Qadimgi odamlar tabiiy nometall materiallardan marmar, tosh

1-topshiriq.

1. 
   Shisha qattiq modda turi bo`lib eritma nuqtasiga yaqin shisha o`tishni ko`rsatuvchi har qanday amord (kristall bo`lmagan) qattiq moddaga berilgan. Bu shishadan o`tish temperaturasiga bog`liq ya`ni amord qattiq moddasining eritma nuqtasiga yaqin yumshatadigan harorati yoki uning suyuqligi muzlash nuqtasiga yaqinlashib ketadi. Shishadan hayotda turli o`rinlarda foydalanamiz. Shuning uchun undan to`g`ri foydalanishni bilish zarur.
   
2. 
    Metallarni termik ishlash — metall va qotishmalarning xossalarini (ichki tuzilishini) oʻzgartirish uchun qoʻllaniladigan amallar: yumshatish, toblash, normallash, boʻshatish, yaxshilash, chiniqtirish, kimyoviytermik ishlash, passivlash. 
   
3. 
   Materialshunoslik boʻlimi «Konstruksion materiallar texnolo giyasi» kursining nazariy boʻlimi boʻlib, bu boʻlimda turli material larning kimyoviy tarkibi, ichki tuzilishi (strukturasi) bilan xossa lararo bogʻliqlik oʻrganiladi.
   

Qadimgi odamlar tabiiy nometall materiallardan (marmar, tosh,
yogʻoch va boshqalardan) asosan uylar qurishda foydalanganlar. Sanoat
turli tarmok/1arining rivojlanishi, \ar xil mashnnalar va mexanizm larning yaratilishi natijasida ular detallari uchun zarur xossali
materiallarga boʻlgan talab orta boradi.
2-topshiriq.
1-A 2-A 3-B 4-E 5-A 6-B 7-C 8-E 9-D 10-C 11-A 12-C 13-E 14-D 15-D 16-B 17-C 18-A 19-B 20-D 21-D 22-C 23-A 24-A 25-E 26-C 27-B 28-C 29-B 30-A

3-TOPSHIRIQ

Pόlat bilan chόyan όz tarkibi jihatidan murakkab, kόp tarkibiy qismli qotishmadir. Ammo ularning tarkibiga ikkita asosiy elеmеnt – tеmir ( Fe) va uglеrod ( C) kiradi, shuning uchun bu qotishmalarga tеmir – uglеrod qotishmalari dеb qarash mumkin.
Tеmir-uglеrod qotishmalarining holat diagrammasini όrganish amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega bόlib, chόyan va pόlatlarni tеrmik ishlash jarayonlari ana shu diagrammaga asoslanadi. Bunday diagrammalarni όrganishda sof tеmir (Fе) dan sof uglеrod (C) gacha bόlgan turli hil tarkibli qotishmalarning holatini kόrib chiqish lozim, ammo amalda ishlatiladigan tеmiruglеrod qotishmalari tarkibida 5% gacha uglеrod bόladi holos.
Shu sababli tеmir-uglеrod qotishmalarining holat diagrammalarini όrganishda tеmir bilan uglеrodning sеmеntit dеb ataluvchi va Fе₃C tarkibli himiyaviy birikma hosil qilgan qotishmalari kόrib chiqiladi. Bunda sistеmaning tashkil etuvchilari, ya'ni komponеntlari tеmir (Fе) bilan uglеrod (C) emas, balki tеmir (Fе) – bilan (Fе₃C) tsеmеntit sistеmasining holat diagrammasi dеyiladi.

Austеnit dеb uglеrodning Fe_ -tеmirdagi singish qattiq eritmasiga aytiladi. Bu fazada uglеrod 1147⁰ C da maksimial miqdorda 2,14 % gacha eriydi, 727⁰C da 0,8% gacha eriydi. Austеnitning atom kristall panjarasi yoqlari markazlashgan kub panjara (qirralari 3,64 A⁰ ga tеng). Austеnit magnitsiz va qovushoq fazadir.
Fеrrit bu Fe_- tеmir pastroq haroratda hosil bόlib, u uglеrodning tеmirdagi singish qattiq eritmasidir. Bu fazada maksimal miqdorda, ya'ni 727⁰ C da 0,025% uglеrod eriydi. Fe_ - tеmirning atom kristall panjarasi hajmi markazlashgan kub panjara (qirralari 2,68 A⁰ga tеng ).
Fеrritni dеyarli tеhnik tеmir dеsak bόladi.

	Nuqtalarning fazoviy uzgarishlari	С %	0 С
А D	Toza tеmirning erish va qotish tеmpеraeurasi Tsеmеntitning erish va qotish tеmpеraturasi	0 6,67	1539 1600
С E	Lеdеburiening hosil bulishi va erishi Uglеrodning auseеnida eng kόp erish mikdori	4,3 2,14	1147 1147
S G	Uglеrodning austеnitda eng kam erish miqdori Fe( - Fe( ga va Fe( - Fe( -ga όeishi	0,8 0	727 911
Р Q	Uglеrodning Fe( tеmirdagi eng kόp erish miqdori Uglеrodning Fe( tеmirdagi eng kam erish miqdori	0,025 0,006	727 0
К F	Fazoviy όzgarishlar yόq Fazoviy uzgarishlar yόq	6,67 6,67	727 1147

4-TOPSHIRIQ

3-namuna. Chinor terak archa
Chinor (Platanus) — chinordoshlar oilasiga mansub barg toʻkuvchi oʻsimliklar turkumi; 10 turi maʼlum. Shim. Amerika (Kanadadan Meksikagacha), Janubiy Sharqiy Yevropa va Oʻrta dengizboʻyi mamlakatlaridan Hindixitoygacha boʻlgan hududda tarqalgan. Kavkaz, Qrim, Oʻrta Osiyoda sharq chinori (P.orientalis), Janubiy Ukraina, Qora dengiz sohillari, shuningdek, Oʻrta Osiyoda Shimoliy Amerikadan keltirilgan gʻarb chinori (P.occudentalis) turlari oʻstiriladi. Sharq Ch.i yovvoyi holda oʻsadi. Shoxshabbasi qalin, boʻyi baland (50 m gacha), tanasi baquvvat (aylanasi 18 m gacha), silindrsimon, poʻstlogʻi sargʻishoq. Oʻzbekistonda manzarali Ch.ning har ikki turi oʻsadi. Novdalari va barglari yoshligida tukli, keyinchalik tuklari toʻkilib ketadi. Barglari yirik, asosan, 3 (baʼzan 7) boʻlmali. Mevasi dumaloq, dagʻal tukli yongʻoqcha, diametri 1,5 sm, meva bandida 2—5 tadan oʻrnashgan, uzoq vaqt toʻkilmaydi. Aprelda gullab, mevasi may—sentabr da yetiladi. Ch., ayniqsa, yoshligida tez oʻsadi. Qulay sharoitda 2000-yil va undan ham koʻproq yashaydi. Egey dengizidagi Krit o.da tanasi aylanasi 18 m boʻlgan 2300-yillik Ch.lar bor. Surxondaryo, Namangan va Samarqand viloyatlarida 600—800 yoshli Ch.lar uchraydi.
CH. urugini ekib, qalamchasidan va ildiz bachkilaridan koʻpaytiriladi. Ch.ning yogʻocihi yengil, pishiq, mebel sanoatida qadrlanadi. Uning yogʻochidan oʻzbek meʼmorligida qadimdan foydalanib kelingan.
Terak (Populus L.) — toldoshlar oilasiga mansub daraxtlar turkumi. Ayrim maʼlumotlarga koʻra, 100 dan ortik, turi bor. 30 ga yaqin turi Yevrosiyo, Shim. Amerika va Shimoliy Afrikada Tarkalgan. Oʻzbekistonda terakning koʻkyaproqli T. yoki zangori bargli T. (P. pruinosa Schrenk), furot T.i (P. euphratica Olid.), mirzaterak (P. nigra L.), afgʻon T.i (R. afghanica), oq terak (P. alba), Baxofen teragi yoki koʻkterak (P.bachofenu Wierzb.) turlari oʻsadi. Mirzaterak, koʻkterak, oqterak turlari koʻp ekiladi. T.larning baʼzi turlari boʻyi 30— 45 (baʼzan 60) m gacha, diametri 1,5 (ayrim daraxtlariniki 3) m gacha yetadi. T.lar tanasi tik, shoxshabbasi tuxumsimon, piramidasimon, keng ovalsimon boʻladi. Barglari bandli, ketmaket, barg plastinkasi yaxlit yoki kertikli, nashtarsimon. Kuchalasi silindrsimon, boshoqsimon toʻpgul, gullagandan keyin toʻkiladi. Guli bir jinsli, ikki uyli. Aksariyati barg yozishdan oldin, baʼzilari barg yozgandan keyin gullaydi. Urugʻi koʻsakcha, shamol va suv yordamida tarqaladi. Nam tuprokda tez unib chiqadi. T. issiqsevar, yorugʻsevar, sovuqqa bardoshli (mas., mirzaterak) oʻsimlik. Sernam va unumdor tuproklarda tez yetiladi, lekin baʼzilari shoʻrxok tuproqni xush koʻrmaydi. T. qisqa umrli (25—30 yoshgacha yaxshi rivojlanadi) daraxt boʻlsa ham 150—200 yil umr koʻradiganlari gʻam (mirzaterak va oqterakning ayrim daraxtlari) bor. Archa (Juniperus) – sarvdoshlar oilasiga mansub doim yashil daraxt va butalar turkumi. 70 ga yaqin turi bor. A. bir jinsli, bir yoki ikki uyli, shamol yordamida changlanuvchi, ignabargli oʻsimlik. A.ning erkaklik qubbasi sargʻish, 3 – 6 changdonli qipiqsimon changchilardan tashkil topgan. Urgʻochi qubbalari yashil boʻlib, qarama-qarshi yoki ol-dinma-keyin oʻrnashgan urugʻchibarg va urugʻkurtaklardan iborat. Qubbalari yumaloq (diametri 5 – 20 mm), ichida 1 – 10 dona urugʻ bor. A. mart–may oylarida gullaydi. Mevasi qoʻngʻir, ik-kinchi yili (sentabr – noyabrda) pishib, qish yoki bahorda toʻkiladi. A. urugʻini yaxshi undirish uchun uni yezda stratifikatsiya qilib, kuzda sepiladi. 2 – 3 yoshli koʻchati ekiladi. A.ning koʻpchiligi oʻrta min-taqalarda oʻsadi. Baʼzi turlari tropik hududlardagi togʻlarda ham uchraydi. J. semiglobosa (sovur A.), J. turkestanica (oʻrik A.), J. sabina (qora A.) va J. seravschanica (Zarafshon A.) kabi turlari Oʻrta Osiyo, xususan Oʻzbekiston togʻlarida tarqalgan boʻlib, maxsus archazorlarni tashkil qiladi. A.ning xoʻjalikdagi ahamiyati katta. Yogʻochi meʼmorlikda, oʻymakorlikda va qalam yasashda ishlatiladi. Baʼzi turlaridan xushmanzara oʻsimlik sifatida foydala-niladi. Qubbalaridan turli moddalar (efir moyi, qatron, qand, mum va organik kislotalar) olinadi. Qubbasining damlamasi tabobatda siydik haydovchi, balgʻam koʻchiruvchi va ovqat hazm qilishni yaxshilovchi dori sifatida ishlatiladi. Oʻrta Osiyodagi turlaridan olinadigan efir moyining sedrol fraksiyasi esa jarohatni, suyakning teshilib oqishini davolashda qoʻllaniladi.^[
5-topshiriq.
OSMA KO`PRIK NEGA QULADI?
1-GURUH 2-GURUH
QASDDAN ZIYON YETKAZILGAN SIFATSIZ MATERYALDAN FOYDALANILGAN
UMUMIY HULOSA
Osma ko`prikni qulashini sababi shuki; qurishda tajribadan o`tkazilmagan sifatsiz mahsulotlardan foydalanilgan.
6-topshiriq. TEST TUZISH