Qanlıkól rayonı haqqında maǵlıwmat

Esap
Men bul praktikalıq jumısımdı Qanlıkól rayonındaǵı dialektologiyalıq sóylesimler tiykarında jazıp shıqtım. Bul jumısımdı sol aymaqta jasaytuǵın xalıqtıń dialektologiyalıq sóylesimleri tiykarında jiynaldı. Usı aymaqta jasawshı xalıqlardıń awzında jurgen gúrrińler, ańız-áńgimeler hámde taǵı basqa kóplegen tarawlarǵa tiyisli maǵlıwmat jazıp alındı. Bunda xalıqtıń qanday kásip penen shuǵıllanıwı, olardıń kelip shıǵıw tariyxı hámde dialektlik jaqtan atalıw ózgeshelikleri jazıp shıǵıldı.
Taǵı da tuwısqanlıq atamalar, jáne de Qanlıkól rayonınıń payda bolıwı yaǵniy kelip shıǵıw táriyxı haqqındaǵı kóplegen ańız hám áńgimeler xalıq awzınan jazıp alındı.
Bul jumısımda Qanlıkól qalası haqqında hám olardıń qanday kásip penen shuǵıllanıwı hám sol kásipke tiyisli dialekt sózlerdi jazıp shıqtım. Bul jumısımda tiykarınan 18 bólim dıqqatqa alındı. Usı bólim tikkeley Qanlıkól rayonına tiyisli dialekt sózler bolıp tabıladı. Keyingi bólimine qosımsha bólimleri kirgizilip bolıp, oǵan tiykarınan diyqanshılıq, temirshilik, balıqshılıq, kiyim-kenshek, úy buyım atamaları, hár qıylı oyın túrleri hám taǵı basqa kóplegen atamalar kirgizilgen.

Maǵlıwmat beriwshiler:
1.Aqılbekov Jeńisbay Ómirbekovich 09.05.1967 jılı Qanlıkól rayonında tuwılǵan . Házirde 11-sanlı mektepte “Baǵman” jumısında islep atır.

2. Paxratdinova Ayxan Karamatdinovna 24.05. 1965 jılı Qanlıkól rayonında tuwılǵan. Házirgi kúnde napaqada.

Qanlıkól rayonı haqqında maǵlıwmat


Qaraqalpaqstan Respublikası oraylıq rayonlarınan biri Qanlıkól A-380 «Guzar-Buxaro- Nukus-Beynew» avtomagistral jolı boyında jaylasqan.
Qanlıkól rayonı dáslep Qońırat rayonınıń bólimi bolıp, 1970-jılı 7-dekabrde «Leninabad» rayonı bolıp shólkemlestirilgen.
Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Soveti Prezidiumınıń Pármanı tiykarında 1993-jıl 9-yanvardan baslap «Qanlıkól» rayonı bolıp ózgertilgen.
Bul jerde burın «Sorkól» degen kól bolıp, onıń átirapı qalıń toǵayzarlıqta xalıq ańshılıq penen shuǵıllanıp kelgen. Xalıq adamları ańǵa shıǵar aldınan awıń qanlı bolsın degeni ańnan bos qaytpaǵaysız, olja menen kelgeysiz degen niyette) bolsın degen tilekler bildirgen. Sol waqıttan baslap, bul jer Qanlıkól dep atala baslaǵan.
Qanlıkól aymaǵına qaraqalpaq xalqı 1746-jılları ornalasa baslaǵan. 
Sol dáwirlerden qalǵan tariyxıy estelikler – «Ógiz dárya», «Jańa qala», «Taza jańa qala»lar 1893-jılı salınǵan. Baspashılar topılısı hámde Shomanaydıń suwınıń tartılıwı sebepli 1901-1902-jılları bul jerden xalıqtıń kópshiligi kóship ketken. Tariyxta baspashılarǵa qarsı gúreste xalıq arasınan shıqqan Ótesh batır nóker jıynap sawashlar alıp barǵan. Ótesh batır aymaqtaǵı «Taza Jańa qala»ǵa jerlengen, házirgi kúnde Ótesh batırǵa arnalıp estelik gúmbez salınǵan.
Rayonnan belgili xalıqtıń tınıshlıǵı hám azatlıǵı ar-namısı ushın gúresken xalıq batırları (Ótesh batır, Marqabay batır, Eskene batır), ullı ulamalar (Eshim axun, Qazı Qasım axun, Abdiraman axun, Sársenbay axun, Abdirashid axun, Ábiy axun, Sadıq iyshan, Pirman iyshan, Írza iyshan, Qaljan axun, Ábdireyim axun, Ábdiwaliy iyshanlar), jırawlar (Qulamet jıraw) el perzenti Kóptilew Nurmuhammedov, ilimiy xızmetleri menen respublikamızdı pútkil dúnyaǵa tanıtqan akademik Marat Nurmuxamedov, filologiya ilimleriniń doktorları, professor Qabıl Maqsetov penen Qalimbet Sultanov, professor Quwanıshbay Óteniyazov, akademik Jollıbay Izentaev, awıl-xojalıǵı ilimleriniń kandidatı, salınıń «Nókis 1» hám «Nókis 2» sortlarınıń avtorı T.Babaniyazov, professor J.Mátmuratov, xosh hawaz talant iyesi A.Shamuratova hám jazıwshı shayırlar (K.Tóreshov, N.Tóreshova, A.Qaypov, N.Dáwletbaev) jetilisip shıqqan. Bul qutlı diyardıń tırnaǵın qalap, ájayıp Qanlıkól dep atalmısh imarattıń boy tiklewine óz úlesin qosqan teberik insanlardıń atların elede dawam ete beriwge boladı. 
Mine usınday el perzentleri ósip shıqqan bul mákan búgingi kúni «Begjap» elatınan «Arzımbetqum» awılına shekemgi keń sozılıp jatırǵan egislik maydanlardı óz ishine alǵan aymaq kúnnen-kúnge gúllenip jańalanbaqta.
Qala tipinde salınǵan Qanlıkól posyolkası, arqada – Qońırat rayonı, arqa shıǵısta – Kegeyli rayonı, qubla hám qubla batısta – Xojeli hám Shomanay rayonları menen shegaralasqan.
Rayonnıń aymaqlıq kólemi 74 409 gektar (sonıń egiske jaramlı maydanı 32 815 gektar) bolıp, xalqı tiykarınan – awıl xojalıǵı menen shuǵıllanadı. Rayonda jámi 11 ózin-ózi basqarıw uyımlarında jasawshı jámi xalıqtıń sanı 49 700 adamdı quraydı, olardıń 74 % awıllarda jasaydı.
Xalıqtıń derlik 100 payızı elektr energiyası, 99,9 payızı tábiyiy gaz, 84,8 payızı taza ishimlik suwı menen támiyinlengen. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı 1 kv.kmge – 39 adam tuwra keledi. 
Qanlıkól rayonınıń dúzilgeninen baslap, rayonǵa 1970-1972 -jılları Ómirbay Qudaybergenov, 1972-1983-jılları Yaqipbay Qurbanov, 1983-1986-jılları Niyetulla Seytnazarov, 1986-1988-jılları Saǵındıq Niyetullaev, 1988-1992-jılları Islam Aminov, 1992-2000-jılları Jetkinshek Qayıpnazarov, 2000-2002-jılları Búrkitbay Qıdırniyazov, 2002-2014-jılları Tolıbay Ibragimov, 2014-2016-jılları Marat Sayjanov, 2016 – jıldan házirgi kúnge shekem Mels Qosnazarov basshılıq etip kelmekte.
Rayonǵa basshılıq etken hár bir basshı rayonnıń gúllep jaynawı, xalıqtıń jaǵdayınıń jaqsılınıwı, rayon ekonomikalıq potencialınıń asıwı ushın belsendilik kórsetip, rayonnıń rawajlanıwına óz úleslerin qosqan.
Húrmetli Prezidentimiz hámde húkimetimiz tárepinen qabıl etilgen alıs aymaqlardaǵı awıllırdı qaladaǵı jaǵdaylardı imkaniyatlardı jaratıw boyınsha párman hám qararları talapları negizinde, rayonnıń sociallıq hám ekonomikalıq tarawlardı rawajlandırıw hámde xalıq xojalıǵınıń barlıq tarmaqları boyınsha qatar jumıslar ámelge asırılmaqta. Aymaqta kóplegen qurılıs imaratları qurılıp, awıl xojalıǵında fermer xojalıqları shólkemlestirilip, isbilermenler tárepinen xalıqka xızmet kórsetiwshi shaqapshaları ashılıp aymaq xalkına xızmetler kórsetilmekte.
Házirgi kúnde, Qaraqalpaqstan Respublikası Qanlıkól rayonı isbilermenler rayonı bolıp dúnya júzine tanılıp, «Ullı Jipek jolı» boyında jaylasqan túristlerdiń qádemi úzilmeytuǵın belgili rayonlardıń birine aylanıwı ushın rayon basshıları birgelikte háreket qılmaqta. 
 Qaraqalpaqstan Respublikası oraylıq rayonlarınan biri Qanlıkól A-380 «Guzar-Buxaro- Nukus-Beynew» avtomagistral jolı boyında jaylasqan.
Qanlıkól rayonı dáslep Qońırat rayonınıń bólimi bolıp, 1970-jılı 7-dekabrde «Leninabad» rayonı bolıp shólkemlestirilgen.
Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Soveti Prezidiumınıń Pármanı tiykarında 1993-jıl 9-yanvardan baslap «Qanlıkól» rayonı bolıp ózgertilgen.
Bul jerde burın «Sorkól» degen kól bolıp, onıń átirapı qalıń toǵayzarlıqta xalıq ańshılıq penen shuǵıllanıp kelgen. Xalıq adamları ańǵa shıǵar aldınan awıń qanlı bolsın degeni ańnan bos qaytpaǵaysız, olja menen kelgeysiz degen niyette) bolsın degen tilekler bildirgen. Sol waqıttan baslap, bul jer Qanlıkól dep atala baslaǵan.
Qanlıkól aymaǵına qaraqalpaq xalqı 1746-jılları ornalasa baslaǵan. 
Sol dáwirlerden qalǵan tariyxıy estelikler – «Ógiz dárya», «Jańa qala», «Taza jańa qala»lar 1893-jılı salınǵan. Baspashılar topılısı hámde Shomanaydıń suwınıń tartılıwı sebepli 1901-1902-jılları bul jerden xalıqtıń kópshiligi kóship ketken. Tariyxta baspashılarǵa qarsı gúreste xalıq arasınan shıqqan Ótesh batır nóker jıynap sawashlar alıp barǵan. Ótesh batır aymaqtaǵı «Taza Jańa qala»ǵa jerlengen, házirgi kúnde Ótesh batırǵa arnalıp estelik gúmbez salınǵan.
Rayonnan belgili xalıqtıń tınıshlıǵı hám azatlıǵı ar-namısı ushın gúresken xalıq batırları (Ótesh batır, Marqabay batır, Eskene batır), ullı ulamalar (Eshim axun, Qazı Qasım axun, Abdiraman axun, Sársenbay axun, Abdirashid axun, Ábiy axun, Sadıq iyshan, Pirman iyshan, Írza iyshan, Qaljan axun, Ábdireyim axun, Ábdiwaliy iyshanlar), jırawlar (Qulamet jıraw) el perzenti Kóptilew Nurmuhammedov, ilimiy xızmetleri menen respublikamızdı pútkil dúnyaǵa tanıtqan akademik Marat Nurmuxamedov, filologiya ilimleriniń doktorları, professor Qabıl Maqsetov penen Qalimbet Sultanov, professor Quwanıshbay Óteniyazov, akademik Jollıbay Izentaev, awıl-xojalıǵı ilimleriniń kandidatı, salınıń «Nókis 1» hám «Nókis 2» sortlarınıń avtorı T.Babaniyazov, professor J.Mátmuratov, xosh hawaz talant iyesi A.Shamuratova hám jazıwshı shayırlar (K.Tóreshov, N.Tóreshova, A.Qaypov, N.Dáwletbaev) jetilisip shıqqan. Bul qutlı diyardıń tırnaǵın qalap, ájayıp Qanlıkól dep atalmısh imarattıń boy tiklewine óz úlesin qosqan teberik insanlardıń atların elede dawam ete beriwge boladı. 
Mine usınday el perzentleri ósip shıqqan bul mákan búgingi kúni «Begjap» elatınan «Arzımbetqum» awılına shekemgi keń sozılıp jatırǵan egislik maydanlardı óz ishine alǵan aymaq kúnnen-kúnge gúllenip jańalanbaqta.
Qala tipinde salınǵan Qanlıkól posyolkası, arqada – Qońırat rayonı, arqa shıǵısta – Kegeyli rayonı, qubla hám qubla batısta – Xojeli hám Shomanay rayonları menen shegaralasqan.
Rayonnıń aymaqlıq kólemi 74 409 gektar (sonıń egiske jaramlı maydanı 32 815 gektar) bolıp, xalqı tiykarınan – awıl xojalıǵı menen shuǵıllanadı. Rayonda jámi 11 ózin-ózi basqarıw uyımlarında jasawshı jámi xalıqtıń sanı 49 700 adamdı quraydı, olardıń 74 % awıllarda jasaydı.
Xalıqtıń derlik 100 payızı elektr energiyası, 99,9 payızı tábiyiy gaz, 84,8 payızı taza ishimlik suwı menen támiyinlengen. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı 1 kv.kmge – 39 adam tuwra keledi. 
Qanlıkól rayonınıń dúzilgeninen baslap, rayonǵa 1970-1972 -jılları Ómirbay Qudaybergenov, 1972-1983-jılları Yaqipbay Qurbanov, 1983-1986-jılları Niyetulla Seytnazarov, 1986-1988-jılları Saǵındıq Niyetullaev, 1988-1992-jılları Islam Aminov, 1992-2000-jılları Jetkinshek Qayıpnazarov, 2000-2002-jılları Búrkitbay Qıdırniyazov, 2002-2014-jılları Tolıbay Ibragimov, 2014-2016-jılları Marat Sayjanov, 2016 – jıldan házirgi kúnge shekem Mels Qosnazarov basshılıq etip kelmekte.
Rayonǵa basshılıq etken hár bir basshı rayonnıń gúllep jaynawı, xalıqtıń jaǵdayınıń jaqsılınıwı, rayon ekonomikalıq potencialınıń asıwı ushın belsendilik kórsetip, rayonnıń rawajlanıwına óz úleslerin qosqan.
Húrmetli Prezidentimiz hámde húkimetimiz tárepinen qabıl etilgen alıs aymaqlardaǵı awıllırdı qaladaǵı jaǵdaylardı imkaniyatlardı jaratıw boyınsha párman hám qararları talapları negizinde, rayonnıń sociallıq hám ekonomikalıq tarawlardı rawajlandırıw hámde xalıq xojalıǵınıń barlıq tarmaqları boyınsha qatar jumıslar ámelge asırılmaqta. Aymaqta kóplegen qurılıs imaratları qurılıp, awıl xojalıǵında fermer xojalıqları shólkemlestirilip, isbilermenler tárepinen xalıqka xızmet kórsetiwshi shaqapshaları ashılıp aymaq xalkına xızmetler kórsetilmekte.
Házirgi kúnde, Qaraqalpaqstan Respublikası Qanlıkól rayonı isbilermenler rayonı bolıp dúnya júzine tanılıp, «Ullı Jipek jolı» boyında jaylasqan túristlerdiń qádemi úzilmeytuǵın belgili rayonlardıń birine aylanıwı ushın rayon basshıları birgelikte háreket qılmaqta. 
 Qaraqalpaqstan Respublikası oraylıq rayonlarınan biri Qanlıkól A-380 «Guzar-Buxaro- Nukus-Beynew» avtomagistral jolı boyında jaylasqan.
Qanlıkól rayonı dáslep Qońırat rayonınıń bólimi bolıp, 1970-jılı 7-dekabrde «Leninabad» rayonı bolıp shólkemlestirilgen.
Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Soveti Prezidiumınıń Pármanı tiykarında 1993-jıl 9-yanvardan baslap «Qanlıkól» rayonı bolıp ózgertilgen.
Bul jerde burın «Sorkól» degen kól bolıp, onıń átirapı qalıń toǵayzarlıqta xalıq ańshılıq penen shuǵıllanıp kelgen. Xalıq adamları ańǵa shıǵar aldınan awıń qanlı bolsın degeni ańnan bos qaytpaǵaysız, olja menen kelgeysiz degen niyette) bolsın degen tilekler bildirgen. Sol waqıttan baslap, bul jer Qanlıkól dep atala baslaǵan.
Qanlıkól aymaǵına qaraqalpaq xalqı 1746-jılları ornalasa baslaǵan. 
Sol dáwirlerden qalǵan tariyxıy estelikler – «Ógiz dárya», «Jańa qala», «Taza jańa qala»lar 1893-jılı salınǵan. Baspashılar topılısı hámde Shomanaydıń suwınıń tartılıwı sebepli 1901-1902-jılları bul jerden xalıqtıń kópshiligi kóship ketken. Tariyxta baspashılarǵa qarsı gúreste xalıq arasınan shıqqan Ótesh batır nóker jıynap sawashlar alıp barǵan. Ótesh batır aymaqtaǵı «Taza Jańa qala»ǵa jerlengen, házirgi kúnde Ótesh batırǵa arnalıp estelik gúmbez salınǵan.
Rayonnan belgili xalıqtıń tınıshlıǵı hám azatlıǵı ar-namısı ushın gúresken xalıq batırları (Ótesh batır, Marqabay batır, Eskene batır), ullı ulamalar (Eshim axun, Qazı Qasım axun, Abdiraman axun, Sársenbay axun, Abdirashid axun, Ábiy axun, Sadıq iyshan, Pirman iyshan, Írza iyshan, Qaljan axun, Ábdireyim axun, Ábdiwaliy iyshanlar), jırawlar (Qulamet jıraw) el perzenti Kóptilew Nurmuhammedov, ilimiy xızmetleri menen respublikamızdı pútkil dúnyaǵa tanıtqan akademik Marat Nurmuxamedov, filologiya ilimleriniń doktorları, professor Qabıl Maqsetov penen Qalimbet Sultanov, professor Quwanıshbay Óteniyazov, akademik Jollıbay Izentaev, awıl-xojalıǵı ilimleriniń kandidatı, salınıń «Nókis 1» hám «Nókis 2» sortlarınıń avtorı T.Babaniyazov, professor J.Mátmuratov, xosh hawaz talant iyesi A.Shamuratova hám jazıwshı shayırlar (K.Tóreshov, N.Tóreshova, A.Qaypov, N.Dáwletbaev) jetilisip shıqqan. Bul qutlı diyardıń tırnaǵın qalap, ájayıp Qanlıkól dep atalmısh imarattıń boy tiklewine óz úlesin qosqan teberik insanlardıń atların elede dawam ete beriwge boladı. 
Mine usınday el perzentleri ósip shıqqan bul mákan búgingi kúni «Begjap» elatınan «Arzımbetqum» awılına shekemgi keń sozılıp jatırǵan egislik maydanlardı óz ishine alǵan aymaq kúnnen-kúnge gúllenip jańalanbaqta.
Qala tipinde salınǵan Qanlıkól posyolkası, arqada – Qońırat rayonı, arqa shıǵısta – Kegeyli rayonı, qubla hám qubla batısta – Xojeli hám Shomanay rayonları menen shegaralasqan.
Rayonnıń aymaqlıq kólemi 74 409 gektar (sonıń egiske jaramlı maydanı 32 815 gektar) bolıp, xalqı tiykarınan – awıl xojalıǵı menen shuǵıllanadı. Rayonda jámi 11 ózin-ózi basqarıw uyımlarında jasawshı jámi xalıqtıń sanı 49 700 adamdı quraydı, olardıń 74 % awıllarda jasaydı.
Xalıqtıń derlik 100 payızı elektr energiyası, 99,9 payızı tábiyiy gaz, 84,8 payızı taza ishimlik suwı menen támiyinlengen. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı 1 kv.kmge – 39 adam tuwra keledi. 
Qanlıkól rayonınıń dúzilgeninen baslap, rayonǵa 1970-1972 -jılları Ómirbay Qudaybergenov, 1972-1983-jılları Yaqipbay Qurbanov, 1983-1986-jılları Niyetulla Seytnazarov, 1986-1988-jılları Saǵındıq Niyetullaev, 1988-1992-jılları Islam Aminov, 1992-2000-jılları Jetkinshek Qayıpnazarov, 2000-2002-jılları Búrkitbay Qıdırniyazov, 2002-2014-jılları Tolıbay Ibragimov, 2014-2016-jılları Marat Sayjanov, 2016 – jıldan házirgi kúnge shekem Mels Qosnazarov basshılıq etip kelmekte.
Rayonǵa basshılıq etken hár bir basshı rayonnıń gúllep jaynawı, xalıqtıń jaǵdayınıń jaqsılınıwı, rayon ekonomikalıq potencialınıń asıwı ushın belsendilik kórsetip, rayonnıń rawajlanıwına óz úleslerin qosqan.
Húrmetli Prezidentimiz hámde húkimetimiz tárepinen qabıl etilgen alıs aymaqlardaǵı awıllırdı qaladaǵı jaǵdaylardı imkaniyatlardı jaratıw boyınsha párman hám qararları talapları negizinde, rayonnıń sociallıq hám ekonomikalıq tarawlardı rawajlandırıw hámde xalıq xojalıǵınıń barlıq tarmaqları boyınsha qatar jumıslar ámelge asırılmaqta. Aymaqta kóplegen qurılıs imaratları qurılıp, awıl xojalıǵında fermer xojalıqları shólkemlestirilip, isbilermenler tárepinen xalıqka xızmet kórsetiwshi shaqapshaları ashılıp aymaq xalkına xızmetler kórsetilmekte.
Házirgi kúnde, Qaraqalpaqstan Respublikası Qanlıkól rayonı isbilermenler rayonı bolıp dúnya júzine tanılıp, «Ullı Jipek jolı» boyında jaylasqan túristlerdiń qádemi úzilmeytuǵın belgili rayonlardıń birine aylanıwı ushın rayon basshıları birgelikte háreket qılmaqta.