Q. M. Murodov, D, Q, Murodova

Nazorat savollar. 
 
1.Gaz xromatografiyasida sifat analiz o„tkazish usullari. 
2. Planar xromatografiyada sifat analiz o„tkazish usullari. 
3.Tutilish vaqti va tutilish xajmi sifat analiz o„tkazishning asosiy 
mezoni. 
4.Sifat analizini Kovachning tutilish indekslari orqali o„tkazishning 
moxiyati 

---

56 
5.Sifat analizini o„tkazshning noxromatografik usullari . 
6.Moddalarning Kovach to„tilish indeksini topish moxiyati. 
7.Moddalarning tutilish vaqti yoki tutilish xajm kattaliklariga ta‟sir 
etuvchi omillar. 
8. Qog„oz xromatografiyasida sifat analiz o„tkazish usullari. 
9.R
f
kattaligi nima va o„ning sifat analiz o„tkazishdagi roli. 
10. R
f
qiymatiga ta‟sir etuvchi omillar. 
11. Qog„oz va yupqa qavat xromatografiyasida boshqa analiz 
usullarning qullanilishi. 

---

57 
III BOB. XROMATOGRAFIK MIQDORIY ANALIS USULLARI 
 
 
Miqdor analizi uchun xromatogrammaga elektron tuzilishli 
detektordan signal berilib, ushbu signal raqam formasiga yoki o„ziyozar 
lentali diagrammaga o„zgartiriladi. Miqdor analizining so„ngi jarayonida 
cho„qqi maydoni yoki balandligi o„lchanishi o„tkazilib, bu parametrlar 
xromatografik sohadagi modda miqdoriga yoki konsentratsiyasiga 
proporsionaldir. 
Cho„qqi balandligi aniq va oddiy o„lchanadi, ayniqsa, cho„qqi 
maydonini o„lchash uchun simmetrik cho„qqiga va ushlab turish vaqti 
kichik moddadan foydalaniladi. Biroq maydonni tez-tez o„lchash bir 
muncha o„zgaruvchan eksperimental shartlarda oxirgi amaliyotda 
o„zgarmadi. Maydonni o„lchash uchun bir qancha usullardan 
foydalaniladi (13-rasm). Odatda parallel nol chiziqli ulashgan chiziqli va 
front cho„qqi hamda sirtga taalluqliligi kuzatiladi. 
13-rasm. Cho‘qqi balandligini o‘lchash 
Modda miqdorini proporsional sinashda haqiqatdan 96% uchbur-
chak shakldagi maydon olinadi. Maydonni hisoblash uchun simmetrik 
cho„qqi joylashgan cho„qqi balandligi hamda uning yarim kengligi 
o„lchanadi. Hosil bo„lgan bu cho„qqi maydoni 84% ni tashkil qiladi. 
Cho„qqi maydonini o„lchashdagi aniqlik cho„qqi balandligi hamda 
unung kengligiga bog„liq (optimal munosabatda 2 dan 10 gacha 
chegarada bo„ladi). 

---

58 
Cho„qqi balandligi va maydonini hisoblashda sinalmalar miqdoriy 
tarkibini ichki normallash usulidan (tuzatish koeffitsiyentidan foydalanib 
yoki foydalanmasdan), tashqi standart (mutloq darajalash) va ichki 
standartlardan foydalaniladi. 
Ichki normallash usuli amaliyotda doimo tez-tez qo„llaniladi(14-
rasm). Uni qo„llash uchun xromatogrammada hamma komponentlar 
ro„yxatga olingan hamda aralashma analiz tarkibiga kiritilgan bo„lishi 
kerak. Cho„qqi maydonining qismi komponentlar ommaviy foizini 
saqlashiga 
muvofiqdir. 
Uch 
komponentli 
aralashma 
analizi 
xromatogrammada x cho„qqiga muvofiq quyidagi formula yordamida 
hisoblanadi: 
bu erda: 
cho„qqi maydoni. Bu formula faqat shunday 
paytda qo„llaniladiki, agar detektor ajralgan aralashma kompo-
nentlarining har biriga bir xil sezgir bo„lsa, bir xil miqdorda olinganida 
o„sha cho„qqi maydonini beradi. 
14-rasm. Ichki normallash usulida komponentlarni aniqlash 
Agar detektor sezgirligi sinalayotgan komponentning har biriga 
farqli munosabatda bo„lsa, ushbu komponentlarga detektorning 
sezgirligi hisobga olinib, tuzatish koeffitsiyentlaridan foydalaniladi. 
Bu hodisani hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: 
∑

---

59 
Standart seriyali analizning tuzatish koeffitsiyentlarini olishda 
quyidagi formula javob beradi: 
bu erda: 
aniqlanayotgan va standart moddaning cho„qqi 
maydoni; 
aniqlanayotgan 
va 
standart 
modda 
konsentrastiyalari; 
– standart moddaning tuzatish koeffitsiyenti. 
Ayrim moddalarni aniqlashda yoki oddiy aralashma analizida, 
shuningdek mikroaralashmalarni aniqlashda sirtqi standart usulidan 
foydalaniladi. Tayyorlangan ikki standart eritma komponentlarini 
aniqlashda xromatografga bir xil miqdorda kiritiladi va cho„qqi maydoni 
(S
1
va S
2
) aniqlanadi.
Natijalar grafikda (15-rasm) ifodalanadi yoki formula yordamida 
aniqlanadi: 
Aralashma analizida ba‟zi komponentlarning xromatogrammada 
cho„qqining paydo bo„lmaganligida ichki standart usuli qo„llaniladi. 
Usul analizga kiritilgan aralashmaning ba‟zi standart moddalar 
miqdorini aniqlashga asoslangan. Bu modda kimyoviy inert bo„lishi 
mumkin va sinashda qatnashmaydi hamda boshqa aralashma 
komponentlaridan to„liq ajralib turadi; uning ushlab turish vaqti 
komponentlarning aniqlangan 
ushlab turish vaqtiga yaqin bo„lishi 
mumkin; 
uning 
konsentratsiyasi 
komponentlarning 
aniqlangan 
konsentratsiyasiga simmetrik cho„qqiga yaqin bo„lishi mumkin. 
Tuzatish koeffitsiyentini (ichki normallash kengligi) aniqlash 
uchun ichki standart bilan har bir komponentlari (ma‟lum tarkibli) turli 
xil aralashmasidan tarkib topib, aralashma xromatogrammalari olinadi. 

---

60 
15-rasm. Sirtqi standart usulida komponentlarni aniqlash 
Aniqlangan cho„qqi maydoniga va har bir komponentning tuzatish 
koeffitsiyentiga quyidagi formula javob beradi: 
bu erda: 
, 
– ichki standart va aniqlanayotgan 
komponentning cho„qqi maydoni; 
, 
– tayyorlangan aralash-
madagi tekshirilayotgan va standart moddaning konsentratsiyasi. 
Komponentlar saqlagan tuzatish koeffitsiyentini bilishda quyidagi 
formula javob beradi: 
bu erda: 
(m – massa, gr) 
Natijalar grafik ko„rinishda ifodalanishi mumkin (16-rasm). 
16-rasm. Ichki standart usulida komponentlarni aniqlash