Q. X. Mah kamov, M. Abduvohidov tribotexnikadan amaliy mashgulotlar

1.3. QATTIQ JISM LARNING TUTASH YUZALARI 
GEOMETRIYASI
Tribotexnik jarayonlarda detal m aterialidan k o 'ra h am uning 
ishqalanish sirtlarining holati m uhim roq aham iyatga ega. Texnikada 
detal sirti deganda uning tashqi qatlam i tushuniladi.

---

Tashqi qatlam ning geom etrik tuzilishi va boshqa flzik-kimyoviy 
xossalari detalni tayyorlash jarayonidagi ishlovlar va undan foyda- 
lanish jarayonidagi turli om illar ta ’sirida ichki qism dan farq qiladi.
Tashqi qatlam ning ichki qatlamga nisbatan kom pleks xonalarini 
boshqachaligini qabul qilingan.
Sirt sifati detaining charchashga, yeyilishga, korroziyaga va 
eroziyaga chidamliligiga, tig'iz birikmaning m ustahkamligiga ham da 
q o ‘zg‘aluvchan va qo'zg'alm as qilib bog'langan zichlikning ishonch- 
liligiga ta ’sir qiladi.
D etal sirtidagi o ‘zgarishlarni shartli tarzda uchta sinfga b o ‘lish 
m um kin.
I - sirt geometriyasiga taalluqli o ‘zgarishlar.
II - detal m aterialining sirt qatlam i tuzilishiga oid o ‘zgarishlar.
I l l - detal sirtida hosil b o ‘luvchi tashqi m uhit m oddalaridan
iborat parda qatlamlariga tegishli o'zgarishlar.
G archi detallar chizm ada q at’iy shaklda silliq chiziqlar bilan 
ifodalansada, aslida ularning real shakli ideal shaklidan farq qiladi va 
bu farq detaining geom etrik notekisligi deb ataladi.
D etaining geom etrik notekisligi hosil b o ‘lishi va miqyosiga k o ‘ra 
uch turga: m akrogeom etrik (shakliy), to'lqinli va m ikrogeom etrik yuk 
(g‘adir-budirli) notekisliklarga bo ‘linadi.
Shakliy notekislik detalni tayyorlash jarayonida dastgohning 
noaniqligi o ‘rnatish va sozlash ishlaridagi xatoliklar ham da dastgoh -
m oslama - asbob - detal (D M A D ) tizim ining yuklam a va issiqlik 
ta ’sirida deform atsiyalanishi natijasida sodir bo'ladi. M asalan, silind- 
rik shaklli bo‘lishi kerak b o ‘lgan detal bo'ylam asiga bochqasim on, 
konussim on yoki egri, ko‘ndalangiga esa egrilik radiusi turli joylarda 
har xil b o ‘lgan yuza (m asalan, ovalsimon) b o ‘lib qoladi. Yassi detallar 
yuzida qavariq va botiqlar paydo b o ‘ladi.
D etaldan foydalanish davrida shakliy notekislik m ashinani yig‘ish 
va m ontaj qilishdagi noaniqliklar, ishqalanuvchi yuzaning barcha joy­
larda ish sharoiti (bosim, harorat, moylanish, sirpanish tezligi va tashqi 
m uhit bilan ta ’sirlanish) har xil bo ‘lganligi sababli hosil b o ‘ladi.
Sirtdagi to ‘lqinli notekislik kesish qadam i va yo‘naltirgich n o ­
tekisligi ham da D M A D tizim ining majburiy tebranishi tufayli vujudga

---

keladi. T o'lqinli notekislik qadam i sof ishlovda 0,25 m m , dag‘al ish- 
lovda 14 m m gacha b o ‘lishi m umkin. T o ‘lqinli notekislik ishqalanish 
jarayonida yig‘m a birlik va uning elem entlari m ajburiy tebranishlar va 
ish sharoitining bir xil emasligi tufayli yuzaga kelishi m um kin.
G ‘adir-budirlik notekislik kesish asbobining geom etriyasi a uning 
g‘adir-budir yeyilishi, ishlov berish rejimi, detal va kesuvchi asbob 
m ateriallarining xususiyatlari, D M A D tizim idagi tebranishlar va 
boshqa k o ‘rinishdagi omillarga bog‘lig‘ holda hosil bo'ladi.
Detalni tayyorlaganda shakllangan g‘adir-budirlik ishqalanish 
jarayonida, ish sharoiti va tutash detal sirtidagi g‘adir-budirlik xa- 
rakteriga bog‘liq holda o ‘zgaradi. Tajribalardan yangi yig‘ilgan detal- 
larning sirt 
g ‘adir-budirligi xo‘rdalanish davrida o ‘zgara borib bu 
davr oxirida deyarli o ‘zgarmaydigan (barqarorlashgan) holatga kelish- 
ligi aniqlangan.
Barqarorlashgan g ‘adir-budirlik m azkur tutash juftlik va ish sha- 
roitida eng kam ishqalanish koeffitsiyenti bo ‘lishligini ta ’m inlaydi.
D etaining haqiqiy sirtidagi o ‘zgarishlarning chizm asi 1.1-rasm da 
keltirilgan. U nda bo'ylam a shakliy notekislik (botiqlik), k o ‘ndalang 
shakliy xatolik esa ovallik tarzida ifodalangan.