Pul va banklar” fanidan

Monetar va fiskal siyosatning bog’liqligi. Fiskal siyosat soliqqa tortish va davlat xarajatlariga doir masalalarni hal etishni o’z ichiga oladi. Byudjet defitsiti-bir yil ichida davlat xarajatlarining uning daromadlaridan ortishini. Byudjetning ijobiy saldosi (profitsit)-byudjet daromadlarining xarajatlardan ortishini bildiradi. Byudjet defitsitini moliyalashtirish maqsadida xukumat qarz olishiga to’g’ri keladi; ijobiy saldo esa davlat qarzlarini kamaytirishga imkon beradi. 7-rasmdagi grafikdan ko’rinib turibdiki, 1983 yilda AQShda YaIMga nisbatan byudjet defitsiti o’zining maksimal miqdoriga (6%) etdi. Bundan keyin byudjet defitsiti dastlab YaIMga nisbatan 3%gacha kamaydi, so’ngra 1989 yilda 5%gacha ortdi, bundan keyingi yillarda esa kamayib bordi va 1999-2001 yillarga kelib ijobiy saldoga o’zgardi. 11 sentyabr 2001 yildagi terroristik hujum, 2003 yil martda Iroqdagi urush hamda 2007-2009 yillardagi moliyaviy inqiroz AQSh davlat byudjetida defitsit yuzaga keltirdi va defitsit YaIMga nisbatan 10%dan oshib ketdi. Byudjetning defitsiti yoki profitsitiga tegishli bo’lgan masalalar xukumatning qonunchilik va ijroiya organlari o’rtasidagi doimiy munozaralar mavzusi bo’lib kelmoqda.
Televidenie yoki gazetalarda byudjetning ijobiy saldosi – yaxshi, salbiy saldosi – zaralar ekanligi to’g’risida eshitgan bo’lishingiz mumkin. Ushbu fikrlar qanchalik haqiqatga yaqinligini biz 2001 yilda Argentinada yuzaga kelgan byudjet taqchilligi moliyaviy inqirozning sababi sifatida to’hrisida ham ko’rib chiqilgan. Shuningdek, biz byudjet taqchilligining pul massasi o’sishiga, inflyatsiya sur’atlari va foiz stavkalariga ta’sirini ham taxliliy jihatdan o’rganamiz.
Xalqaro moliyani nima sababdan o’rganamiz?
So’nggi yillarda moliyaviy bozorlarning globallashuvi yanada tezlashib ketdi. Dunyo bo’ylab moliyaviy bozorlar juda yuqori suratlarda integrattsiyalashdi. Amerika kompaniyalari tez-tez xorijiy moliyaviy bozorlardan qarz olishadi va xorijiy kompaniyalar AQSh moliya bozorlariga qarz berishadi. Banklar va boshqa moliyaviy institutlar, jumladan, JP Morgan Chase, Citigroup, UBS, Doychebank jahon bo’ylab ko’plab mamlakatlarda operatsiyalarni amalga oshirish orqali xalqaro darajaga chiqdi. Ushbu fan xorijiy valyuta bozorlari va xalqaro moliyaviy tizimni ham o’zida aks ettiradi.
Banklarning mohiyatiga iqtisodiy adabiyotlarda turli yondashuvlar mavjud. “Bank” etimologiyasiga e’tibor qaratadigan bo’lsak, “bank” so’zi qadimgi frantsuzcha “banque” va italiyancha “bansa” so’zlaridan paydo bo’lib, “almashtirish stoli” ma’nosini anglatishining guvohi bo’lamiz.
Bank – bu moliyaviy muassasa bo’lib, jamiyatdagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini tegishli shartlar bilan jalb etib, ushbu mablag’larga ehtiyoji mavjud bo’lgan yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarishlik, muddatlilik, to’lovlilik va ta’minlanganlik asosida beradigan tijorat tashkilotdir.
Boshqa bir adabiyotda, bank – tadbirkorlik faoliyatining o’ziga xos turi bo’lib, uning faoliyati ssuda kapitalining harakati, ya’ni ularni jalb qilish va joylashtirilishi bilan bevosita bog’liqdir, degan fikr ilgari suriladi.
Bankir ssuda kapitalistidan farqli o’laroq, turli ko’rinishdagi xizmatlarni taklif etadi va pul aylanmasini tashkil qiladi. Ssuda kapitalisti ishlab chiqarishni o’z kapitali hisobidan moliyalashtirsa, bankir ushbu jarayonni chetdan jalb qilingan begona shaxslarning mablag’lari hisobidan amalga oshiradi.
Tijorat banklari mohyatini teranroq anglash uchun ayrim metodologik masalalarga e’tibor qaratish lozim. Ularning ayrimlari quyida keltiriladi:
– banklarning mohiyatini yoritishda ularning mikrodarajadagi faoliyatiga e’tibor qaratish lozim;
– banklarning mohiyatini yoritishda ular qanday shaklda va maqsadda tashkil etilganligiga emas, balki ularga yagona bank sifatida faoliyat yuritishiga e’tibor qilish lozim;
– banklarning mohiyatini ajralmas qismi sifatida ularning tashkil topish asoslari, ya’ni tashkiliy – huquqiy asoslari muhim ahamiyat kasb etadi;
– banklarning mohiyati – bu o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan ob’ektning tarkibini anglatadi;
– banklarning mohiyatiga qator ta’riflar shakllantirilgan bo’lib, muammoni o’rganayotgan paytda uning qanday jihatiga e’tibor qaratilayotganligi muhim hisoblanadi.