Q. X. Mah kamov, M. Abduvohidov tribotexnikadan amaliy mashgulotlar

I bob. UMUMIY MA’LUMOTLAR
1.1. TRIBOTEXNIKA FANINING QISQACHA 
RIVOJLANISH TARIXI
Tutash sirtlar ishqalanganda murakkab jarayonlar sodir b o ‘lib 
hozirgacha ular m ukam m al o ‘rganilmagan.
Ishqalanish hodisasini dastlab Aristotel o'rganishga uringan, 
am m o u nisbiy harakatga bo‘lgan qarshilikni ishqalanish va inersiya 
kuchlariga ajrata olmagan. Leonardo Davinchi ishqalanish koeffitsi- 
yenti tushunchasini kiritdi, ishqalanish kuchini tutash yuzlar m ate- 
rialiga, ishloviga, yuklanganlik darajasi va moylanganligiga bog'liq- 
ligini aniqladi, lekin ishqalanish kuchini hisoblash form ulasini taklif 
etm adi. Fransuz olim i A m onton 1699-yili birinchi bo'lib ishqalanish 
kuchi tutash yuzaga tik kuchga to 'g 'ri chiziqli nisbatda ekanligini 
ifodalovchi em pirik form ula taklif etdi.
F = N ■ f  
(1.1)
bu yerda, 
F  - tutash sirtlardagi ishqalanish kuchi; N  - ishqalanish 
tekisligiga tik bo'lgan yuklanish; / - tutash sirt m ateriallari orasidagi 
ishqalanish koeffitsiyenti.
A m ontonning vatandoshi Sh.K ulon ishqalanish kuchi ko'pgina 
om illar (yuklanish, sirpanish tezligi, ishqalanuvchi detallar m ate­
riallari, yuzalam ing g ‘adir-budirligi kabi)ga bog'liqligini tushundi. 
A m m o K ulon m exanik ishqalanish nazariyasiga asos solsada bu 
jarayondagi energiya va issiqlik xususiyatlarini o ‘rganm adi, jum ladan, 
K ulon taklif etgan sirpanib (Fc) va dum alanib (Fo) ishqalanish kuch- 
larini aniqlash form ulalarida bu xususiyatlar o ‘z aksini topm agan:
Fc = N ■ f + A 
(1.2)

---

N
Fo = A —  
(1.3)
r
bu yerda, A - ishqalanish kuchining tutash yuzalarni ilashuvchan- 
ligiga bog'liq b o ‘lgan qismi; X - dum alashdagi ishqalanish koeflit- 
siyenti; r - dum alovchi silindr radiusi.
Ishqalanishda mexanik cncrgiya issiqlikka aylanishini B. T om p­
son 1798-yilda isbotladi. Bclorus olimi 1934-yilda m olekular naza- 
riyani to 'liq rivojlantirib tutash sirtlar yaqinida m olekular kuch 
m aydoni bo'lishi jism larning o ‘zaro m olekular ilashuviga sabab deb 
tushuntirdi. Am m o molekular nazariya sirtlarning m exanik shikastla- 
nishi, notekisliklarning bir-biriga botib kirishi va ilashib qolishi kabi 
hodisalarni tushuntirib bera olmadi. Rus olimi I.V.Kragelskiy 1946- 
yili ishqalanishning m olekular-m exanik nazariyasini ishlab chiqdi va 
ishqalanish sirtidagi ayrim chiqiqlam i bir-biriga kirishi yoki defor- 
matsiyalaninish bilan ham (mexanik ta ’sir), ikki sirtning o ‘ta yaqin- 
lashgan joylaridagi m oddalarining m olekular tortishish kuchlari bilan 
ham bog‘liq degan xulosaga keldi.
Tutash sirtlardagi ishqalanishdagi energetik nazariyasi 1952-yilda 
A .D .D ubining tom onidan taklif etilgan. U ishqalanish jarayoni kuch 
qonunlari asosida emas, balki energetik qonunlar, ya’ni energiyaning 
bir turdan ikkinchi turga aylanishi qonunlari asosida tekshirilishi 
kerak dcgan xulosaga keldi.
U m um an olganda mavjud nazariyalar ishqalanish jarayonini 
to 'liq ifodalay olm aydi, lekin m uam m olam i hal etish uchun qoniqarli 
natijalar olish im konini beradi. Hozirgi kunda am aliyotda ishqala­
nishning m exanik-m olekular nazariyasi ko‘proq qoMlaniladi. Shu- 
ningdek, 1966-yila D .N .G arkunov va I.V.Kragelskiylar ishqalanishda 
tanlovli ko‘chish ya’ni sirtlarning yeyilmaslik effektini kashf etgan- 
larini va bu kashfiyot asosida tribotexnik m uam m olam i hal etishga 
asosan so‘nggi yillarda e’tibor kuchayganligini alohida ta ’kidlash kerak.