Q irqma cho’ntaklar

Mavzu;
CHo’ntaklarga ishlov berish: qirqma cho’ntaklar, chokdagi cho’ntaklar vaqoplama cho’ntaklar. Qirqma cho’ntaklar: qopqoqli, listochkali, ramkali, molniyali qirqma cho’ntaklar. CHokdagi listochkali va qopqoqli cho’ntakni tikish.Qoplamacho’ntaklar: kantli, qo’yma burmali, mag’izli, bezaksiz qoplama cho’ntak, astarli qoplama cho’ntakni tikish. :

REJA:
Qirqma cho’ntaklar.
CHokdagi cho’ntaklar.
Qorlama cho’ntaklar.

Tayanch so’z va iboralar: qirqma cho’ntak, qorqoqli qirqma cho’ntak, lastoshkali qirqma cho’ntak, ramkali qirqma cho’ntak, oval shaklidagi qirqma cho’ntak, quyma burmali, molniyali, qorlama cho’ntak, bezaksiz qorlama cho’ntak, lastoshkali qorlama cho’ntak.
Muammoli savollar:
Cho’ntaklarning nima va qanday farqi borq
Cho’ntaklarning necha xili mavjudq

Cho’ntaklar 3 guruhga bo’linadi. Qirqma cho’ntaklar, shokdagi cho’ntaklar, qorlama cho’ntaklar. qirqma cho’ntaklarning xili ko’r bo’lib , qaerda joylashganiga qarab yon cho’ntak, yuqori cho’ntak deb ataladi. Cho’ntak qirqmasi yo’nalishiga qarab vertikal, gorizontal va qiyalama cho’ntak og’zi shakliga qarab to’g’ri chiziqorqoq shaklida, murakkab shaklda bo’ladi. Cho’ntak yuqori tomonining bezalishiga qarab listoshkali cho’ntak qorqoqli va mag’izli bo’ladi. Cho’ntak og’zining nastki tomoni ramkali yoki kantli qilib tikilishi mumkin.
Qirqma cho’ntak tikish nrotsessi ush bosqishga bo’linadi: mayda detallarni (cho’ntak qorqoq va lastoshkalarni) tikish, cho’ntak xalta tikish, cho’ntakni tikib yig’ish. cho’ntak qorqoqli va lastoshkali qirqma cho’ntaklar ko’r tarqalgan bo’lib, yuqori cho’ntak va yon cho’ntak tikishda ushraydi.

Qorqoqli qirqma cho’ntaklarni tikish.
Qorqoqli qirqma cho’ntaklarni tikish ushun cho’ntak cho’ntak qorqoq astar tomonidan ushlash belgi shizig’i, asosiy detal o’ngidan o’rni belgi chizig’i bo’rlanadi. Keyingi belgi chiziq bitta gorizontal va 2 ta ko’ndalang chiziq qorqoqdan iborat bo’ladi. qorqoqli qirqma cho’ntak tikish ushun tayyor tikilgan cho’ntak qorqoqdan tashqari, cho’ntak og’zining nastki qirqimiga ishlov berish ushun asosiy materialdan mag’iz, asosiy materialdan bishilgan bir bo’lak ikki bo’lakdan iborat cho’ntak xalta bo’lishi sho’ziluvshan gazlamadan tikiladigan kiyimda ham bo’ylama bo’lishi zarur. Bo’ylama o’rniga gazlamaning urish ini bo’ylab bishilgan mag’iz yoki cho’ntak xalta ham tiksa bo’ladi. Tikib tayyor qilingan cho’ntak qorqoqni asosiy detalga belgi chiziqorqoq bo’ylab qo’yiladi. Material sho’ziluvshan bo’lsa, detal teskari tomonga bo’ylama qo’yiladi. Bu bo’ylama enning markazini asosiy detalning bo’ylama shizig’iga to’g’ri keltirib qo’yiladi va qo’lda sirma qaviq bilan yoki zanjirsimon baxyali mahsus mashinada bitta yoki ikki baxya qator yuritib kuklanadi. Bo’ylamani kuklab olmasdan cho’ntak qorqoq ulayotganda birga tikib ketsa ham bo’ladi. Belgi chiziqorqoq ushidan baxya qator yuritib cho’ntak qorqoqni asosiy detalga ulanadi. qaytma baxya qator yuritib, baxya qatorning boshi va oxiri no’xtalab qo’yiladi. Yo’l-yo’l yoki katak-katak gazlamalardan tikiladigan kiyimlarga cho’ntak qonqog’ining yo’li yoki katak chiziq qorqoqlari asosiy detal yo’li yoki katagiga to’g’ri keltiriladi. Keyin cho’ntak qorqoq asosiy detalga mashinada ulanadi. Mag’izni yoki mag’iz vazifasini o’taydigan cho’ntak xaltani kant bilan chok haqi kengligining yig’indisiga teng kenglikda teskari tomonga bukib dazmollanadi. Bukilgan ziyi cho’ntak og’zi shizig’idan nast tomonga qaratilib ziydan 0,5-0,7 sm oraliqda baxya qator yuritib, mag’izga cho’ntak xalta asosiy detalga ulanadi. Cho’ntak qorqoq ulangan shok bilan mag’iz ulangan shokning boshi va oxiridagi ushlari bir xil oraliqda bo’lishi kerak. Asosiy detalь teskarisidan 2 baxya qator orasidagi material asosiy material va bo’ylama qirqiladi. Keyin baxya qatorlar tomonga 0,1 sm yetkazmay qiyalatib qirqiladi. Cho’ntak qorqoq ushi cho’ntak xalta yoki mag’iz asosiy detal teskarisiga o’tkaziladi va cho’ntak ushlari tekislanib, universal mashinada qaytma baxya qator yuritib no’xtalanadi. Cho’ntak xaltaning ikkinshi ushi cho’ntak qorqoq ulangan shokka ulanadi. Cho’ntak xalta mag’zdan alohida bishilgan bo’lsa, biri 0,7-1,0 sm shok bilan mag’izning oshiq qirqimli tomoniga ikkinshi ushi cho’ntak qorqoq ulangan shokka tikiladi. Modelda ko’rsatilgan bo’lsa, cho’ntak qorqoq ulangan shok yuqorisidan bezak baxya qator yuritiladi. Cho’ntak xaltaning ushshala tomoni biriktirib tikiladi. Ilgari cho’ntak ushlari no’xtalanmagan bo’lsa, cho’ntak xaltani tikish naytida cho’ntak ushlari qaytma baxya qator bilan no’xtalanadi. Cho’ntak xalta qirqimlari shok haqidan 1-1,5 sm qoldirib mahsus mashinada yo’rmaladi.

Lastoshkali qirqma cho’ntak tikish.
Lastoshka ham cho’ntak qorqoqqa o’xshab tayyorlanadi. Tayyor lastoshkaning ostki tomonida ushlash shizig’i belgilanadi. Asosiy detalь o’ngida cho’ntak o’rni chiziqorqoq bilan belgilab oladi. Tikilayotgan kiyim gazlamasi yo’l yoki katak bo’lsa, asosiy detalь bilan lastoshka yo’li va kataklari bir-biriga to’g’rilab keyin lastoshka ulash shizig’i belgilanadi. Lastoshkaning belgi shizig’ining asosiy detalь o’ngidagi belgi chiziqorqoqqa to’g’rilab, lastoshkani o’ngini asosiy detalь tomonga qaratib qo’yiladi, biriktirib tikiladi.
Cho’ntak xalta lastoshka bilan yaxlit bishilmagan bo’lsa, lastoshka ustiga xaltani o’ngini nastga qaratib qo’yiladi va birga asosiy detalga ulanadi. Baxya qator boshlanishi va oxiri qaytma baxya qator yuritib no’xtalanadi. Cho’ntak xaltaning ikkinshi bo’lagi o’ngiga nastga, qirqimini cho’ntak og’zi tomonga qaratib qo’yiladi. 0,7-0,1 sm oraliqda biriktirib ulanadi. Asosiy detalь teskarisidan cho’ntak og’zi qirqiladi. Cho’ntak xalta detalь teskari tomoniga ag’darib o’tkaziladi. Cho’ntak ushlari ikki-ush qaytarma shok bilan no’xtalanadi.
Ramkali qirqma cho’ntak tikish.
Asosiy detalning o’ngiga yordamshi andoza qo’yib yoki andozasiz cho’ntak o’rni belgilab olinadi. Cho’ntak o’rni to’rtta (2 ta gorizontal va 2 ta vertikal) shizib belgilab olinadi. Cho’ntak ramkasi oval yoki murakkab shaklda bo’ladi. Belgi chiziqorqoq ham shu shaklda shiziladi. Gorizontal chiziqorqoqlar o’rtasidagi chiziqorqoqlar cho’ntakning ikkala ramkasi kengligiga teng, vertikal chiziqorqoq o’rtasidagi oraliq esa cho’ntak og’zi uzunligiga teng bo’ladi. To’g’ri ramkali qirqma cho’ntak tikishda cho’ntak qirqimini tikishda mo’ljallangan mag’iz ikki bo’lakdan iborat bo’lib, asosiy bezak materiallar tayyorlanadi. Cho’ntak xalta bilan yaxlit bishilgan mag’izning teskarisini ishkarisiga qaratib kant kengligi va 0,5-0,7 sm shok haqi kengligiga teng qilib bukib dazmollanadi. Mag’iz alohida bishilgan bo’lsa, teskarisini ishkariga qaratib uzunasiga ikki bukib dazmollanadi.
Oval shaklidagi qirqma cho’ntakni ham to’g’ri qirqma cho’ntakni kabi tikiladi. Cho’ntak mag’izi asosiy gazlama inining yo’nalishiga 45⁰S burshak ostida bishiladi. Alohida bishib olingan mag’izni teskarisini ishkariga qaratib, uzunasiga ikki bukib dazmollanadi. Asosiy detaldagi belgi chiziqorqoqlar bo’ylab mag’izning qirqimlarining ishkarisiga qaratib detalь o’ngiga qo’yib asosiy detalь o’ngiga qo’yib asosiy detalga ulanadi. Mag’izni oldin sirma qaviq bilan kuklab olish mumkin.

Murakkab shakldagi ramkali qirqma cho’ntak tikish.
Murakkab shakldagi qirqma cho’ntakning mag’izi to’g’ri burshakli bo’ladi. Asosiy detalь o’ngida cho’ntak o’rni 4 ta chiziqorqoq bilan belgilab olinadi. Cho’ntak og’zining shakli singari belgi chiziqorqoq shakli ham murakkab bo’ladi. CHo’ntak og’zi cho’zilib ketmasligi uchun asosiy detalь teskari tomoniga bo’ylama kuklab yoki yonichtirib oladi. YAxlit bichilgan cho’ntak mag’izning o’ngini asosiy detalning o’ngiga qaratib qo’yiladi va biriktirilib tikiladi. Baxya qatorlar orasidagi asosiy material qirqiladi. quma burmali qirqma cho’ntakni tikichdan oldin quyma burma qirqimiga ichlov berib, burma hosil qilinadi. Asosiy detalning o’rniga burmaning o’ngini yuqoriga qaratib qirqimlarining asosiy detalini cho’ntak qirqimiga tekislab qo’yiladi va bostirib tikiladi. Baxya qatorni cho’ntakni uchi tomon toraytira borib, yo’q qilib yuboriladi.
Molniyali qirqma cho’ntak ham ramkali qirqma cho’ntak kabi tikiladi. CHo’ntak og’zini ramkali qilib tikkandan keyin ramkani teskari tomoniga molniya tasma quyiladi. Asosiy detalь o’ngidan mag’iz ulangan chok 0,1- 0,2 sm oraliqda baxya qator yuritib molniya ulanadi. Molniyani yuqori tomonini ulachda cho’ntak xaltaning ikkinchi bo’lagi detalь teskari tomonidan qo’yilib tikib ketiladi. qolgan oneratsiyalar qirqma ramkali cho’ntak tikichdek bajariladi.
CHokdagi qorqoqli cho’ntakni tikich.
CHo’ntak o’rni belgilangan asosiy detalь qirqimiga ungini asosiy detalь o’ngiga qaratib cho’ntak qorqoq qo’yiladi. CHo’ntak qorqoqni belgi chiziqlarini asosiy detalь tikiladigan biriktirma chok yo’liga to’g’ri keltirib asosiy detalga ulanadi. Asosiy detalning ikkinchi tomonidagi qirqimiga cho’ntak xaltani 0,7-1 sm kenglikdagi chok bilan biriktirib ulanadi. SHu shok haqi cho’ntak uyalarida baxya qatorga 0,1 sm yetkazmay kertib quyiladi va cho’ntak xaltani detalь teskari tomoniga ag’darib o’tkaziladi. Asosiy detaldan cho’ntak xalta tomonga 0,2- 0,3 sm kant chiqarib ziyi dazmollanadi. CHo’ntak xaltaning ikkinchi bo’lagi cho’ntak qorqoq ulangan chokka ulanadi. Asosiy detallar bostirma chok bilan ulanadigan bo’lsa, shu chok yuritilayotganda detalь teskarisiga cho’ntak xaltani quyib tikib yuboriladi. CHo’ntak xaltani uchchala tomoni biriktirib tikiladi, cho’ntak uchlari, qaytma baxya qator yuritib nuxtalanadi. CHo’ntak xalta qirqimlari gir aylantirib mahsus mashinada yo’rmalanadi yoki chok tikish bilan nuxtalanadi.
Qorlama cho’ntaklarni tikich.
qorlama cho’ntaklar har-xil bo’lib, yengi va ustki kiyimlarda keng tarqalgan. qorlama cho’ntaklar atrofi beyka, kant, quyma burma, to’r qo’yib tikiladi yoki cho’ntak atrofi bukib tikiladi.
CHo’ntakning yuqori qismi lastochka qo’yib cho’ntak qorqoq qo’yib, mag’iz qo’yib yoki bukib tikilichi mumkin. qorlama cho’ntaklar mayda-mayda yoki yirik taxlamalar tikib, qirqma ramka hosil qilib bezatilichi mumkin. qorlama cho’ntak astar qo’yib yoki astarsiz tikiladi. CHo’ntakni tachqi ko’rinichini yaxchilach va chaklini turg’unlachtirich uchun noto’qima material yoki in gazlamadan olim qonlangan yoki olimsiz qotirma qo’yiladi. Beykali, kantli, quyma burmali qorlama cho’ntakni tikich.
qorlama cho’ntak beykaning ustki va ostki tomonlari bo’laklarini o’ngini ichkariga qaratib qo’yib qirqimlarni to’g’rilab, yuqori va tachqi tomonlari 0,4-0,5 sm kenglikdagi ag’darma chok bilan tikiladi. Beykaning o’ng tomoniga ag’darib ustki beykadan 0,1-0,5 sm kant chiqarib dazmollanadi. Beyka ostki bo’lak tomonidan modelda ko’rsatilgan kenglikda belgilab olinadi. Belgi chiziqdan 1 sm kenglikda shok haqi qoldirib ortiqshasi qirqib tashlanadi. Beykani qorlama cho’ntak o’ngini nastga qaratib qirqimlarini to’g’rilab qo’yiladi va 1 sm kenglikdagi shok bilan biriktirib tikiladi. Bunda detalь burshaklarida 0,4-0,5 sm kenglikdagi ag’darma shok bilan tikiladi. Beykani o’ng tomoniga ag’darib ustki beykadan 0,1-0,15 sm kant chiqarib dazmollanadi. Beyka ostki bo’lak tomonidan modelda ko’rsatilgan kenglikda belgilab olinadi. Belgi chiziqdan 1 sm kenglikdan chok haqi qoldirib ortiqchasi qirqib tachlanadi. Beykani qorlama cho’ntak o’ngini nastga qaratib qirqimlarini to’g’rilab qo’yiladi va 1 sm kenglikdagi chok bilan biriktirib tikiladi. Bunda detalь burshaklarida 0,4-0,5 sm solqi hosil qiladi Cho’ntak yuqori qirqimini teskari tomoni 0,5-0,8 sm bukib, bukilgan ziydan 0,1-0,2 sm masofada baxya qator yuritib tikiladi. Cho’ntak yuqori qirqimini mahsus mashinada yo’rmasi ham bo’ladi.
Cho’ntakning yuqori tomonidagi bukish xaqini o’ngini ishkariga qaratib belgi chiziqorqoq bo’ylab va yon tomoni ag’darma shok bilan tikiladi. Burshagidagi shok xaqidan 0,2-0,3 sm qoldirib ortiqshasi qirqib tashlanadi. Cho’ntak burshaklari o’ng tomonga ag’dariladi va dazmollanadi.
qorlama cho’ntak atrofiga bezak kant qo’yib tikishda gazlama narshasini o’ngini tashqariga qaratib uzunasiga ikki bukib dazmollanadi. Bezak kantni cho’ntak yuqori tomoniga to’g’ri keladigan qirqimning teskari tomoniga 0,5-0,7 sm bukib dazmollanadi.
qorlama cho’ntak atrofi quyma burma yoki to’r qo’yib tikishda bezak detallarda burma hosil qilib olinadi. Bular biriktirma shok bilan asosiy detallarga biriktiriladi.

Bezaksiz qorlama cho’ntaklar tikish.
Bezaksiz qorlama cho’ntak qalin yoki jun gazlamalardan bo’lsa, yuqori tomonidagi bukish belgi shizig’i bo’ylab, bukish xaqi tomonga uka bostirib tikiladi. Burshaklardagi bukish xaqi cho’ntak yon tomonlari bukish shizig’i kengligida qirqib tashlanadi. Cho’ntakka qotirma qo’yishda yuqori tomoniga cho’ntak yuqori qirqimini 0,5-0,7 sm teskari tomoniga bukib, bukilgan ziydan 0,1-0,2 sm oraliqda bostirib tikiladi. qorlama cho’ntak bukib dazmollanadi.
Lastoshkali qorlama cho’ntakni tikish.
qorlama cho’ntak lastoshkasining ustki va ostki qismi yaxlit bishilgan yoki ustki qism alohida ostki qismi esa cho’ntak bilan birga yaxlit bishilgan bo’lishi mumkin. qorlama cho’ntakda yirik va mayda taxlamali bezak bo’lsa, oldin taxlamalarni tikib yoki bukib dazmollab olinadi. Cho’ntakni yuqori qirqimiga lastoshkaning o’ngini cho’ntak teskari tomoniga qaratib qo’yiladi. Ikkala detalь qirqimlari tekislanadi va 0,7-1,0 sm kenglikdagi shok bilan biriktirib tikiladi. Lastoshka yaxlit bo’lsa, uning yuqori oshiq qirqimi 0,5-0,7 sm kenglikda teskari tomonga bukiladi. Detalь o’ngiga aylantirilib o’tkaziladi va biriktirib tikilgan 0,1-0,2 sm yonadigan qilib, lastoshkani qorlama cho’ntakka 0,1-0,2 sm kenglikda bostirib tikiladi.
Bundan tashqari yuqori tomoniga mag’iz qo’yilgan qorlama cho’ntak, astarli qorlama cho’ntak, qirqma ramkali qorlama cho’ntaklarni ham tikish mumkin.

NAZORAT USHUN SAVOLLAR:

Qirqma cho’ntak xillarini aytib beringq
Qorqoqli qirqma cho’ntaklar qanday tikiladiq
Quyma burmali qirqma cho’ntak qanday tikiladiq
Qorlama cho’ntaklarning tikish usullarini aytib beringq
ADABIYOTLAR
M.Jabborova «Tikuvshilik texnologiyasi». Toshkent, 1989 y. «O’qituvshi» nashriyoti.
A.T.Truxanova «Tikuvshilik texnologiyasini asoslari». Toshkent. «O’qituvshi» n., 1996 yil.