Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
- Bu sahifa navigatsiya:
- Кононов А.Н.
|
tıńlaw), úsh aǵzalı (mısalı: kitaptı oqıwshıǵa beriw, shópti qoraǵa tasıw), tórt
a ǵzalı (mısalı: shıǵarmanı orısshadan qaraqalpaqshaǵa awdarıw) bolıp bólinedi. Mısalda keltirilgen sóz dizbekleriniń quramındaǵı sózlerdiń bári de basqarıw arqalı baylanısqan. Dara sóz dizbekleriniń tiykarında qospa sóz dizbekleri menen aralas sóz dizbekleri jasaladı. Qospa sóz dizbegi eki yamasa onnan da kóp dara sóz dizbeginiń qosındısınan jasaladı da, bir ǵana bas sózge kelip tireletuǵın hár túrli baylanıslardıń jıyıntıǵına tiykarlanadı. Mısalı: shıǵarmanı qızıǵıp oqıw degen qospa sóz dizbegi eki dara sóz dizbeginen (shı ǵarmanı oqıw hám qızıǵıp oqıw) quralıp, bir ǵana bas sózge kelip tireletu ǵın eki túrli baylanıs – basqarıw hám jupkerlesiwdiń baylanısına tiykarlan ǵan. Qospa sóz dizbegi bir ǵana bas sózge qatnaslı eki yamasa onnan da kóp hár túrli baylanıs túrleriniń tiykarında jasalsa, aralas sóz dizbegi hár túrli bas sózlerge baylanısatuǵın hár túrli baylanıslardıń tiykarında jasaladı 2 . Mısalı: mazmunlı shıǵarmanı qızıǵıp oqıw degen aralas sóz dizbegi hár túrli bas sózlerge 1 Грамматика современного русского литературного языка. Изд. «Наука», -М., 1970, стр. 537. 2 Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого языка. -М-Л., 1956, 537-бет. 124 baylanısatuǵın hár túrli baylanıstıń tiykarında jasalıp, birneshe sóz dizbekleriniń baylanısınan dúzilgen. Bul aralas sóz dizbeginiń quramında mınaday sóz dizbekleri bar: mazmunlı shı ǵarma, shıǵarmanı oqıw, qızıǵıp oqıw. Rus tilinde uvlechenno chitat interesnuyu knigu degen sóz dizbegi aralas sóz dizbeginiń qatarına kirgiziledi de, onıń quramı tómendegishe talqılanadı: uvlechenno chitat, chitat knigu, interesnaya kniga. 1 Sóz dizbeklerindegi bas sózdiń qaysı sóz shaqabınan bolıwına qaray rus tilinde dara sóz dizbekleri menen qospa sóz dizbekleri – feyil sóz dizbekleri, substantivli sóz dizbekleri, adektivli sóz dizbekleri hám ráwishli sóz dizbekleri bolıp bólinedi. 2 Sóz dizbeklerin olarda ǵı bas sózlerdiń qaysı sóz shaqabınan bolıwına qaray usılayınsha toparlastırıw túrkiy tilleri, sonıń ishinde qaraqalpaq tili ushın da tiyisli hám durıs keledi. Joqarıda aytılǵanlardı ulıwmalastırıp, mınaday juwmaq jasawǵa boladı: 1. Sóz dizbegi keminde eki mánili sózdiń ba ǵınıńqı-baǵındırıwshı grammatikalıq baylanıstıń tiykarında dizbeklesiwinen jasalǵan sintaksislik birlik. 2. Sóz dizbegi qospa sózge de, frazeologiyalıq sóz dizbeklerine de, atawısh sóz benen kómekshi sózdiń dizbeklesiwine de, sózlerdiń dizbekli qatarı menen de sırttan uqsas bolǵanı menen, olardan aytarlıqtay ayırmashılıqları bar. 3. Sózdiń, sonıń ishinde qospa sózdiń komponentleriniń arasında ǵı baylanıs sóz dizbeginiń sıńarlarınıń arasında ǵı baylanıstan anaǵurlım basım hám bekkem boladı. Usıǵan qaray, qospa sóz jeke sóz sıyaqlı sóylew waqtında jasalmay, tayar tur ǵan birlik retinde sóz dizbeginiń yamasa gáptiń quramına onıń bir aǵzası retinde erkin kiredi de, erkin sóz dizbegi sóylew waqtında belgili bir úlgiler boyınsha jasaladı, onıń quramındaǵı sıńarlar ıńǵayına qaray basqa bir sıńarlar menen awmastırıla aladı. Sıńarlardıń basqa bir sıńarlar menen awmastırılıwınan erkin sóz dizbeginiń grammatikalıq tábiyatı ózgermeydi. 4. Sóz zatlardı, qubılıslardı, sapa-belgini, is-háreketti jeke, dara halında atasa, sóz dizbegi olardı bir-biri menen baylanısta, óz-ara qarım-qatnasta ataydı. Sóz dizbeginiń sıńarları arasında anıqlawısh+anıqlanıwshı, tolıqlawısh+tolıqlanıwshı, pısıqlawısh+pısıqlanıwshı sıyaqlı sintaksislik qatnaslar saqlansa, qospa sózlerdiń sıńarlarınıń arasında bunday sintaksislik qatnaslar bolmaydı da, qospa sózler bir pútin leksikalıq birlik retinde túsiniledi. 5. Qospa sózdiń hárbir sıńarı gáptiń bir a ǵzası bola almaydı, sóz dizbeginiń hárbir sıńarı sintaksislik mánisin saqlap, jeke bir gáp a ǵzası bola aladı. 6. Sintaksislik sóz dizbegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri uqsas bol ǵanı menen olardan túbirli ayırmashılıqları bar. Sózler sóylew waqtında jasalmay, tayar tur ǵan birlik retinde sóz dizbeginiń yamasa gáptiń quramına kirgeni sıyaqlı frazeologiyalıq birlikler sıyaqlı burınnan jasalǵan tayar turǵan birlik retinde sintaksislik sóz dizbeginiń hám gáptiń quramına kiredi. Al, sintaksislik sóz dizbegi 1 Сонда, 537-бет. 2 Сонда, 537-бет. 125 tayar tur ǵan dizbek emes, al sóylew waqtında jeke sózlerdiń tildiń grammatikalıq nızamları boyınsha erkin dizbeklesiwinen jasaladı. 7. Sıńarların basqa sıńarlar menen ıńǵayına qaray awmastırıwǵa bolatuǵınına qaray, sintaksislik sóz dizbegi erkin sóz dizbegi dep ataladı. Al ulıwma turaqlı sóz dizbekleriniń sıńarları, ádette, basqa sıńarlar menen awmastırıw ǵa bolmaydı. 8. Frazeologiyalıq birliklerdiń sıńarları jeke mánisine ayrılıp, gápte ulıwmalasıp bir aǵza xızmetin atqarsa, sintaksislik sóz dizbeginiń sıńarlarınıń hárqaysısı jeke mánisin saqlap, gáptiń bir a ǵzası bola aladı. 9. Sinaksislik sóz dizbeginde de, frazeologiyalıq birliklerde de nominativlik sıpat bar, biraq sintaksislik sóz dizbeginen frazeologiyalıq birliklerdiń nominativlik sıpatı birqansha basım boladı. 10. Sintaksislik sóz dizbekleri ushın sózlerdiń leksikalıq baylanıslılı ǵı minnetli shárt bolsa, frazeologiyalıq birlikler ushın sózlerdiń leksikalıq baylanısı minnetli shárt bola bermeydi. 11. Erkin sóz dizbekleriniń mánisi ózin qurastırıwshı sıńarlardıń mánilerinen dóreytu ǵın bolsa hám erkin gáp aǵzası bola alatuǵın bolsa, atawısh sóz benen kómekshi sózdiń dizbeginen jasal ǵan analitikalıq konstrukciya leksikalıq hám grammatikalıq idiomatizm sıpatına iye bolıp, sintaksislik jaqtan aǵzalarǵa bólinbeydi. 12. Erkin sóz dizbegi a ǵzalarǵa bólinetuǵın dizbek bola otırıp, mánilik hám qurılıslıq pútinligin saqlaydı da, semantikalıq tıyanaqlılıq qásiyeti menen sıpatlanadı. Ol usı qásiyeti jaǵınan mánili sóz benen kómekshi sózdiń dizbeginen ajıratıladı. 13. Sóz dizbegi sózlerdiń dizbekli qatarınan qurılıslıq ózgesheligi ja ǵınan ajıratıladı. Dizbekli qatardıń quramındaǵı sózler teń dárejedegi sózler retinde óz- ara dizbeklese baylanıssa, sóz dizbeginiń sıńarları ba ǵınıńqı, baǵındırıwshı sıńarlar bolıp, biri ekinshisine baǵına baylanısadı. 14. Sóz dizbeginiń quramında ǵı sıńarlardıń ornınıń almasıwı onıń mazmunı menen grammatikalıq tábiyatına tásir ece, dizbekli qatardıń sıńarlarınıń ornınıń almasıwı onıń mazmunı menen grammatikalıq tábiyatına tásir etpeydi. 15. Ba ǵınıńqı baylanıstıń tiykarında sóz dizbegi jasalsa, predikativlik baylanıs tiykarında predikativlik dizbek jasaladı. Predikativlik emes sóz dizbegi nominativlik xızmet atqarsa, predikativlik dizbek bunday xızmetke iye bola almaydı. Sóz dizbeginiń formalıq mánisi bas sóziniń formalıq mánisine (júyesine) tiykarlansa, predikativlik dizbektiń paradigması grammatikalıq máhál hám obektlik modallıqqa tiykarlanadı. 16. Sóz dizbeginiń qurılısı, olardıń model`leri sóz dizbegindegi bas sózdiń qaysı sóz shaqabına qatnaslı bolıwına hám kategoriyalıq mánisi menen qásiyetine qaray ayqınlanadı. Belgili bir sóz shaqabına kiretuǵın sózlerdiń basqa bir sóz shaqabına kiretuǵın sózler menen dizbeklesiwi múmkinligin ol sózlerdiń sóz shaqabı retindegi ulıwma kategoriyalıq mánisi, jeke grammatikalıq mánilerine hám 126 onıń sóz shaqabı ishindegi belgili bir semantikalıq toparǵa bóliniwi, yaǵnıy sózdiń kategoriyalıq qásiyeti anıqlaydı. 17. Sóz dizbeginiń qurılısında ǵı bas sóz benen baǵınıńqı sóz tilde sintaksislik baylanıslardıń kelisiw, basqarıw, jupkerlesiw, úylesiw dep atalatuǵın túrleri boyınsha baylanısadı. Bul sintaksislik baylanıstıń túrleriniń tábiyatı hár túrli tillerdiń grammatikalıq qurılısınıń ózgesheligine qaray túrlishe bolıwı múmkin. 18. Qurılısına qaray sóz dizbekleri dara, qospa, aralas sóz dizbekleri bolıp bólinedi. Qospa sóz dizbegi bir ǵana bas sózge baǵınatuǵın hár túrli baylanıslardıń tiykarında jasalsa, aralas sóz dizbegi hár túrli bas sózlerge baǵınatuǵın hár túrli baylanıslardıń negizinde jasaladı. 19. Bas sózdiń qaysı sóz shaqabınan bolıwına qaray sóz dizbekleri feyil sóz dizbekleri, atawısh sóz dizbekleri hám ráwishli sóz dizbekleri bolıp bólinedi. Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|