlar ayirboshlash jarayonida bir marta ishtirok etganidan so‘ng ushbu
jaryonni tark etadi va iste’mol qilinadi. Biroq, pullar esa ayirboshlash
jarayonida takror va takror ishtirok etadi, aynan shu jarayonda pullarning metall
tangalardan iborat bo‘lishi, birinchidan ular o‘zining dastlabki xossasini
yo‘qotmaydi, ikkinchidan ularda pulning haqiqiy qiymati o‘z aksini topgan
ta’limot asosida metall pul nazariyasini yoqlab chiqadi.
Klassik maktabning asoschisi, taniqli ingliz iqtisodchisi Adam Smit bozorda
ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlar
«ko‘rinmas qo‘l» qoidalari va «tabiiy tartiblash» tizimi yordamida amalga
oshiriladi, aynan shu munosabatlarda metall tangalar ushbu jarayonni amalga
oshirishda muhim moliyaviy mexanizm sifatida ishtirok etadilar, degan
ta’limotni ilgari suradi. Ularning nazdida “ko‘rinmas qo‘l” talab va taklif bo‘lib,
ishlab chiqaruvchi o‘zi yaratgan moddiy ne’matlari bilan bozordagi taklifni
shakllantiradi, iste’molchi esa ma’lum darajadagi ehtiyojini qondirish uchun
qilgan harakati natijasida talabni vujudga keltiradi. Aynan mana shu jarayonda
tomonlarning manfaatlari bozorga taklif etilayotgan moddiy ne’matlar massasi
va ularni sotib olish uchun zarur bo‘lgan pul massasi o‘rtasidagi bog‘liqlik
natijasida o‘zining yechimini topadi. Agar iste’mol uchun taklif etilayotgan
tovar massasi pul massasiga nisbatan ko‘p bo‘lsa ularning bahosi pasayadi va
iste’molchining tanlov imkoniyatlari ortadi va aksincha. Adam Smitt va boshqa
metall pul nazariyasi tarafdorlari aynan mana shu jarayonda muomalada metall
tangalarning ishtirok etishi ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan moddiy
ne’matlarning haqiqiy qiymatini xolisona baholashda qo‘l kelishi asosida metall
pul nazariyasini ilgari suradilar, chunki to‘lov vositasi sifatida metall tangalar
amal qilgan sharoitda bozorga taklif etilayotgan moddiy ne’matlar hajmi pul
hajmidan kam bo‘lganda, metall tangalarning ortiqcha qismi pul sohibi
tomonidan moddiy boylik sifatida jamg‘armaga yo‘naltiriladi, ya’ni metall
tangalar (asosan oltin, kumush tangalar nazarda tutilayapti) kam miqdorda
taklif etilayotgan tovar va moddiy ne’matlar qiymati (bahosi)ni sun’iy ravishda
ortib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Buning asosiy sababi metall pullar haqiqiy
qiymatga ega bo‘lib, kelgusida ham ular o‘zining qiymatini yo‘qotmasligi pul
sohibiga katta ishonch bag‘ishlaydi va avtomatik ravishda bozordagi talab va
taklifga qarab ma’lum davrda to‘lov vositasi sifatida, ma’lum davrda esa
moddiy boylik sifatida namoyon bo‘ladi.
Bizning nazarimizda, metall pul nazariyasi tarafdorlarining asosiy yutuqlari
ham shunda bo‘lib, muomalada metall pullar to‘lov vositasi vazifasini bajargan
paytda iqtisodiyotda inflyatsiya muammosi vujudga kelmagan, shu bilan birga
davlat tomonidan pul – kredit siyosatini amalga oshirish va tartibga solish kabi
masalalariga ehtiyoj tug‘ilmagan.
Shu bilan birga, pulning metallilik nazariyasi tarafdorlarining ayrim
kamchiliklari mavjud bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilarda ko‘rinadi.
Birinchidan, pulning metallik nazariyasi tarafdorlari pulning barcha
funktsiyalarini bajaruvchi haqiqiy pullarni keyinchalik ularning o‘rinbosarlari
hisoblangan qog‘oz pullar bilan almashtirilishini inkor etdilar. Ular haqiqiy
qiymatga ega bo‘lgan metall pullarni qog‘oz pullarga almashtirish
mumkinligini va uning tabiatini tasavvur qila olmadilar. Biroq, o‘sha davrlarda
ham qog‘oz pullar Xitoyda juda keng miqyosda to‘lov vositasini bajarar edi.
Ikkinchidan, metall pul nazariyachilari pullarni tovar ayirboshlash
munosabatlari ta’sirida vujudga kelganligini, shuningdek, pulning tarixiy –
iqtisodiy kategoriya ekanligini tushunib yetmadilar. Uchinchidan, metallik pul
nazariyachilari ta’limotida boylikning asosini savdo tashkil etadi, boylikning
asosini oltin va boshqa qimmatbaho metallarni jamg‘arishda degan noto‘g‘ri
tasavvur mavjud edi. Bu jamiyatda har qanday boylikning asosida oltin yoki
qimmatbaho metallar emas, balki boylik kishilarning moddiy va ma’naviy
jihatdan yetukligi hamda har qanday boylikning asosida mehnat yotishini inkor
etishdi.
XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmida metallik pul nazariyasi bozor
iqtisodiyoti ishtirokchilari talablarini to‘liq qondirmay qoldi, bu ushbu
nazariyaning o‘z o‘rini yo‘qotishiga olib keldi. Biroq bu jarayon juda uzoq
muddat davomida qiyinchiliklar bilan yuz berdi, chunki metallik pul
nazariyasini yoqlab nemis (K.Knis, 1821 – 1898 yy.), ikkinchi jahon urushidan
keyin amerkalik (M.Xalpern), frantsuz (Sh.Rist, A.Tulemon, J.Ryueff,
M.Debre), angliyalik (R.Xarrod) iqtisodchilar shular jumlasidandir.
Jamiyatda ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarning taboro rivojlanib borishi, shu
bilan birga kishilarning ehtiyoji ortib borishi natijasida ayirboshlash
munosabatlari hajmining o‘sishi, ishlab chiqarish hajmining keskin sur’atlar
bilan ko‘payishi muomalada foydalanib kelingan metall tangalar bilan parallel
ravishda qog‘oz pullar ham to‘lov vositasi sifatida amal qila boshladi,
evolyutsion tarzda ma’lum ijtimoiy – iqtisodiy o‘zgarishlar oqibatida metall
(kumush va oltin) pullar o‘z o‘rnini qog‘oz pullarga bo‘shatib berdi. Bu pulning
nominalist nazariyasining vujudga kelishiga zamin yaratdi.
Pulning nominallik nazariyasi
Nominal pul nazariyasi xususidagi natijasida ushbu nazariyani turlicha
nomlanishining guvohi bo‘ldik. Masalan, rus tilida pul nazariyasi haqida
yozilgan adabiyotlarda “nominallisticheskaya teorii deneg”, “metallicheskaya
teorii deneg” tarzida, o‘zbek tilidagi iqtisodiy adabiyotlarda “pulning
nominalistik nazariyasi”, “nominal pul nazariyasi” yoki “metall bo‘lmagan pul
nazariyasi” tarzidagi so‘z birikmalarini uchratish mumkin. Shu bois, dastlab
pulning “metall bo‘lmagan nazariyasi” haqida ayrim mulohazali holatlarni
oydinlashtirib olish maqsadga muvofiq degan fikrga keldik. Metall bo‘lmagan
pul nazariyasi turli iqtisodiy adabiyotlarda turlicha talqin etilishining asosiy
sabablaridan biri, pul nazariyasi to‘g‘risida yaratilgan iqtisodiy asarlarning
deyarli barchasi xorijiy tillarda, asosan ingliz, nemis tillardan rus tiliga
undan so‘ng esa o‘zbek tiliga o‘girilganligida bo‘lsa kerak.
Nominal pul nazariyasi tarafdorlari ushbu nazariyaning asosida qog‘oz
pullar e’tirof etilishini e’tiborga oladigan bo‘lsak, shuningdek nominal pul
nazariyasining amal qilishining asosiy omili sifatida pul nominallarini davlat
tomonidan belgilanishi va uning ta’minlanishi ham davlat tomonidan amalga
oshirilishini nazarda tutadigan bo‘lsak, nominal pul nazariyasini “qog‘oz pullar
nazariyasi” tarzida ifodalash ham mumkin bo‘ladi.
Nominal pul nazariyasini “qog‘oz pul nazariyasi” tarzida yuritilishi uning
aniqliligini, metall pul nazariyadan ushbu nazariyani, nominal pul nazariyasini
qanday farqlari mavjudligini ortiqcha qiyinchiliklarsiz aniqlash imkonini
beradi. Nominal pul nazariyasi xususidagi dastlabki qarashlarni quldorchilik,
keyinchalik feodal tuzumi sharoitidagi qadimgi faylasuflar ta’limotlarida
kuzatish mumkin. Pulning nominal nazariyasi XVII – XVIII asrlarda,
muomalaga haqiqiy bo‘lmagan metall pullar kiritilgan davrda shakllangan.
Dastlabki nominal pul nazariyasining asosini qog‘oz pullar emas, balki haqiqiy
bo‘lmagan tanga monetalar tashkil etgan.
Pulning nominal nazariyasini ilgari surgan dastlabki iqtisodiy nazariya
vakillari Dj.Berkli (1685 – 1780) va Dj.Styuart (1712 – 1780) hisoblanadi.
Ularning nazariyalari asosida quyidagi ikkita holat yotardi: pul davlat
tomonidan yaratiladi va pulning qiymati uning nominali bilan aniqlanadi. Pul
birligining sotib olish qobiliyati uning nominali asosida, ya’ni qog‘oz pulda
ko‘rsatilgan nominal qiymati bilan aniqlanadi.
Nominal pul nazariyasi tarafdorlarining asosiy zaifligi shundaki, ularning
ta’limotiga ko‘ra pulning qiymatini davlat belgilaydi. Bu bilan ular pulning
mehnat mahsuli nazariyasi va tovar tabiatiga ega ekanligini inkor qiladi. Biroq
bozor iqtisodiyoti sharoitida pulning sotib olish qiymati talab va taklif asosida
belgilanadi, shuningdek, milliy xo‘jalik doirasida to‘lov vositasini bajaradigan
pullarning kursi xalqaro miqyosda amal qiladigan xorijiy valyutalarga bo‘lgan
talab asosida o‘zgarib turadi.
Nominalist pul nazariyasi vakillarining rivojlangan davri asosan XIX
asrning oxiri va XX asrning boshlariga to‘g‘ri kelib, uning ko‘zga ko‘ringan
tarafdorlaridan biri, nemis olimi G.Knapp (1842 – 1926) hisoblanadi.
G.Knappning pul nazariyasini, uning ta’limoticha ma’lum qiymatga ega
bo‘lmagan monetalarda emas, balki xazina biletlari asosida asoslashga harakat
qiladi. Nominal pul nazaryachilarining asosiy kamchiligi shundaki, ularning
ta’limotida pulning qiymati davlat tomonidan belgilanadi degan g‘oya ilgari
suriladi. Kredit pullar (veksellar, banknotalar, cheklar) esa ularning ta’limotida
inobatga olinmaydi va e’tibordan chetda qoldiriladi. Chunki kredit pullarning
qiymati davlat tomonidan emas, balki ularning emitentlari tomonidan
belgilangan nominal qiymatga ega bo‘lib, ushbu qiymat o‘zgarishga moyildir,
ya’ni ularni muomalaga chiqargan emitentlar kredit pullarining dastlabki
qiymatda saqlab qolish imkoniyatiga ega bo‘lmaydilar. Bizning nazarimizda,
nominal pul nazariyasi vakillari qog‘oz pullarning qiymatini nafaqat oltin
qiymatidan, balki tovarlar qiymatidan ham ajratib oldilar va ularning nominal
qiymatining barqarorligi, sotib olish qobiliyati davlatning tegishli hujjatlari
asosida aniqlanadi degan mantiqsiz g‘oyani ilgari suradilar.
Nominal pul nazariyasi vakillarining ta’limoti Germaniya tomonidan
birinchi jahon urushini moliyalashtirish uchun muomalaga chiqarilgan katta
miqdordagi emissiya jarayonida namoyon bo‘ldi. Biroq, ushbu ta’limotning
haqiqatga yaqin emasligi Germaniyada 1920 yillarda yuz bergan giprinflyatsiya
sharoitida isbotlandi. Muomalaga asossiz ravishda emissiya qilingan juda katta
miqdordagi qog‘oz pullar juda tez muddatda 700 – 800 foiz darajasida
inflyatsiyaga uchrashi natijasida mamlakatda pul – kredit, moliya tizimi izdan
chiqdi. Buning natijasida ishlab chiqarishga bo‘lgan qiziqish pasayib, kishilar
moddiy ne’mat yaratish hisobiga emas, balki mavjud moddiy ne’matlarni sotish
hisobiga qo‘shimcha daromad olish payiga tushib qoldilar. Chunki ishlab
chiqarish va qo‘shimcha moddiy ne’matlarni yaratish ma’lum darajadagi vaqtni
talab etar, bu vaqtda esa ishlab topilgan daromad inflyatsiya natijasida o‘zining
qiymatini yo‘qotar edi. Tahlillar natijasi shuni ko‘rsatadiki, nominal pul
nazariyasi iqtisodiyotning markazdan boshqarish tuzumi sharoiti va talablariga
mos keladi. Chunki ushbu tuzumda pulning nominal qiymati davlat tomonidan
o‘rnatilib, uning amal qilishi ham to‘liq nazorat ostiga olinadi. Shunda ushbu
nazariya tarafdorlari tomonidan ilgari surilgan ta’limot o‘zini oqlaydi.
Ta’kidlash joizki, markazdan boshqarish tuzumi yoki markazdan rejalashtirish
tuzumi sharoitida qog‘oz pullarning nominali davlat tomonidan o‘rnatilishi
bilan birga, yaratilgan tovar moddiy qimmatliklarning bahosi ham yuqoridan
belgilanadi. Shu bilan birga, muomalaga emissiya qilinadigan pulning miqdori,
ularning harakati va amal qilish kabi barcha jarayonlar ham davlat tomonidan
rejalashtirilib, ushbu rejaning bajarilishi to‘lig‘icha tegishli organlar tomonidan
nazorat qilib boriladi. Biroq, bozor iqtisodiyoti sharoitida nominal pul
nazariyasini amaliyotga joriy etish va uning amal qilishining imkoniyati mavjud
emas. Chunki davlat banklari tomonidan muomalaga emissiya qilingan pul
belgilari tegishli talab va taklif asosida tovar moddiy qimmatliklarning bahosini
belgilaydi. Uning sotib olish qobiliyatini mustahkam yoki zaif bo‘lishi
davlatning nazdidan anchagina yiroqda bo‘lib, davlat unga ta’sir o‘tkazish
imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. Bunday holat pulning miqdoriy pul nazariyasini
vujudga kelishiga sabab bo‘ldi.

Деньги, кредит, банки. Учебник. Болвачев А.И., Богачева М.Ю., ИНФРА-М 2012 г.-591с.
Абрамова М.А. Деньги, кредит, банки. – М.:КНОРУС,2014. – 312 с.