Qaraqalpaq dástanlarinda qaharman obrazlarina manalog jaziw

Qaraqalpaq dástanlarinda qaharman obrazlarina manalog jaziw
Qaraqalpaq xalqinin’ dóretiwshilik uqibinan a’jayip guwaliq beretug’in “Qirq qiz” da’stani du’nya a’debiyati g’a’ziynesinin’ altin qorinan bekkem orin alǵan esteliklerdin’ biri. Dástan 1939-1940-jillari ataqli Qurbanbay jirawdan jazip alindi. 1949-jili baspadan shiqti. Son’ qaraqlpaq, ózbek, qazaq, túrkmen, tillerinde basildi. Da’stannin’ xaliq su’yiwshiligine iye qunli miyras yekenligin oniń oris tilinde u’sh ret basilip shiqqanlig’i jaqsi da’lilleydi. Dástan shet ellerde de keńnen belgili.
“Qirq qiz” da’staninda qaraqalpaq xalqinin’ sirt yel basqinshilarina qarsi azatliq gu’resi, xaliqtin’ ádil, baxitli turmis ushin umtiliw tilekleri, tuwǵan elge, jerge degen tereń patrioztuzmi joqari kórkemlik penen súwretlengen. Dástanda Gúlayim, Sárbinaz , Otbasqan, Arislan siyaqli xaliq batirlarin ádiwlew negizgi orindi iyeleydi. 
“Qirq qiz” dástani basqa qaraqalpaq dástanlari siyaqli belgili tariyxiy waqiyalardin’ negizinde payda bolip, bir neshe dáwirlerdi bastan ótkergen. Usi uzaq waqitlardi óz ishine alatuǵin “Qirq qiz” dástaniniń eń basli belgisi – oniń joqari patrioztizm ideyasi menen tereń xaliqliǵi bolip esaplanadi.
Dástannin’ xaliqligi. Qanday shig’armada bolmasin, oniń xaliqliq sipatin belgileytug’in en’ basli kórsetkish - onda miynetkeshler massasi ushin eń áhmiyetli bolǵan xaliq táǵdirine, onin’ keleshegine baylanisli ha’diyselerdi su’wretlew bolip tabiladi. “Qirq qiz” dástaninda eń basli ideya – xaliqliq ideya. Dástan qaraqalpaq xalqinin’ o’miri ushin kútá áhmiyetli máselelerdi jirlaydi. Dushpanlarǵa qarsi gu’res. Xaliqtiń tinishliq turmista jasawi ushin eń zárúrli nárse desek, usi ideya da’stanniń tiykarǵi mazmunin quraydi. Dástanda súwretlengen Surtaysha ha’m Nádirshalar xaliqtin’ paraxat turmisin buzip, xaliqti qorlawshilar, Na’dirsha Xorezm xalqina basqinshiliq etip, og’an awir sag’irt salsa, Surtaysha Sarkop elin wayran etip du’nya toplap, xaliqti qul qilip aydap alip ketedi. Xaliq bunday ha’reketke, basip aliwshliqqa barliq jan-ta’ni menen qarsi. Olar paraxat turmista, a’dillikte jasawdi tileydi. Xaliq zulimliqtan qutiliwdi tilep: “Atarmeken qaran’g’idan tan’imiz” dep u’mit etedi. Bul tilek tek Gu’layim ha’m Arislannin’ eli ushin g’ana emes, al Surtayshanin’ elindegi ezilgen xaliqlari ushinda a’hmiyetli. Sonliqtan da Surtayshanin’ elindegi bir g’arri:

Tayshani joq qilinlar,

Keyinin’izge erin,
Jaqsiliq ko’rip ja’ha’nda,
Armansiz bolip o’leyin. –
deydi.
Soytip, shig’armada xaliqtin’qara ku’shlerge paraxat turmis du’ziwden duwpanlarina qarsi gu’resiw ideyasi sa’wlelengen. Xaliq o’zinin’ baxitli turmis tuwrali bul a’rmanin,ishki ha’m sirtqi dushpanlarg’a qarsi gu’reste xaliqtin’ tilegen an’laytug’in el perzentlerinin umitilmas obrazlarin do’retiw arqali bergen.
Xaliqti jawdan qorg’aw,wonin’ keleshegi ushin iygilikli is alip bariw – eposta unamli qaharmanlardin’ azamatliq waziypasi sipatinda ko’zge tu’sedi. Olar o’zlerinin’ barliq ha’reketlerinde “xaliq ushin,gunasiz to’gilgen qan,tuwg’an jer ushin” degen su’ren menen ha’reket yetedi. Surtaysha kelip Sarkop yelin bu’lginshilikke duwshar yetkende, yekde joq ha’m bul waqiyadan xabarsiz Gu’layim qulliqta ketken xaliqtin’ tag’dirin oylap qiynalg’an waqti bilay su’wretlenedi:
Qansha ma’rtllik yetse de,
Ashilmadi qabag’i ,
Qa’ytkeni menen basina,
Tu’stine ja’ha’n salmag’i.
Solay yetip, xaliq ta’g’diri ushin qayg’iriw ha’m gu’resiw – epostin’ unamli obrazlari ushin yeń sipatli qásiyet. Gúlayim Sarkoptiń xalqin jilatpaw ushin is etedi : oni Surtayshaday jaziwg’a bende etkizbewge ku’sh saladi. Gu’layimnin’ Surtayshag’a atlanisi :

To’gilgen nahaq qan ushin,

Jariqsiz o’lgen jan ushin,
Dushpannan kekti aliwg’a,
Qa’ha’rlenip baradi.
dep tolg’aydi.
Usi atlanisqa baylnisli o’zinin’ aldina qoyg’an maqseti – xaliqti qulliqtan qaytariw ekenligin Gu’layim da barliq jerde ashiq aytip otiradi.

Qul gu’n bolg’an xaliqqa. Bende bolg’an xalqimdi.

Kiyatirmiz talpinip, Ara sho’lde at shawip,
Sol qulliqtan qutqarip, Azaptan azat qilmasam,
Shig’ariwg’a jariqqa. Nege shiqtim du’nyag’a..

Xaliq ta’repinen barliq unamli belgiler menen su’wretlenetug’in Gu’layimdi “xaliq ushin o’lsem a’rmanim joq” degen ku’shli ideya ruwxlantirip otiradi.

O’zinin’ jekke basinin’ ha’zliginen ululiwma ko’ptin’ ta’g’dirin artiq ko’riw – Gulayimnin’ obrazin do’retken avtordin’ danishpanlig’inin’ bir ko’rinisi. Gu’layim baslag’an qirq qiz “Surtaysha qolinda ketken xaliq ushin janin wotqa jag’ip” xaliq ushin gu’resiwge ant etedi.
Xaliq o’zinin’ namis – arin ayaq astina bastiriwg’a shidam bere almaydi, namistin’ xorlaniwi xaliq ushin – wo’lim, sonliqtan da ol “o’limnen – namis ku’shli” degen pikirdi alg’a ilgeriletedi.
Da’standa tek g’ana Gulayim emes, al wonin’ sadiq joldaslarinin’ barlig’i da “qarsilasip xaliq ushin o’lemiz”, dep ant etedi. Basli qaharmanlardan esaplang’an Sa’rbinaz arislan Otbasqanlardin’ obrazlarinda da xaliqtin’ a’diwli ideyasi, shig’armanin’ xaliqliq ta’repi ayqin ko’rinedi. Arislan o’mirinde jawdan taysalip qaytpag’an, dosqa miyirman sipatinda su’retlenedi. Oni da barlliq waqitta avtar en’ jaqsi belgiler menen sipatlap beredi. Arislannin’ barliq ku’shi xaliq baxitina jumsalg’an, sonliqtan da xaliq woni hu’rmetlep, jalg’izinday qa’dirleydi. Da’standa Arislannin’: 

Ash waqtinda an’lar awlap asirap,

Alip shiqtim birazlarin jariqqa, - 
dep aytiwi shinliq.
Da’standag’i basqa qaharmanlar da (Sa’rbinaz, Otbasqan, Altinay h.t.b.) joqari xaliqliq belgiler menen su’wretlengen. Dushpan qol astinda waqitsha qulliqta jasag’an da olar el – xalqin yadinan shig’armaydi, adamshiliq arin saqlawg’a tayar turadi. Surtayshanin’ qolinda tutqi bolg’an
Otbasqannin’ ha’reketlerinde ma’rtlik penen o’zinin’ el – xalqin su’yiwshiliktin’ jarqin u’lgisi berilgen:

Qanday xorliq ko’rse de, Na’ma’rtlikti su’ymedi,

Ne tu’rli azap berse de, Ketse dag’i gellesi,
Da’rtke janip ku’ymedi, Qorqip – u’rkip jawlardan,
Ma’rtlik yetti wol qaysar. Jalinip basin iyedi –

dep bunday orinlar ayriqsha yosh penen jirlanadi. Da’standi do’retken xaliq Otbasqannin’ dushpan qolinda bolsa da, ruwxiy jatqan joqarilig’in maqtanish etedi.

Oni:
Zalimg’a bas iymespen, Qaytpas menin’ ju’regim,
Bolg’ansha pida’ su’yegim, O’ytkeni menin’ doslarim,
Surtayshaday qalmaqtan, Keyinimde bir tilegim. –

degen so’zlerde xaliq kushi ku’ta’ ko’rkem tu’rde aship berilgen.

Da’standag’iqaysi unamli qaharman bolmasin, barlig’i da oqiwshi ta’repinen su’yiwshilik sezimge miyras bolip otiradi. Unamsiz tiplerge maqtanshaqliq, o’zimshillik, qa’siyet, basqalardi ko’zge ilmewshilik sipatli bolip kese, unamli qaharmanlardin’ moralliq ku’shi eposta birdeyine ayqin su’wretlenip wotiriladi. Xaliq ta’g’dirin woylap qapaliqqa tuskende Gu’layimg’a qarata Sa’rbinaz ko’z jasti ko’l qilg’an menen qamawdag’ı xaliqtin’ azat bolmaytug’inlig’in ha’reket, atlanis kerekligin aytadi.
Oy qutqariwg’a jilamaw kerek
Ko’z jasti ko’l qilip bulamaw kerek
Bul islerde qaytpas g’ayrat, batirliq,
Boladi jen’iske tek o’zi tirek.-
degen qatarlarda mine usi joqari moralliq ku’sh súwretlenedi.
Usilayinsha hareket etken batirliq qiyinshiliq, sawash waqtinda da o’zlerin joytpaydi, sharshap boldirsa da, sharshadim dep aytpaydi. Bunday orinlar da’stanin’ xaliqliq ta’repin aship beriwshi tu’rlerinin’ birinen esaplanadi :
Jawlar qariw salsa da,
Qizlar keyin qaytpaydi.
Boldirsa da maydanda,
Sharshadim dep aytpaydi.
O’ytkeni joqarida aytqanimizday-aq bulardi ruwxlandiratin ideya-xaliqtin azatlig’i ham baxiti ushin gures.
Da’standag’i xaliq batirlig’ina teren’ qiyinshiliqtan qutiliw, baxitli o’mirge shig’iwg’a iseniwshilik sipatli, bayanlag’an.
Batirliqqa da eposta xaliq ko’z qarasinan aniqlama beriledi. Batirliq, ma’rtlik tek o’z basinin’ ha’zin oylap, qara basin qorg’awshiliq emes:
Jalgiz basin japanda
Japalaqtay saqlaydi.
Elge xizmet etiwshilik g’ana batirliqtin’ tiykari boliwi kerek :
Ma’rtke ma’rt qosilsa eldin’ da’wleti.
<> - quri qara kush batirliq emes, sol ku’sh xaliq baxtina jumsaliwi kerek, degen ideya shigarmada bastan-ayaq so’z etiledi. Xaliqtin’ namisi ushin dushpang’a qarsi tura almag’an Gulayimnin’ alti ag’asina dastanda unamsiz sipatlama beriledi. Olar shermendelik penen o’ledi, xaliqtin’ g’arg’isina miyras boladi. Gulayim da :
Xalqim jawda baqpag’an
Kerek emes tuwisqan-
deydi.
Xaliq ushin o’z janin pida etiwshiler, o’z qara basinin’ ra’ha’tinen xaliq baxtin artiq sanawshilar g’ana epostin’ unamli qaharmanlari etip su’wretlenip, xaliq su’yiwshiligine miyasar boladi. << Batir tek xalqi menen batir, xaliq ushin gu’resse batir>> degen ideya shig’armada u’stemlik etedi. Gu’layim bul tuwrali o’zinin’ bir so’zinde:<< Elsiz batir bolmaydi>> deydi.
Da’stanin’ unamli qaharmanlari barliq waqitta xaliqtin birligi ushin, tinishliq turmis ushin gu’res alip baradi. Uristi, basipaliwshiliqti shig’armada birdeyine unamsiz qaharmanlar Nadirsha menen Surtayshalar baslaydi. Gu’layim Surtayshanin’ yeline barg’an saparinda << Elimdi qaytar ,buzg’an xalqimdi du’zet, uris bolip qan to’gilmesin, urispay-aq qoyayin>> dep usinis yetedi. Gu’layim ha’m basqa unamli qaharmanlardin’ is-hareketin,xaliq,ko’pshilik quwatlaydi. Usi ko’pshiliktin quwatlawi menen olar ba’rhama jen’iske erisip wotiradi.
Mine, bul keltirgen misallar << Qiriq qiz>> eposinin’ teren’ xaliqliq shig’arma yekenligin tastiyqlaydi. <> eposi ma’rtlik, haqiyqatliq, el qorg’aw, dosliq, paraxatshiliq u’gitlewshi xaliqliq shig’arma.

DA’STANNIN’ QAHARMANLARI

Gu’layim. Waqiyanin’ ideyalliq mazmuninin’ tiykarg’i – Gu’layimda ha’m Gu’layim basqarg’an qirq qizda. Gu’layim baslag’an qirq qiz yeldin’ g’a’rezsizligin sirtqi dushpannan qorg’aw, eldi abadan etiw, eldin’ namis – arina hesh kimnin’ qolin tiygizbew,tag’ida sonday jaqsiliq ha’reketlerdin’ jolinda janlarin ayamay is yetedi, bul jolda talay – talay jen’islerge erisedi, oylag’an maqsetlerine jetedi.
Gu’layimg’a ha’m wol baslag’an qirq qizdin’ etken isleri hayal – qizlardi kemsitip qaraytug’in feodalliq ko’z qaraslarg’a qarama – qarsi qoyilg’an turmis fakti boliwi menen de u’lken a’hmiyetke iye
Bul qirq qizdin’ arasinda ayriqsha ko’z tu’setug’in qizlardin’ sa’rda’ri – Gu’layim.
Xaliq arasinda taralg’an da’stanlardin’ qaysisinda bolmasin, qatnasatug’in hayal – qizlar - sol da’stannin’ tiykarg’i qaharmani bolg’an batirlardin’da yamasa ashig’i, yamasa su’yikli yari, sonin’ menen birge turaqli, tilekles, sirlas, qiyin waqitta aqil tawip, ja’rdem ko’rsetetug’in joldaslari sipatinda ko’rsetilse, Gu’layim sol batirlardin’ da, sonday – aq joldaslarinin’da jaqsi qa’siyetlerin o’z boyinda sin’irgen batir qizdin’ obrazi bolip kózge tusedi.
Gu’layim batir, batir qizlardin’ sa’rdari, tek g’ana batirlarg’a ja’rdem beretug’in joldasi sipatinda yemes, batirliqti wo’zi baslaytug’in qaharman qiz.
Ol aqilli,sirtqi jawlardin’ topilis etetug’inlarin tu’sinedi. Olarg’a yeldin’ yerkin basqilatqisi kelmeydi. Óz ju’regindegi bul patriotliq sezimdi batirliq is penen da’lileydi. Jas waqtinan baslap o’z yelin jawdan qorg’aw maqseti menen qasina qirq qiz jiynap alip, olardi jawingerlik iske u’yretedi. Miywali degen jerge qorg’an saldiradi. Gu’layimnin’ jas waqtinan-aq eldin’ g’amin oylap yetken iygikikli isleri dastanin’ tag’ı bir unamli qaharmani- Sarbinazdin’ tilinen jaqsi bayan yetiledi.
Ol minaday deydi:
On tog’iz ay miywaliday atawg’a,
Qola menen berik qorg’an saldirdin’
Darwazani shoyin menen quydirip,
Aldin sa’nlep altin menen oydirdin’
Qabarim bar ku’shlerdi topladin’
Alti ay boldi bedewlardi tapladin’
Jiynastirip jaraqlardi jan apa
Nayzalardi qarag’ayg’a sapladin’
Qorg’an yedtin’ miywalinin’ alabin
Baslap jursen batir, yeldin’ talabin
Tat bastyirmay ku’nde berip qolarg’a
Bablap qoydin’ qilishlatrdin’ qinabin
At jilawin arman- berman su’yretin’
Qilish berip arman-berman sermetin’
Jazatayim jawg’a qalay bariwdi
Jan apa jan u’sh juz won kun uyretin’
Gu’layim eldi qorg’awg’a tayinliq ko’riw menen birge, eldi abadan etiwge isinde birge alip baradi, Sonliqtan da
<Jemis etin’ qurap jatqan du’zlerdi>>
-deydi wog’an qirq qiz.
Gu’layim qiz bolip ko’zge tu’se baslg’annan-aq og’an ashiq jigitler ko’beydi, biraq Gu’layim bolardin hesh qaysisina da kewil bo’lmey, o’zinin’ iygilikli jumisin dawam etiriw menen boladi. Al, jigitler , onin’ batirlig’inan batinip so’z aytalmay júredi . Da’standa bul:
Gu’layimday suliwi
Ashiq jigitler ko’beydi,
Qorg’anina kire almay
Sirg’alap sirtinan ju’redi –
dep ko’rsetiledi.
Bul misalda Gu’layimnin’ batirlig’inin’ qanshelli joqari da’rejede ko’terilgenligi, Sa’yeke shunaq, Amanqul, Ashir siyaqli “suwqildag’an suw juqpas, qaqaylardin’ o’z so’zlerin aytiwg’a da ju’rek ete almag’anlig’i ko’rinedi.
Gu’layimnin’ hu’jdani taza. Ol joqqo-barg’o isenbeydi, jag’impazliqti, shug’ilshiliqti jek ko’redi . Sonliqtan da wol wo’z joldaslarin jamanlap jaqsi ataqqa iye bolg’isi kelgen Sa’yekenin’ jaman niyetine ilayiq sazayin beredi, yeki qolin baylap, atina teris mingizip jiberedi.
Gu’layimnin’ jani qiynaladi, xaliq basina qayg’i tu’sse, Gu’layimnnin’ “ko’zinin’ aldi qarawtip, to’besin qara bult qaplaydi”. Biraq bunday jag’dayda Gu’layim dag’darisqa tu’speydi, xaliqtin’ janin qiynag’an jarani jaziw ushin, xaliqti qayg’ig’a salg’an ha’diyseni joq yetip, xaliqtin’ kewlin shad etiw ushin u’mit penen, isenim menen, jigger menen iske kirisedi. Xaliqtin’ baxitsizlig’ina sebepshi bolg’an jaziw adamlardi. Surtaysha uqsag’an zulimlardi joq yetiw ushin belin buwip gu’reske shig’adi. Gureste yerlik ko’rsetip, basqalardi izine yertedi, gu’restin’ barliq barisin aqilli ha’m batirlig’i menen o’zi basqaradi.
Gu’layimnin’ en’ birinshi adamgershilik minneti, azamatliq waziypasi usilardan ibarat.
Oyin ku’lki, muhabat Gu’layim ushin usilardi worinlaw na’tiyjesinde shig’atug’in na’rse. Onin’ o’zinin’ shin ashig’i bolg’an Arislang’a Surtayshanin’ eline atlanip baratirg’an:
Ras menin’ sag’an ashiq bolg’anim
Sag’inip –sarg’ayip gu’ldey solg’anim
Ha’zir mag’an kerek yemes ashiqliq
Dushpannan o’sh aliw talap qilg’anim –
dep aytiwi joqaridagilardin’ da’lili.
Gu’layim batirlardin’ ilayiqli basshisi, ol basina tu’sken ha’r qanday qiyinshiliqqa shidaydi, qiyinshilig’inin’ qulli bolip qalmaydi, o’zinin’ de, joldaslarinin’ da ruwxin tu’sirmeydi,wolar menen woylasip qiyinshiliqti jen’iwge atlanadi. Misali: Elin Surtaysha shawip alip ketkendegi Gu’layimnin’ jag’dayi da’standa: 
“Sir bermedi qizlarg’a, Bulkildeydi tamag’i
Sondadag’i suliwdin’, Qansha ma’rtlik yetse de,
Qayg’i menen qan jutip, Ashilmaydi qabag’i…”-
dep su’wretlenedi.
Biraq Gu’layim ha’m olar baslag’an qirq qiz:
Silap-siypap tulpardi,
Altin yerin saladi
Nayzasin uslap qolina
Atqa irg’ip minedi.
Olar ushin eldi jawdin’ qolina berip, zalimnin’ aldinada bas iygennen go’re, qarsilasip, xaliq ushin o’lgen artiq.
Gu’layim – ma’rt, ol urisqanda batirliqtin’ barliq satanatin saqlap urisadi, biygu’na xaliqtin’ qanin to’kkisi kelmeydi, jasirin turde jawg’a shappaydi, o’z ku’shine, a’dilliginin’ jen’isine isenedi. Bedew at minip sawitti bir tu’ymeden ilip, qolina qural alip, xaliq azatlig’i ushin gu’reske basin baylag’an batir qiz “uriday kiriw qalag’a, Surtayshag’a miyssar” – dep qaraydi. “batir bolg’an adam o’z ku’shin xaliqtin’ mapi ushin jumsasin” degen pikirdi alg’a qoyadi.
Gulayim urista udayi yerliktin’u’lgisin ko’rsetip, janin ayamay ayqasqa tu’sedi, onda ku’sh te, erlik te ,ju’rek te, shiqqanliqta bar. Usilardin’ arqasinda ol oyda joq jerde jolinan shiqqan Surtayshanin’ a’skerin bir ku’nde jen’edi. Surtayshani gu’reste jig’adi. Na’dirshani attan awdaradi.
Xaliq Gu’layimdi janinday jaqsi ko’redi, oni o’zleri ushin qorg’an dep qaraydi. Bul Sarkoplilardin’ Gu’layimg’a aytqan to’mendegi so’zlerde ju’da’ ayqin bayan etilgen:

“Jas bolsan’ da shirag’im

Toli ko’pke bas yedin’
Usi turg’an Sarkoptin’
Isenishi sen edin’
Su’yenishi sen edin’
Gulayim haqiyqatinda da, xaliqtin’ bul isenimin aqlaydi.

“Wayran qildi Surtayshaday zalim xan,

Atar ma yeken qaran’g’idan tan’imiz?” –
dep zalim xannin’ qolinda bende bolip, sarg’ayg’an xaliqtin’ atqan tan’i – Gulayim boladi, ol xaliqti bendelikten qutqaradi, xaliqtin’ basina qaran’g’iliq salg’an jawdi tas – talqan etip qiyratadi.
Gu’layimg’a adamgershilikke siymaytug’in tar turpayi pikirlerdin’ barlig’i da jat, ol bu’lingen, bo’lingen eldi biriktiriwdin’, xaliqlar doslig’in boldiriwdin’ ta’repdari.
Gulayim menen Xorezim jigiti Arislan arasindag’ı muhabbat olardin’ yeki eldin’ dushpanlarina qarsi birge gu’resiwi, Surtayshanin’ elindegi adamlarg’a Gulayimnin’ adamgershilik ko’z qarasi, to’rt yel wa’killerinin’ basin qurap, Xorezimdi basqartiwi, bul aytqanimizdin’ ayqin ko’rinisi bolip xizmet etedi.
Gulayimnin’ xaliq arasinda abirayg’a, dan’qqa iye boliwi xaliqtin’ oni quwatlawinin’ da ha’m wonin’ jen’iske jetiwinin’de u’lken bir tiykari usinda.
Uliwma alg’anda, Gu’layim o’z o’mirinin’, kushin batirlig’in xaliq ma’pi, xaliq yerkinligi ushin jumsadi, xaliq jawina qarsi ayanbay gu’resti , sonliqtan da, ol xaliqtin’ ko’pshiligi ta’repinen “Gu’layimjan, uzaq bolg’ay o’mirin “- degen alg’isti aliwg’a miyassar boldi.Haqiyqatinda da, Gu’layim usag’an eldin’ a’diwli yerleri olshewsiz omirge, oshpes dan’qqa iye.
Sarbinaz ha’m qirq qiz. ozinin’ barliq qasiyetleri menen qirq qizdin’ ishinen ayrimlanip, ko’zge tu’setug’in-Sarbinaz
Sarbinaz-Gulayimnin’ aqilgoyi spatinda ko’zge tu’sip shidamliliqti, aqililiqti, qayg’ini aqilg’a jen’dire biliwshilikti o’z moyina sin’dirip, Gu’layimday batir qizdin’ ilayiqli joldasi boladi.
Gu’layim o’zinin’ etken islerinde mudami Sarbinazg’a su’yenedi, onnan aqil sorap otiradi. Sarbinaz dastanin’ bastan ayag’ina shekem qirq qizdin soyleytug’in tili elshesi xizmetin atqaradi.
Ol bazi bir worinlarda Gulayimnin’ o’zinen de aqili bolip ko’rinedi. Ha’tteki Gulayim oni << Aqilim>> dep ataydi. Onin’ Gulayimg’a aytqan:
<Biy worinsiz ko’zdin jasin bulama
Neshe jilar ko’z jasti ko’l qilsan’da
Qamawdag’ı xalqin azat bolama >>
Degen to’rt qatar qosiqtan ibarat so’zinin’ ishinde qansheli aqilliliqtin’ qaytpas batirliqtin’ nishani ko’rinetug’unlig’in tu’siniw qiyin emes. Sarbinaz xaliq ushin qanday isten bolsa da bas tartpaydi ha’m o’zinin’ uqiplilig’i, boyina pitken erliginin’ arqasinda orinlap otiradi. ol bargan jerinde dosina –quwat, dushpanina –aybat boladi.
Surtayshanin’ qalasindag’i erlikleri. Otbasqanda o’ltirgen dawdi o’ltiriwi. Surtayshag’a aytqan so’zleri, Sarbinazdin’ asqan erliginen uqiplilig’inan, ku’shliliginen guwaliq beredi. Sarbinazdag’ı bul qasiyetlerdin’ barlig’ı da yelge bolg’an sheksiz muxabbatinan kelip shiqan . ol elin shin suyedi , elin o’zinin’ tiregi dep biledi, elge arqa su’yeydi o’mirinin’ quwanishin eldin’ erkin dep tu’sinedi. Eldin’ basina tusken ku’n qabirg’asin qaystiradi. Onin’ Surtaysha tareoinen shabilip ketken elin ko’rip:
“Qayg’i menen qarayip,
Qayisti ma bellerim,
Baylandi ma so’ylemey,
Sayrap turg’an tillerim,
Qursawli qara narshalar,
Qalin’ qarg’a sho’ktinbe,
Ma’ka’n yetken jaylarim,
Oynap ku’lgen saylarim
dep aytqan so’zinin’ tiykari da el- xaliqqa bolg’an teren’ muhabbatqa baylanisadi.
Qiriq qizdin’ qaysisin alsaq ta, Gu’layim ta’repinen islengen jaqsi islerdin’ barlig’ina da qatnasip, yeldin’ baxitina o’z u’leslerin qosqan qizlar. Olardin’ barlig’i da :

Jen’ tu’rinip beldi bekkem buwamiz,

Ketken kekti o’le- o’lgenshe quwamiz.
Sawashlarda eldin’ arin almasaq,
Adam bolip nege nadan tuwamiz. –

degen jalinli so’zdin’ erlik anttin’ iyesi. Barlig’i usi bekkem ant boyinsha is alip barip, o’z janlarin yelge bag’ishlag’an erler. Bulardin’ etken isleri yerliktin’ u’lgisi, olardin’ aytqan so’zleri tap bu’gingi ku’nde de u’lken ku’sh penen estiledi.

Arislannin’ qarindasi Altinay da alg’an bag’itinan qaytpawshilig’i menen, zulimliqqa qarsi o’shpenliligi menen, shidamlilig’i menen, ar-namislilig’i menen, zalim xanlarg’a qarsi gu’resshen’lik ruwxi menen qirq qizdin’ qatarinan orin ala aladi.
Arislan. Bul – Xorezmnin’ jigiti. Buni Gu’layim menen ushirasqanda o’zi bilayinsha bayan etedi.:
Arman menen sarg’aydi bul aq ju’zim,
Buziq yemes tuwri yedi negizim,
Arman menen wo’tken jili ayrldim.
Tuwip - o’sken yelim edi Xorezm.
Bul jerde Arislan “negizi duris” dep o’zinin’ xaliqtin’ azatlig’i ushin, xaliqti xorlawshi xanlarg’a qarsi taysalmay gu’reskenligin, ju’rek hu’jdanin taza uslap jirtqish xanlardin’ jaramsaqlanbag’anlig’in o’z basinin’ g’ami ushin olarg’a bas iymegenliginaytadi. Gu’layim siyaqli batir qizdin’ oni su’yiwi de usidan. Gu’layim oni erligi, o’zi menen bir pikirde ekenligi, ar-namislilig’i ha’m xaliq ushin xizmet etetug’inlig’i ushin su’yedi. Arislan basqinshilardan, zalim xanlardan xaliqti qorg’ap, a’dillik penen yel basqariwdi quwatlaytug’in batir.
Arislan menen Gu’layim ekewinin’ arasindag’i muhabbat, olardin’ jawg’a qarsi birge gu’resi xaliqlar arasindag’i dosliqti ku’sheytip, birge ku’sh qosip, jawg’a qarsi gu’resiwdin’ nishani sipatinda da u’lken a’hmiyetke iye.