Qambarova Begoyim Nuriddin qizi bioligiya 208 Mavzu: Mikronaychaning biokimyoviy xususiyatlari

Mitotik siklning Gi davri, tashqi muhit omillarining ta'siriga anchagina sezgir bo'ladi. Mana shu vaqt davomida DNK sintezi uchun sharoit yaratiladi, ya'ni DNK molekulasi tarkibiga kiruvchi va sintezlanishi uchun kerakli nukleotidlar, kofaktorlar va zarur fermentlar sintezianadi. Shuningdek hujayra oqsillarining bir qismi va qisman RNK sintezianadi.
Mitotik siklning sintetik davri maxsus yadro oqsillari -gistonlarning
biosintezi va DNK sintezi bilan xarakterlanadi. DNK molekulasining sintezi uning miqdorining ikki baravar ortishi bilan tuxtaydi.
Mitotik siklning G2 davrida esa hujayraning umumiy oqsillari va RNK molekulasining sintezi davom etadi. Oldingi davrlardagiga nisbatan tubulin oqsilining sintezi keskin ortib ketadi. Mitoz davri mobaynida va metafazaning oxirigacha RNK va oqsillarning sintezi davom etadi.
19
O'simliklardagi mitotik siklning bosqichlari gormonlar tomonidan nazorat qilinadi, Masalan Gr va G2-davrlarning o'tishi xususan RNK va oqsillar sintezini hamda nafas olish jarayonining jadal bo'lishligi uchun auksin gormoni zarur. Sitokinin hujayralarning bo'linishga o'tishi uchun xizmat qiladi.
Shuni ham takidlab o'tish zarurki, bo'linuvchi hujayralarda bir qancha organoidlar, xususan GA, mitoxondriyalar, plastidalar tizimining tiklanishi kuzatiladi.
Hujayralarning cho'zilishi. Bo'linuvchi hujayralar o'lchamining kattalashishi sitoplazma tarkibining sintezlanishi tufayli ro'y beradi.
Sitoplazma tarkibining sintezlanishi esa azotli birikmalar va boshqa oziq elementlarining hujayraga kirishi tufayli ro'y beradi.
Ko'p hujayrali o'simliklarda hujayralar bo'linishdan to.'xtaganidan so'ng o'sishning tezkor tipiga ya'ni cho'zilish tufayli o'sishga titadi. Ushbu holat faqatgina o'simliklar hujayralarigagina xos bo'lib barg yuzasi maydonining kengayishiga, poya va ildizning o'sishiga xizmat qiladi.
Cho'zilishli-o'sish hujayra markaziy vakuolasi hajmining kengayishi hisobiga bo'ladi. Vakuola tomonidan suvning surilishiga esa undagi osmotik faol moddalar miqdorining
20
yuqoriligi sabab bo'ladi. Vakuol hajmining oshishi bilan bir vaqtda hujayra devorining yumshashi va cho'zilishi kuzatiladi.
Meristematik hujayralarning cho'zilishga o'tishi hodisasi yaxshi o'rganilmagan hisoblanadi. Hujayralarning chuzilishga o'tish holati tashqi muhitning noqulay omillariga nisbatan chidamliligidadir. Masalan RNK va oqsil sintezi ingibitorlari, hatto rentgen nurlari ta'siri ham cho'zilishni to'xtata olmaydi.
Bo'linishdan to'xtagan meristema hujayralari vakuollasha boshlaydi. Oqsil sintezlovchi tizim qayta quriladi. Bo'linuvchi hujayralarda asosan sitoplazmada turgan ribosomalar bo'linishi to'xtagan hujayralarda katta miqdorda ER membranalariga birikadi. Shuningdek RNK sintezi ortadi va bo'linishi to'xtagan hujayralarda RNK/oqsil nisbatining, bo'linuvchi hujayralardagiga nisbatan ortishi kuzatiladi. Amiloplastlarda kraxmalning yig'ilishi va pektin moddalarining sintezlanishi kuchayadi.
Hujayraning bo'linishdan to'xtab cho'zilishga o'tishi jarayoni kam o'rganilgandir. Ammo bu jarayonda fitogormonlar, xususan auksin va sitokinin gormonlarining o'rni katta deb hisoblanadi.
Hujayralarning cho 'zilish tufayli o 'sish davri yaxshi o'rganilgandir. Bu vaqtda oldingi davrdagi cho'zilish mexanizmi ishi ushlab turiladi. Yuksak o'simliklar hujayralarining cho'zilishi asosan auksin tufayli faollanadi.
21
Auksinning ta'siri tufayli hujayra devorlarining plastik cho'ziluvchanligi ortadi. Shuningdek auksin sitoplazmadan hujayra devorlari tomonga qaratilgan H+-ionlarining tashiluvi kuchayadi.
Hujayra devori fazasida pH muhit ko'rsatkichining pasayishi, undagi kislotalabil bog'larning uzilishiga olib keladi. Bundan tashqari nordon muhit hujayra komponentlarining yig'ilishida qatnashadigan nordon gidrolazalar va boshqa fermentlarning ishini yaxshilaydi. Bularning barchasi oxir-oqibatda hujayraning cho'ziluvchaniigini oshiradi. Hujayra devori turgor bosimning ortishi tufayli cho'zila boshlaydi. Hujayra ichkarisida turgor bosimning ortishiga sitoplazmadagi polimer moddalarning vakuolaning nordan gidroiazalar ta'sirida parchalanishi tufayli o'ziga suv tortuvchi osmotik faol moddalarning hosil bo'lishi hamda sitoplazmadan vakuolaga o'tishi sabab bo'ladi.
Auksinning chuzilishli - o'sishga ta'siri hujayraning cho'zilishi uchun zarur bo'lgan RNK, oqsillar sintezi va oqsillar hamda polisaxaridlarning ajralishi bilan ifodalanadi. Hujayra devorining faol o'sishi GA faoliyati bilan taminlanadi. Chunki GA vezikulalari polisaxarid komponentlar bilan taminlash bilan birga sitoplazmatik membrana yuzasining ham kengayishiga xizmat qiladi. Plazmalemmaning tashqi yuzasida sellyulozaning sintezlanishi jadallashadi..
22
Hujayraning uzayishi-yunalishining tanlanishi yoki uning izodiametrik o'sishi hujayra devorlaridagi sellyuloza mikrofibrillarining joylashishiga bog'Iiq. Shuni alohida takidlash zarurki, auksinning ta'siri novdalar epidermis hujayralariga anchagina katta. Ichki parenxima to'qimalarining o'sishiga muhitning nordon tomonga o'zgarishi, masalan CO2 ko'payishi ijobiy ta'sir qiladi.
O'sishning kislotalik sharoitda (pH 3-5) kuchayishi «nordon o'sish samarasi» nomini olgan. Ammo kislotalik muhit o'sishga faqatgina 1-3 soat davomida ijobiy ta'sir qilishi mumkin. Ehtimol, cho'zilish tufayli o'sish auksining va «nordon o'sish samarasi»ning birgalikdagi ta'siri tufayli bo'lishi mumkin.
Cho’zilish tufayli o'sishning oxirgi bosqichida hujayra devorining ligninlanishi ro'y berib fenol tabiatli ingibitorlar va ABK yig'iladi. Shuningdek auksinning umumiy miqdorini kamaytiruvchi IUK oksidaza va peroksidaza fermentlarining faolligi ortadi. Ikkinchi hujayra devori shakllanishining boshlanishi ham hujayrani cho'zilishini to'xtatishga olib keladi. Bularning barchasi hujayraning cho'zilishini sekinlashishiga va to'xtashiga olib keladi.
Hujayraning cho'zilish tufayli o'sishining deyarli barcha bosqichlarida o'z-o'zini yig'ish-tiklash jarayonlari boradi. Ushbu jarayonlar esa cho'zilish tufayli o'sish programmasini taminlovchi genetik apparat, auksin va retseptorlarning o'zaro ta'siri, murakkab fermentlar tizimining yig'ilishi, xususan bir qancha subbirliklardan tashkil topuvchi sellyulozaning
23
sintezlanishi, o'suvchi hujayra plazmalemmasi tarkibiga GA pufakchalari membranalarining kirishi, hujayra devorida sellyuloza, gemitsellyuloza, pektin va tuzilma oqsillari molekulalarining sintezlanishi, sellyuloza mikrofibrillarining kristallanishi va boshqa bir qancha omillarning birgalikdagi faoliyati tufayli ro'y beradi.
Hujayralarning differensiallanishi. Hujayralarning differensiallanishi bu ularning orasidagi keskin sifat farqlaridir. Hujayralar orasidagi farqlar ularning bajaradigan vazifasiga bog'liqdir. Bu esa o'z navbatida hujayralarning bajaradigan fiziologik funksiyasi yoki boshqa hayotiy mahim vazifalarni bajarishga qaratilgan biokimyoviy va tuzilma xususiyatlari bilan ifodalanadi. Ularning barchasi o'simlikning u yo bu organining yoki uning o'zining ontogeneziga bog'liqdir. Masalan meristema hujayralarning ksilema to'qimalariga aylanishi hujayra sitoplazmasining ulishi va ikkilamchi devorning qalinilashishi va ligninlanishi bilan boradi (Xl.3-rasm).
Ayrim hujayralar juda erta differensiallashadi. Masalan apikal meristemalar epidermis hujayralari. Meristemaning boshqa ko'pchilik hujayralari masalan novda va ildiz uchlari hujayralari bo'linadi va tashqi tomondan bir-biridan juda kam farqlanadi. Ammo ularning qaysi to'qimalarga ta’lluqliligi oldindan, hattoki bo'linish zonasidayoq ma’lum bo'ladi. Masalan antigenlarning immuni kimyoviy uslubida makkajo'xori murtak ildizi
24
meristemalarida yetuk o'simlik markaziy silindri hujayralariga uxshash hujayralar kuzatilgari:
Binobarin, meristemalardagi to'qimalarga xos maxsuslik floema va ksilema elementlari shakllangunicha paydo bo'ladi. Hujayralarning bir-biridan sifatiy farqlanishida genlar faolligi differensiasiyasi jarayonlari yotadi.
O'simlik organizmining har bir vegetativ hujayrasi o'zida butun bir organizmning rivojlanishi haqidagi informatsiya'ni tutadi va ma’lum bir sharoitda u yoki bu organning, ayrim hollarda esa butun bir o'simlik organizmining shakllanishiga turtki beradi (totepotentlik xususiyati). Ammo organizm tarkibida u faqat o'z genetik xossalarining faqatgina bir qismini namoyon qiladi. U yoki bu genetik programmaning ekspressiyasining signali bo'lib fitogormonlarning bir-biriga nisbati, metabolitlar va fizik-kimyoviy omillar xizmat qiladi.