Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

az-azlap,  ja
ǵalay,  qayıra,  kaytara  sıyaqlı  ráwishler  menen  hal  feyil  formalı 
feyillerdiń  qospalanıwınan  jasal
ǵan  súrine-jıǵıla,  talasa-tarmasa  hám  t.b.  sıyaqlı 
ráwishler bar. «…Azlap, az-azlap degen sózlerge tikkeley betlik (jiktik) jal
ǵawları 
jal
ǵanbaydı. Bul sózler jay gáplerde de, qospa gáplerdiń baǵınıńqı komponentinde 
de  bayanlawısh  bolıp  xızmet  atqarmaydı.  Sonday-aq,  bul  sózlerde  feyillerge  tán 
máhállik,  meyillik    qásiyetler  joq.  Bular  gápte  tek  pısıqlawısh  bolıp  xızmet 
atqaradı  da,  azdan  ya  az
ǵana,  az-azdan,  ya  azdan-azdan,  ya  azǵana-azǵanadan 
degen  mánilerdi  bildiredi.  Jáne  de  feyillerge  jal
ǵanatuǵın bolımsızlıq affiksleri (-
ma/-me, -pa/-pe, -ba/-be) bular
ǵa qosılmaydı. Solay etip, bul sózler hal feyillerge 
tek  forma  ja
ǵınan  uqsas…  Usınday  azlap,  az-azlap  sıyaqlı  hal  feyilge  uqsas 
ráwishlerdi feyiller menen tórkinles ráwishler dep esaplaymız».
3
    
Solay  etip,  ráwishler  hár  túrli  formada
ǵı  sóz  shaqaplarınıń  feyiller  menen 
dizbeklesip  qollanılıp,  pısıqlawısh  xızmetinde  jumsalıwı  hám  is-hárekettiń  sın, 
orın,  waqıt,  mu
ǵdar-dáreje,  sebep,  maqset  sıyaqlı  belgileri  menen  sınnıń  belgisin 
bildiriwi nátiyjesinde áste-aqırın sóz shaqabı retinde qáliplesken. 
Qaraqalpaq  tilindegi  súzegen,  tebegen,  qaba
ǵan,  jataǵan  sıyaqlı  sózler 
forması  ja
ǵınan kelbetlik  feyilge  (esimshe)  uqsap  kóringeni menen, tillik  tábiyatı 
ja
ǵınan  kelbetliklerdiń  qatarına  kiredi.  Bular  anıqlawısh  xızmetinde  jiyi 
qollanıl
ǵanlıǵı  sebepli,  zattıń  turaqlı  belgisin,  sapa-qásiyetin  bildiretuǵın 
                                                 
1
 Ысқақов А. Қазiргi қазақ тiлi (морфология). -Алматы, 1964, 322-бет. 
2
 Аханов К. Тiл бiлiмiне кiрiспе. -Алматы, 128-129-бет. 
3
 Ысқақов А. Көрсетилген мийнети,  323-бет. 

---

 
109 
kelbetlikler bolıp qáliplesken, al ózleriniń tiykarı bol
ǵan – kelbetlik feyil (esimshe) 
formasın bildiretu
ǵın mánilerinen tolıq ayrılǵan.      
Sózler  hár  túrli  mánilerde  hár  túrli sóz  shaqaplarına  aylanadı. Mısalı,  awırıw 
sózi  atlıq  ta  (Awırıw  batpanlap  kiredi,  mısqıllap  shı
ǵadı.  Qq.n.m.),  kelbetlik  te 
(Awırıw  júrek  áste  so
ǵadı),  feyil  de  (awırıp  qalıw)  bola  aladı.  Demek,  bulardı 
leksika-grammatikalıq  omonimler  retinde  karaw  durıs  boladı.  Qaraqalpaq  tilinde 
hám  atlıq,  hám  kelbetlik  túrinde  qollnılatu
ǵın  salqın,  suwıq,  ıssı,  jarıq  sıyaqlı 
leksika-grammatikalıq omonimler bar. Bular atlıq bolıp kelgende atlıqtıń, kelbetlik 
bolıp  kelgende  kelbetliktiń  formaların  qabıllaydı  (mısalı,  dáreje  formaların 
qabıllaydı), solardıń hár qaysısına tán kategoriyalar menen sıpatlanadı.  
Sóz  shaqaplarınıń  bir-birine  ótiw  procesin  túrli  tillerden  kóriw  múmkin. 
Substantivaciya,  adektivaciya,  pronominalizaciya,  adverbializaciya  qubılısları 
sózlerdiń  leksikalıq  mánileri  menen  grammatikalıq  mánileriniń  ózgeriwi 
nátiyjesinde  iske  asadı  da,  bul  qubılıslar  bir  sóz  shaqabınıń  basqa  sóz  shaqabına 
awısıwın  bildiredi.  Substantivaciya  qubılısı  boyınsha  basqa  sóz  shaqapları  - 
atlıqqa,  adektivaciya  qubılısı  boyınsha  -  kelbetlikke,  pronominalizaciya  qubılısı 
boyınsha  -  almasıqqa,  adverbializaciya  qubılısı  boyınsha  -  ráwishke,  verballasıw 
qubılısı  boyınsha  -  feyilge  awısadı.  Kelbetliklerdiń  substantivlesiwine  orıs  tilinde