Qadimgi Baqtriya davlatining vujudga kelishi va u haqidagi tarixiy ma’lumotlar

---

Qadimgi Baqtriya davlatining vujudga kelishi va u haqidagi 
tarixiy ma’lumotlar 
 
Sabriddin Bahodir o’g’li Ahmadov 
Chirchiq davlat pedagogika instituti 
 
Annotatsiya: Ushbu maqolada O’zbekiston hududidagi eng qadimgi 
davlatlardan biri Qadimgi Baqtriya davlati haqida so’z boradi. Bu davlatning vujudga 
kelishi, rivojlanishi va qadimgi aholisining mashg’ulotlari, shuningdek, qadimgi 
shaharlari haqidagi qisqacha fikr-mulohazalar yuritiladi. Qadimgi tarixchilarning bu 
haqidagi yozma ma’lumotlari keltirilib o’tiladi. 
Kalit so’zlar: Qadimgi Baqtriya, Qadimgi Xorazm, davlatchilik, arxeologiya, 
manba, lazurit, ahamoniylar.
Establishment and historical information about the formation 
of the ancient Baktarian state 
Sabriddin Bahodir oglu Ahmadov 
Chirchik State Pedagogical Institute 
Abstract: This article is about the ancient state of Bactria, one of the oldest 
states in the territory of Uzbekistan. It gives a brief overview of the formation, 
developmentand occupationof the ancient inhabitants of the state, as well as its 
ancient cities. Ancient historians give written information about this 
Keywords: Ancient Bactria, Ancient Khorezm, statehood, archeology, source, 
lazurite, Achaemenids. 
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng O’zbekistonning haqqoniy va 
xolisona tarixini yaratish masalasi ko’ndalang turardi. Chunki Sobiq Ittifoq davrida 
yurtimiz tarixi biryoqlama yaratilgani, tarixiy haqiqatlardan yiroqliligi tarixga 
nisbatan munosabatni o’zgartirishni taqazo etdi. Brinchi Prezidentimiz Islom 
Karimov o’zbek xalqining tarixiy o’tmishini, uning davlatchiligi tarixini o’rganishda 
yagona ilmiy konsepsiyaning yo’qligi xususida gapirib, tarixchi olimlarni bu sohaga 
diqqat-e’tiborini yanada kuchaytirishga chaqirdi. Asarda ta’kidlanishicha, “o’zlikni 
anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo’lmagan ushbu haqiqat davlat 
siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur”. Tarixni yoritishda biryoqlamalikka , sub’ektiv 
fikrlarga yo’l qo’ymaslik zarur, “faqat bahs, munozara, tahlil mevasi bo’lgan 
xulosalargina bizga to’g’ri yo’l ko’rsatadi”[1]. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
135

---

Vatanimiz hududida ilk davlatlar paydo bo’lganidan to hozirga kungacha 
ko’plab buyuk davlatlar vujudga keldi va inqirozga yuz tutdi. O’zbekiston hududida 
qadimdan Xorazm, Choch, Farg’ona Sug’d va shu kabi bir nechta qadimiy 
viloyatlarning vujudga kelishi va taraqqiyoti bevosita O’zbekiston davlatchiligi tarixi 
bilan bog’liqdir. Ushbu tarixiy jarayon yuzasidan ko’plab tarixchi olimlar tadqiqot 
ishlarini olib borgan va olib bormoqda. O’zbekiston tarixida bu jarayon juda muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bizning hududda qadimdan aholi yashaganligi va o’zining 
davlatlarini barpo etganligi haqida ko’plab tarixiy ma’lumotlar mavjud. Yurtimiz 
hududidagi eng qadimgi davlatlar Qadimgi Baqtriya va Qadimgi Xorazm 
davlatlaridir. 
“Turli qadimgi tillar yozma manbalaridagi Baxdi, Baqtrish, Baqtriyona, 
Baqtriya, Baxli, Baxlika (hind manbalarida) yirik o’lka va davlatning nomidir. 
Olimlarning fikriga ko’ra, Baqtriya−bu Baxdi, Baqtra daryosi (hozirgi Balxob) nomi 
bilan bog’liq bo’lgan tushunchadir”[2]. Milloddan avvalgi I ming yillikning 
boshlarida shakllana boshlagan bu davlat O’zbekiston hududidagi ilk davlatlardan 
biri hisoblanadi. “Ahamoniylar imperiyasi o’rnatilishiga qadar Baqtriya podshohligi 
bo’lgan yoki bo’lmaganligi xususidagi munozaralar tarix fanining dolzarb 
masalalaridan biri hisoblanadi”[3]. Tarixiy manbalar Qadimgi Baqtriya davlati 
mavjud 
bo’lganligini 
to’liq 
isbotlab 
turibdi. 
Jumladan, 
V.M.Masson 
Ahamoniylargacha bo’lgan O’rta Osiyoning siyosiy xaritasini quyidagicha tasavvur 
qiladi. “Baqtriyada yirik siyosiy birlashma (davlat) bo’lgan, uning madaniy va 
siyosiy doirasi Marg’iyona, mumkinki, Ariylar va So’g’diylargacha yoyilgan”[4]. 
Ktesiy Ossuriya podshosi Nin Baqtriya shahrini qamal qilgani va Kir II ning 
Baqtriyaga qilgan yurushi haqida ma’lumotlar yozib qoldirgan. Ktesiy ma’lumotlari 
asosida tarixiy haqiqat borligiga hech qanday shubha bo’lishi mumkin emas. Chunki 
Baqtriya bilan Ossuriya o’rtasida tarixiy aloqalar ancha rivojlanganligini o’sha davr 
tarixchilarining asarlarida ko’rishimiz mumkin. Baqtriyada o’z davrida Ossuriyaga 
ikki o’rkachli tuyalarda lazuritlar (qora tosh) olib borganligi haqida ma’lumotlarni 
uchratishimiz mumkin. Sargon II davrida (miloddan avvalgi VIII) oid manbalarda bu 
haqda aniq xabarlar beriladi. Bu xabarlarda Ossuriya ayg’oqchilari Baqtriyaning 
ichki tumanlariga kirib borganliklari va o’z podsholariga Baqtriya lazuriti haqida 
ma’lumotlar berganligi hikoya qilinadi. Jumladan, Ossuriya ayg’oqchisining xabarida 
quydagicha ma’lumotlar berilgan: “Podshohim, mening lazurit qidirib tog’li joylarga 
borganimni janobi oliyim bilmaydilar. Men lazurit olib ketayotganimdan xabar 
topgan mahalliy xalq menga qarshi g’alayon ko’tardi. Agar hazrati oliylari lozim 
topsalar, bu tomonlarga qo’shin yuborsin va lazuritni olib ketsin. Faqat men mahalliy 
xalqqa yaqinlashmayman va ular bilan birga suv ham ichmayman, bir dasturxon 
atrofida o’lturmayman ham”[5]. Ushbu ma’lumotlar ham yuqoridagi keltirilgan 
mulohazalarimizning isboti bola oladi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
136

---

Yunon tarixchisi Gerodod o’zining “Tarix” asarida Baqtriya va baqtriyaliklarni 
45 marta tilga olganligini uchratishimiz mumkin. Jumladan, u Kirning Midiya 
podshosi Krez ustidan qozongan g’alabasi haqida hikoya qilib, Kir yo’lida Vavilon, 
Baqtriya xalqi, saklar va misrliklar turardi deb yozgan. Milloddan avvalgi V asrda 
Esxilning sahnada qo’yilgan “Forslar” tragediyasida baqtriyalik jangchilarning nomi 
keltirilgan bo’lsa, Strabon Baqtriyani “oriylar o’lkasining javohiri” deb ta’riflagan. 
Bu kabi yozma ma’lumotlarning bizgacha yetib kelganligi va bu voqealar bir necha 
ming yil ilgari sodir bo’lganligini hisobga olsak, Qadimgi Baqtriya va uning qadimgi 
aholisi boshqa davlat tarixchilarining diqqat markazida turganligini bilishimiz 
mumkin. 
Baqtriyaning 
hududi 
hozirgi 
Afg’onistonning 
shimoli-sharqi, 
O’zbekistonning janubi va Tojikistonning janubi-g’arbida joylashgan yerlarni o’z 
ichiga olgan bo’lib, O’rta Osiyoda vujudga kelgan davlatlar orasida eng yirigi 
bo’lgan. Bu davlat o’z-o’zidan vujudga kelib qolmagan albatta. Miloddan avvalgi IX-
VIII asrlarga kelib, Baqtriya tuproqlarida harbiy ahamiyatga ega siyosiy birlashma 
tashkil topgan. Bu O’rta Osiyo aholisiningbir qismi ko’chmanchi ko’chmanchi 
chorvachilik bilan mashg’ul bo’lgan vaqtga to’g’ri keladi. “Milloddan avvalgi 700-
540-yillarda Qadimgi Baqtriya davlatining rivojlangan davri bo’lib, uning hududiy 
chegaralari Hindukush tizmasi, Badaxshon va Hisor tizmasiga borib taqalgan”[6]. 
Qadimgi Baqtriya davlati rivojlanishidan avvalgi davrda O’rta Osiyo aholisining bir 
qismi ko’chmanchi hayot tarzida yashagan bo’lsa, milloddan avvalgi VII-VI asrlarda 
Baqtriya jamiyatida hududiy bo’linish shakllanib, aholining o’troqlashuv jarayoni 
yanada kuchaydi. Aynan shu omil ham yuqorida keltirilib o’tilgan rivojlanish 
jarayonini tezlashtirib bergan desak xato bo’lmaydi. Qadimgi Baqtriyada dastlabki 
shahalar bronza davrida vujudga kelgan. Ahamoniylar davridan avval Balo Hizor, 
Oltindilyor, Qiziltepa va Boytudasht tarixiy shaharlar mavjud bo’lgan. 
Yodgorliklarda arxeologik tadqiqotlar o’tkazilgan. Unda shaharlar mudofaa devorlari 
bilan o’ralgan bo’lib, hunarmandchilik ancha rivoj topganligini bilishimiz mumkin. 
Tarixiy ma’lumotlarga tayanadigan bo’lsak, Qadimgi Baqtriyadagi hunarmandlarning 
ustaxonalari va xo’jalik binolari uzra bo’y cho’zib turgan salobatli minoralari bu 
yerga tashrif buyurgan sayyohlarning e’tiborini tortgan. Shuningdek Baqtriya o’sha 
davrdagi boshqa yirik davlatlar: Ossuriya ,Yangi Bobil, Midiya va Hindiston bilan 
aloqada bo’lgan. Qadimgi Baqtriyaning Poytaxti dastlab Zariasp keyinchalik Baqtr 
deb atalgan. Bu haqida yunon tarixchilari shunday yozgan:−“Zariaspa shahri 
keyinchalik daryo nomi bilan Baqtr deb atalgan”.[7]. Davlatni qaysi sulolalar 
boshqarganligi haqida aniq ma’lumotlar uchramaydi. Ahamoniylar bosqinidan so’ng 
Baqtriya egallanadi. Doro I davrida esa Baqtriya qat’iy ravishda ahamoniylar qo’l 
ostidagi mulk sifatida sanab o’tiladi. Doro I tomonidan Behistun qoyalari 
yozdirilgandan so’ng Qadimgi Baqtriya va uning aholisi haqida yanada kengroq 
ma’lumotlar uchraydi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
137

---

Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash joizki, Markaziy Osiyoni Ahamoniylar davlati 
bosib olgunga qadar bu hududda ikkta davlat mavjud bo’lgan. Qadimgi Baqtriya 
davlati Qadimgi Xorazm davlati kabi O’rta Osiyo hududida hukumronlik qilgan. Bu 
davlatlarning hududiy doirasi, ichki davlat tarkibi va ijtimoiy-iqtisodiy hamda 
madaniy aloqalari to’g’risidagi ma’lumotlar “Avesto” asari va yunon Muarrixlari 
qisqacharoq bo’lsada qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldirganini biz yuqorida keltirib 
o’tdik. Bu ma’lumotlarga tayangan holda bizning tariximizda davlatchilik masalasi 
bir necha ming yil ilgari boshlanganligi va o’zining yuksak madaniyatlari bilan 
ajralib turganligini ko’rishimiz mumkin.