Qadimgi Sharq va G‘arb falsafasi vujudga kelishi va rivojlanishiningumumiy qonuniyatlari

---

Pirnazarov Vohidjon

---

Qadimgi Sharq va G‘arb falsafasi vujudga kelishi
va rivojlanishiningumumiy qonuniyatlari.
Qadimgi Sharq va G‘arbda shakllangan falsafa insoniyatning ilm, fan, ma'naviy
taraqqiyotining debochasi hisoblanadi. Ularning rivojlanishi, o‘ziga xosligi va
betakrorligidan qat'iy nazar, ayrim umumiy qonuniyatlarga ega.
Birinchidan, falsafiy tafakkur Sharqda ham, G‘arbda ham
ijtimoiy ongning dastlabki shakli sifatidagi mifologiya negizida vujudga kelgan.
Mifologiya inson o‘zini atrof muhitdan ajratishga va hodisalarni tabiiy sabablarga
muvofiq tushuntirishga qodir emasligi bilan tavsiflanadi

---

3
Add title text
Inson dunyoni vaundagi barcha hodisalarni
xudolar va qahramonlar harakati bilan
tushuntiradi. Ammo mifologiyada insoniyat
tarixida
ilk
bor
bir
qancha
falsafiy
masalalar ham qo‘yiladi: dunyo qanday
vujudga kelgan va u qanday rivojlanadi;
hayot va o‘lim
nima va h.k.
G‘arb va Sharq falsafasi sinfiy jamiyat va
davlat paydo bo‘lishi bilan ijtimoiy ong
shakli sifatida vujudga kelgan.
Masalan, qadimgi Hindistonda falsafaning vujudga kelishi taxminan uning hududida quldorlik
davlatlari shakllana boshlagan miloddan avvalgi I ming yillikda yuz bergan.

---

Qadimgi Sharq va G‘arb falsafasi vujudga kelishiva rivojlanishiningumumiy qonuniyatlari.
keyword
Yunonistonda - Afinada (miloddan avvalgi V asr) paydo bo‘lgan va qadimgi
dunyo madaniyati ravnaq topishi uchun shart-sharoitlar yaratgan sinfiy,
quldorlik jamiyatining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Qadimgi Markaziy
Osiyoda falsafaning vujudga kelishi va rivojlanishi ham sinfiy (feodal)
jamiyat va davlatning shakllanishi bilan bog‘liq. Amudaryo bo‘ylaridagi
xalqlar, xususan Xorazmda eng yirik davlat tuzilmalari bo‘lgan Xitoyda
falsafa jamiyatning sinfiy tabaqalanish jarayoni boshlangan, chunonchi:
jamoalar kasodga uchrab, yangi yer mulkdorlari va shahar boylarining
iqtisodiy va siyosiy qudrati osha boshlagan miloddan avvalgi VI-V asrlarda
vujudga kelgan.

---

Qadimda Sharq falsafasi ham, G‘arb falsafasi ham yaxshilik va yomonlik, go‘zallik va
xunuklik, adolat va adolatsizlik, do‘stlik, birodarlik, muhabbat va nafrat,
baxt, lazzatlanish va azob chekish, ilmu ma'rifat kabi muammolarning yechimini
izlagan. Bu jarayon o‘sha
davr buyuk faylasuflarining fikrlarida ayniqsa, bo‘rtib namoyon bo‘ladi,
masalan:
- Konfutsiy: “Odamlar seni bilmasliklaridan g‘am chekma, o‘zing odamlarni bilmasligingdan
g‘am chek”;
-Zardo‘sht: “Ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal”;
- Geraklit: “Men uchun bir kishi, agar u hammadan yaxshi bo‘lsa, o‘n ming kishiga teng”;
- Demokrit: “Axmoqni maqtagan aslida unga yomonlik qiladi;
- Epikur: “O‘lim qo‘rqinchli emas: men ungacha mavjudman, u mendan keyin mavjud”;

---

Turkistonning XIX asr oxiri, XX asr boshlaridagi hayoti murakkab ijtimoiy-siyosiy, 
ma’naviy vaziyatiga to‘g‘ri keladi. XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya 
tomonidan Turkistonning istilo qilinishi natijasida o‘lka hayotida ayanchli va keskin
o‘zgarishlar sodir bo‘la boshladi. Chor Rossiyasining Markaziy Osiyoni bosib olishga
bo‘lgan ehtiyojiga, unga nisbatan jadal mustamlakachilik siyosatini yurgazishiga
harbiy-siyosiy maqsadi va iqtisodiy ahvoli sabab bo‘ldi. Rossiyaning o‘sha davrdagi
rivojlanayotgan yengil sanoati uchun paxta, pilla, qorako‘l va boshqa xom ashyolar
zarur edi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda ilg'or falsafiy, 
ijtimoiy-siyosiy fikrlar.

---

Jadidchilik ta’limotida ma’rifatparvarlik g‘oyasi o‘zbek xalqining XIX
asr oxiri XX boshlaridagi barcha ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy hayoti
murakkabliklari va muammolarini hal qilishga qaratilgan keng qamrovli
ta’limot edi. Turkiston xalqlarini mustamlaka zulmidan xalos etish, milliy
iqtisodiy tizimni barpo etish, mustaqil davlat tizimini doimiy ravishda saqlab
tura oladigan tafakkur tarzini shakllantirish, milliy tafakkurdagi destruktiv
o‘zgarishlar tufayli vujudga kelgan jismoniy kasalliklarni bartaraf etish aynan
kelajak avlodni jismonan va ma’nan sog‘lom qilib tarbiyalash masalasiga
bog‘liq edi

---