Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

jal
ǵaw,  kóz  baylanǵanda,  awzı  menen  oraq  orıw,  suw  júrek,  júrek  jutqan    usı 
sıyaqlı  frazeologiyalıq  birliklerden  hám  olardıń  quramındaǵı  sıńarlardıń 
dizbeklesiwinen  anıq  kórinedi.  Al  sintaksislik  sóz  dizbegin  qurastırıwshı  sıńarlar 
sózlerdiń  leksikalıq  baylanıslılı
ǵına  baǵınbay,  ózinshe  dizbeklese  bermeydi. 
Sintaksislik  sóz  dizbegi  degenimiz  erkin  sóz  dizbegi,  biraq  onıń  erkinligi  sózdiń 
leksikalıq,  mánilik  jaqtan  dizbeklese  alıw  múmkinshiligine  tiykarlanadı. 
Sintaksislik sóz dizbeginiń erkin sóz dizbegi ekenligi onıń bir a
ǵza xızmetin atqara 
alıw  múmkinshiliginen,  leksikalıq  mánisi  menen  grammatikalıq  mánisin 
baylanıstırıwshı  sıńarlardıń  mánilerinen  payda  bolatuǵınlıǵınan,  usıǵan  qaray, 
sintaksislik  sóz  dizbegine  leksikalıq  hám  grammatikalıq  idiomatizmniń 
(grammatikalıq  idiomatizm  degen  termin  bul  jerde  sóz  dizbeginiń  sintaksislik 
jaqtan bólsheklenbewi degen mánini bildiredi) tán emes ekenliginen kórinedi.  
Sintaksislik  sóz  dizbeginde  leksikalıq  hám  grammatikalıq  idiomatizmniń 
bolmawı  onı  leksikalıq  hám  grammatikalıq  idiomatizm  qásiyetleri  menen 
sıpatlanatuǵın  basqa  dizbeklerden,  mısalı,  feyillerdiń  analitikalıq  formasınan, 
artikl`ler  (kómekshi  sózlerdiń  bir  túri)  menen  atlıqlardıń  dizbeginen  ajıratatu
ǵın 
belgilerdiń  biri  retinde  qaraladı.  Analitikalıq  konstrukciya  yamasa  sózdiń 
analitikalıq forması sózlerdiń dizbeginen (tolıq mánili sóz benen kómekshi sózdiń 
dizbeginen)  qural
ǵanı  menen,  bir  pútin  leksikalıq  mánini  bildirip,  sintaksislik 
jaqtan a
ǵzalarǵa bólinbeydi, leksikalıq hám grammatikalıq idiomatizm qásiyetleri 
menen  sıpatlanadı.  Artikl  menen  tolıq  mánili  sózdiń  dizbeklesiwinen  jasalǵan 
dizbekler de usı sıyaqlı bolıp, sintaksislik jaqtan aǵzalarǵa bólinbeydi.  
Solay etip, sintaksislik sóz dizbegi leksikalıq ta, grammatikalıq ta idiomatizm 
sıpatına  iye  bola  almay,  usı tárepinen  ol  sózdiń  analitikalıq  formasınan da,  artikl 
menen  tolıq  mánili  sózdiń  dizbeginen  de,  frazeologiyalıq  birlik  penen 
leksikalan
ǵan hár túrli turaqlı sóz dizbeklerinen de anıq ajıratıladı.  

---

 
118 
Erkin  sóz  dizbegi  ajıratılatu
ǵın,  aǵzalarǵa  bólinetuǵın  dizbek  bola  otırıp, 
mánilik  hám  qurılıslıq  pútinligin  saqlaydı.  Mazmun  tutaslı
ǵı  menen  semantikalıq 
tıyanaqlılıq  sóz  dizbegine  tán  qásiyet  bolıp  sanaladı.  Sóz  dizbeginiń  usı  qásiyeti 
onı gáptegi sózlerdiń basqa dizbeklerinen, mısalı, tolıq mánili sóz  benen kómekshi 
sózdiń  dizbeginen  ajıratadı.  Mısalı,  kólge  deyin…,  taw
ǵa  qaray…sıyaqlı  tolıq 
mánili sóz benen kómekshi sózdiń dizbeginiń mánilik jaqtan juwmaqlanba
ǵanlıǵı, 
tıyanaqlı emes ekenligi, basqa bir sıńardıń jetpey turǵanlıǵı seziledi. Bul dizbekler 
jeke  mánili basqa bir sıńar  menen, barıw, júriw sıyaqlı feyiller menen tolıqtırılsa, 
semantikalıq  tıyanaqlılıǵı  bar  sóz  dizbekleri  (kólge  deyin  barıw,  tawǵa  qaray 
júriw) jasaladı.  
Sóz  dizbeginiń  quramında  tolıq  mánili  keminde  eki  sózdiń  dizbeklesiwi  sóz 
dizbeginiń  semantikalıq  tıyanaqlılı
ǵına  tiykar  bolıp,  onıń  mánilik  hám  qurılıslıq 
birligin quraydı.
1
    
Tilde  tolıq  mánili  sózlerdiń  dizbeginen  turatuǵın,  sóz  dizbeklerine  sırtqı 
forması  jaǵınan  uqsas  keletuǵın  dizbekler  de  bar.  Bulardıń  qatarına  qaraqalpaq 
tilindegi  áke  menen  bala,  sabırlı  da  salmaqlı,  nemis  tilindegi  Vater,  Mutter  und 
Kinder  sıyaqlı  dizbekler  jatadı.  Bul  sıyaqlı  dizbekler  til  biliminde  sózlerdiń 
dizbekli qatarları dep atalıp júr.
2
   
Sózlerdiń  dizbekli  baylanısınan  sóz  dizbegin  ajırata  biliw  ushın,  sóz 
dizbeginiń  qurılıslıq  ózgesheligine  názer  awdarıw  kerek.  Sóz  dizbegi  qurılıslıq 
ózgesheligi (strukturnaya zamknutnost) qásiyeti menen sıpatlanadı. Sóz dizbeginiń 
qurılıslıq ózgesheligi onıń quramındaǵı sıńarlardıń biriniń tiykarǵı, bas aǵza bolıp, 
ekinshisiniń  o
ǵan  baǵınıńqı,  tiyisli  aǵza  bolıwında  kórinedi.  Mısalı,  qızıl  kóylek,