Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Jılısıw qubılısı. Tildiń rawajlanıwınıń hár túrli dáwirlerinde sóz quramındaǵı 
morfemalardıń  bir-biri  menen  aralıq  qatnası  ózgeriwi  múmkin.  Bunda  sóz 
quramındaǵı  morfemalardıń  dáslepki  aralıq  shegi  ózgerip,  nátiyjede  sóz 
morfemalar
ǵa  burınǵıday  emes,  basqasha  bólinetuǵın  boladı.  Yaǵnıy,  sóz 
quramındaǵı bir morfemanıń elementi ekinshi morfemaǵa ótedi. Mısalı, orıs tiliniń 
erterektegi dáwirinde  jenami,  rıbami  formasında
ǵı sózler jena-mi, rıba-mi túrinde 
bólinetu
ǵın bolsa, al házirde jen-ami, rıb-ami túrinde morfemalarǵa ajıratıladı.  
Solay  etip,  tildiń  tariyxıy  rawajlanıwı  barısında  sóz  quramında
ǵı 
morfemalardıń  biriniń  elementi  ekinshisine  awısıp,  ol  morfemalardıń  burınǵı  jigi 
menen aralıq qatnasınıń ózgeriwi jılısıw qubılısı dep ataladı.  
Morfologiyalıq  jılısıw  qubılısı  túrkiy  tillerinde  de  bar.  V.A.Bogorodickiydiń 
pikirinshe,  tartım  jal
ǵawı  menen  siltew  almasıqlarına  jalǵanatuǵın  iyelik  sepligi 
jal
ǵawınıń  dáslepki  túri  -ıń/-iń  túrinde  bolǵan.  Bul  dáslepki  forma  meniń,  seniń, 
onıń,  sonıń  degen  almasıqlardıń  quramında  saqlanǵan.  Tildiń  rawajlanıwı 
barısında morfologiyalıq jılısıw procesiniń nátiyjesinde almasıqlardıń sońındaǵı n 
sesi qosımtaǵa ótken, iyelik sepliginiń jalǵawı -nıń/-niń túrinde qáliplesken
1
. Túbir 
menen  qosımtanıń  aralıǵındaǵı  morfologiyalıq  jılısıw  procesin  sarǵay  degen 
feyildiń  quramın  tallawdan  da  kóriwge  boladı.  Bul  dórendi  feyil  (sar
ǵay)  sarı 
degen  kelbetliktiń  dáslepki  aytılıwı  –  sarı
ǵ  formasınan  jasalǵan.  Qaraqalpaq 
tilindegi sarı degen kelbetlik tuwısqan házirgi haqas tilinde – sarıǵ, uyǵır tilinde – 
seriq, ózbek tilinde – sariq túrinde aytıladı. Geneologiyalıq jaqtan al
ǵanda, sarǵay 
degen  dórendi  feyildiń  quramında
ǵı  forma  jasawshı  affiks  -ǵay  emes,  -ay 
qosımtası. Mısal ushın, mol, kóp, az, muń, kúsh degen túbirlerge -ay/-ey qosımtası 
jal
ǵanıwı  arqalı  molay,  kóbey,  azay,  muńay,  kúshey  sıyaqlı  dórendi  feyiller 
jasal
ǵanı  sıyaqlı,  sarıǵ  degen  sózge  -ay  qosımtası  jalǵanıwı  arqalı  sarǵay  degen 
dórendi  feyil  jasal
ǵan.  Dáslep  sarıǵ  turinde  aytılǵan  sózdiń  tildiń  rawajlanıwı 
barısında  sońǵı  sesi  -ǵ  túsip  qalǵan  da,  bul  sóz  qaraqalpaq  tilinde  sarı  túrinde 
                                                 
1