Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

bolnoy, uchenıy, ranenıy,  jıynaqlaw sanlı
ǵınıń substantivlesiwine ne troe (mısalı: 
troe  v  lodke)  degen  sózler  mısal  bola  alsa,  almasıqlardıń  adektivaciyalanıwına 
qaraqalpaq 
tilindegi 
súzegen, 
tebegen, 
qaba
ǵan, 
jata
ǵan, 
sanlıqtıń 
pronominalizaciyalanıwına  birew  (mısalı:  birew  kelip  ketipti),  atlıqlardıń 
adverbializaciyalanıwına  keshke,  kúnde,  kelbetliklerdiń  adverbializaciyalanıwına 
zor
ǵa, 
bosqa, 
ilajsızdan, 
feyildiń 
hal 
feyil 
formasınıń 
(kósemshe) 
adverbializaciyalanıwına azlap, qayta, ja
ǵalay degen sózler mısal bola aladı.  
Tildiń  rawajlanıwı  onda
ǵı  basqa  da  birliklerdiń,  qubılıslar  menen  sózlerdiń 
leksikalıq  mánileri  menen  ulıwma  kategoriyalıq  mánileriniń,  morfologiyalıq 
kurılısı  menen  grammatikalıq  mánileriniń,  sırtqı  forması  menen  seslik 
ózgerisleriniń  de  rawajlanıwın  bildiredi.  Til  birlikleriniń  biri  -  sóz.  Tildiń  ásirler 
dawamında rawajlanıwı barısında tolıq mánisi, jeke xızmeti bar atawısh sózlerdiń 
ayırımlarınıń  mánileri  gúńgúrtlesip,  mánisinen  azı-kem  yamasa  tolıq  ayrılıp, 
kómekshi  sózge  aylanadı.  «Shı
ǵısı  jaǵınan  qaraǵanda,  baska  qosımtalar  sıyaqlı, 
sepliklerdiń  de  tilimizdiń  rawajlanıw  tariyxınıń  belgili  bir  dáwirlerinde  jeke 
qollanılatu
ǵın mánisi tiykarǵı atawısh sózlerden (atlıqtan, feyilden, ráwishlerden) 
awısıp,  óz  aldına  kategoriya  bolıp,  birim-birim  qáliplesken.  Mısalı,  házirgi 
qaraqalpaq  tilinde  jiyi  qollanılatu
ǵın  ushın  (ush+ın),  sheyin  (shek+in),  sıyaqlı 
(sıyaq+lı),  arqalı  (art+qa+lı),  boyı  (boy+ı),  jóninde  (jón+in+de),  shamalı 
(shama+lı) sıyaqlı seplik qosımtalarınıń atawıshlar menen túbirles (tektes) ekenligi 
belgili bolsa, deyin (dey+in), sayın (say+ın), qaray (qara+y), góre (kór+e) sıyaqlı 
seplik qosımtaları feyiller menen túbirles ekenligi dawsız».
1
   
Sóz  shaqaplarınıń  bir-birinen  ulıwma  kategoriyalıq  mánileri  ja
ǵınan 
ajıratılatu
ǵınlıǵı  joqarıda  aytıldı.  Kómekshi  sózlerde  de  kategoriyalıq  máni  bar. 
                                                 
1
 Ысқақов А. Көрсетилген мийнети,  376-377-бетлер. 

---

 
110 
Mısalı, kómekshi sózlerge, sonıń ishinde seplikler menen jal
ǵawlarǵa tán ulıwma 
kategoriyalıq  máni  –  qatnas  mánisi.  Seplikler  sózlerdiń  arasında
ǵı  hár  túrli 
qatnaslardı  bildirse,  jal
ǵawlar  sóz  benen  sózdiń  yamasa  gáp  penen  gáptiń 
arasında
ǵı  hár  túrli  qatnaslardı  bildiredi.  Kómekshi  sózlerdiń  bir  túri  -  hártárep 
sózlerge tán  ulıwma kategoriyalıq máni  - modallılıq. 
Ulıwma aytıl
ǵanlardı jıynaqlap, tómendegilerdi aytıwǵa boladı. 
1.  Jeke  tiller  yamasa  tiller  toparında
ǵı sóz shaqapların anıqlap klassifikaciya 
jasawda  jeke  tiller  yamasa  tiller  toparınıń  grammatikalıq  baslı  ózgesheliklerin 
esapqa ala otırıp, sóz shaqaplarınıń ulıwma teoriyasına súyeniw shárt.                     
2.  Sóz  shaqapları  -  sózlerdiń  formalıq  -  grammatikalıq  kategoriyası  da,  taza 
grammatikalıq kategoriyası da emes, al leksika-grammatikalıq kategoriyası.  
3.  Sóz  shaqapları  bir-birinen  ulıwma  kategoriyalıq  mánisi  menen 
grammatikalıq belgileri ja
ǵınan ajıratıladı.  
4. Sózlerdiń toparları sóz shaqapları retinde karal
ǵanda, eń aldı menen olardıń 
bildiretu
ǵın  mánileri,  atap  aytqanda,  zatlıq  máni  atributivlik  máni,  processuallıq 
máni  túrdegi mániler tiykar etip alınadı. Al bul mánilerdi leksikalıq máni  menen 
taza  grammatikalıq  máni  dep  emes,  ulıwma  kategoriyalıq  máni  dep  ata
ǵan durıs. 
Ulıwma kategoriyalıq máni sóz shaqapların bir-birinen ajıratıwda baslı belgilerdiń 
biri retinde tiykar etip alınadı.  
5. Sóz leksikalıq qubılıs 
ǵana emes, sonıń menen birge grammatikalıq qubılıs 
retinde de tanıladı. Usı
ǵan qaray, sózlerdi sóz shaqaplarına klassifikaciya jasawda 
olardıń  grammatikalıq  belgileri  de  esapqa  alınıwı  tiyis.  Sóz  shaqaplarınıń 
grammatikalıq  belgileri  degende  olardıń  morfologiyalıq  hám  sintaksislik  belgileri 
túsiniledi.  
6.  Sóz  shaqaplarınıń morfologiyalıq belgisiniń  mazmunına sóz jasawshı hám 
sóz  ózgertiwshi  formaları  kiredi.  Sóz  shaqaplarınıń  hár  qaysısınıń  ózine  tán  sóz 
jasawshı  affiksleri  boladı,  olar  bir-birinen  sóz  jasawshı  affiksler  arqalı  ajıratıladı. 
Sóz jasawshı affiksler sóz shaqaplarında bolma
ǵanda, sóz ózgertiw sistemasındaǵı 
ózgeshelikler  sóz    shaqapların  bir-birinen  ajıratıwda  járdem  etedi.  Sóz  ózgertiw 
sisteması grammatikalıq kategoriyalar menen ushlasadı, birlik-kóplik, seplik, jınıs 
(rod)  kategoriyası,  meyil,  máhál,  bet-san  dep  atalatu
ǵın  grammatikalıq 
kategoriyalardıń  biri  atlıqlar  yamasa  almasıqlar
ǵa,  ekinshileri  feyillerge  tiyisli 
bolıp, sóz shaqapların bir-birinen ajıratıwda járdem etedi.  
7.  Sóz  shaqaplarınıń  sintaksislik  belgisiniń  mazmunına  sóz  shaqabınıń  gápte 
a
ǵza  bolıw  xızmeti  hám  sózler  menen  dizbeklesiw  ózgesheligi  kiredi.  Belgili  bir 
sóz  shaqabına  kiretu
ǵın  sózler  gápte  belgili  bir  aǵza  bolıp  xızmet  atqarıwǵa 
iykemlesedi  hám  sózlerdiń  dus  kelgen  toparı  menen  emes,  arnawlı  bir  toparı 
menen (yamasa toparları menen) dizbeklesedi, solar menen qarım-qatnasqa túsedi, 
óz-ara baylanısadı. Sóz shaqapları menen gáp aǵzalarınıń arasında óz-ara baylanıs 
penen qarım-qatnas payda bolıp ornalasadı. 
8.  Sóz  shaqapları  birden  emes,  tildiń  tariyxıy  rawajlanıwı  barısında  birimlep 
payda  boladı,  rawajlanadı  hám  tolı
ǵadı.  Tiller  toparınıń  salıstırmalı-tariyxıy 

---

 
111 
grammatikası  sóz  shaqaplarınıń  sintaksislik  xızmetiniń  negizinde  birimlep  parqı 
ajıratılıp,  bólingenligin,  tillerdiń  rawajlanıwı  barısında  sóz  jasawshı  formalar 
menen sóz ózgertiwshi formalar
ǵa iye bolǵanlıǵın kórsetedi.  
9.  Atlıqlar  menen  kelbetliklerdiń  parqı  ajıratılıp,  kelbetliklerdiń  sóz  shaqabı 
retinde qáliplesiwi olardıń zatlardıń sapa, qásiyet belgilerin bildiriw hám atlıqlardı 
anıqlaw  xızmetinde  jumsalıwı  barısında  iske  asqanlı
ǵın  túrli  tillerdiń  mısalları 
dáliylleydi.  
10.  Túrkiy  tillerindegi  hám  atawısh,  hám  feyil  mánisinde  hám  xızmetinde 
jumsalatu
ǵın  atawısh  -  feyil  túrindegi  túbir  omonimler  bul  tillerdiń  eski 
dáwirindegi grammatikalıq sinkretizm qubılısınıń izleri sıpatında tanıladı.           
11. Sóz shaqaplarınıń birden emes, tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında jasalıp 
qálipleskenligin,  ásirese  ráwishlerdiń  hár  túrli  tillerde  sóz  shaqabı  retinde  payda 
bolıwı  menen  rawajlanıw  jolların  dáliylleydi.  Ráwishler  sózlerdiń  gápte 
pısıqlawısh  xızmetinde  jumsalıwı,  usı  xızmettiń  olar
ǵa  ábden  úyrenshikli  bolıp 
ketiwi  hám  sózlerdiń  quramında
ǵı  sóz  ózgertiwshi  afikslerdiń  óziniń  dáslepki 
xızmetleri  menen  mánilerinen  ayrılıp  góneriwi,  túbirlerge  ábden  sińisip  ketiwi 
nátiyjesinde jasal
ǵan.  
12.  Tilde  sóz  shaqaplarınıń  rawajlanıwı  barısında  olardıń  bir-birine  awısıwı 
qubılısı,  atap  aytqanda,  substantivlesiw,  adektivaciya,  pronominalizaciya  hám 
adverbializaciyalanıwı qubılısları ushırasadı.  
13.  Tildiń  rawajlanıwı  barısında  tolıq  mánili  bolıwı  hám  de  gápte  jeke  a
ǵza 
bolıw  qásiyetleri  menen  sıpatlanatu
ǵın  atawısh  sózlerdiń  ayırımları  kómekshi 
sózlerge aylanadı.  
14.  Tildiń  rawajlanıwı  onı  biriktiriwshi  birlikler  menen  elementlerdiń 
rawajlanıwınan  tısqarı,  olar
ǵa  baylanıssız  bola  almaydı.  Al  tildegi  ózgerisler 
menen  rawajlanıw  onda
ǵı  birlikler  menen  leksika-grammatikalıq  kubılıslardıń, 
sonıń  ishinde  sózlerdiń  mánilik  jaqtan  da,  formalıq  jaqtan  da,  seslik  jaqtan  da 
ózgeriwin,  rawajlanıwın  hám  usıǵan  qaray  sóz  shaqaplarınıń  parqı  ajıralıp 
bóliniwin, jetilisip rawajlanıwın bildiredi.