Qaraqalpaqstan aymag’inan tabilg’an ossuariylerdin’ tariyxiy izertlewlerdegi a’hmiyeti Idrisov Imalatdin – qmu tariyx fakulteti studenti Jalgasbaeva Gulasal – qmu tariyx fakulteti studenti

Qaraqalpaqstan aymag’inan tabilg’an ossuariylerdin’ tariyxiy izertlewlerdegi a’hmiyeti
Idrisov Imalatdin – QMU Tariyx fakulteti studenti
Jalgasbaeva Gulasal – QMU tariyx fakulteti studenti
Qaraqalpaqstan aymag;inda ju’da a’yyemnen baslap adamlar jasag’anlig’in tariyxiy izertlewler tastiyqlaydi. Watanimiz aymag’inda jasag’an qa’wimler turmisinda eramizg’a shekemgi bir min jilliq baslarinda birqansha o’zgerisler ju’z beredi. Endi qa’wimler otiriqshi , yarim koshpeli, ko’shpelilerge bo’liniw menen bir qatar, olardin’ arasinda olardin’ arasinda socialliq bo’liniwlerge, o’nermentshiliktim; tu’rlerinin; ko’beyiwine bayliqtin’ artiwina alip keldi. Bul procesler jan’a ma’mleketler ju’zege keliwine alip keldi. Usilay etip watanimiz aymag’indag’i qawimler arasinda jan’adan ma’deniy ortaliq qa’liplese basladi. Bunnan son’ bolsa jan’a diniy isenimler de juzege keldi. Eger usi’ da’wirleri Rim imperiyasinda xristian dini bolg’an bolsa , Parfiada --- zoroastrizm, Kushan imperiyasi menen Qitayda – buddizm ma’mleketlik din da’rejesine ko’terildi.
Ilimiy ortaliqta bizin’ eramizg’a shekemgi VI – V a’sirlerdegi Axemenidler imperiyasinin’ ma’mleketlik dini bolg’an tarqalg’an degen pikirler bar. Xatteki zoroastrizmnin’ karamatli kitabi “ Avesto” nin’ watani Qubla Aral boyi dep te ju’ritiledi. Usı tiykar menen alıp qaraģan halda e.sh IV àsirden baslap tap arablardıń jawlap alıwına shekemgi uzaq dàwirde Qubla Aral boyında zardushtiylik diniy dàstùrleriniń ùstemlik etkenligi ilimde jeńnen belgili.
Zoroastrizm atamasi payg’ambar Zaratushtradan alinip ol Evropa ellerinde Zoroastr tu’rinde belgili . Zoroastrizmdi son’g’I jillarda ush dawirge bolip qaraw usinilmaqta: Zaratushtranizm – Gatada sa’wlelengen Zaratushtra waqtindagi dawir, Zaratushtritizm – Avestonin songi tekstlerinde sawlelengen dawir ham Zoroastrinaizm – Sasaniyler dawirindegi diniy doktorina.
Zaratushtra Gatani duzgen tariyxiy adam. Ol Spitama qawimindegi bay emes orta xojaliqtan shiqqan. Oni’n atasi Porurshaspa, anasi Dugdova isimli adamlar bolg’an. Zaratushtra “ Kishi Avesta” kitabinda a’psanabiy adamg;a, yag’niy payg’ambatg’a aylandiriladi.
Gata tekstlerinde qarag’anda bul taliymat tiykari Axura Mazdadan aling’an. Oni nasixatlawda ko’p qiyinshiliqlarg’a ushirasip, tek patsha Vishtaspa oz jaqinlari menen Zaratushtra taliymatin moyinlap qabil etkennen son’ g’ana rawaj tapqanligi belgili.
Zaratushtra taliymati massaliq qurbanliq tareptarlari bolgan uriwliq kosemler ,menen bayliq arttiriw maqsetinde a;skeriy hareketlerge qarsi qaratilgan. Bunan tisqari jabayilarsha basip aliwshilarga qarsi shiga otirip, Zaratushtra otiriqshi elatlardi qorgaw.\, olarda kushli basqariw hukimshiligin ornatiw, jerde paraxat omir duziw tareptari retinde belgili. Zaratushtra eski uriw-qawimlik qudaylaridi biykarlay otirip tek bir Axuru – Mazdag’a siyiniwga shaqiradi.
Avestoda en hurmetlin qudaylar qatarinda kun ham jaqtiliq qudayi Mitra ham suw, o’nimdarliq qudayi Ardvisura, Anaxitalar jatqariladi. Zaratushtranin tiykargi koncepciyasi bul putkil jansizlar patasligi haqqindagi taliymat yagniy jansiz oli denelerdi karamatli jaratilislar jerden, ottan, suwdan ham hawadan bolrklrw bolip esaplanadi.
Zaratushtra dasturine tan ayriqsha inarse oli jerlew dasturi. Olilerdin etin suyeginen tazalaw ushin olardi arnawli daxamalarg jaygastirgan. Buljerde garga-quzginlar tarepinen etinen tazalangan adam suyekleri arnawli islengennidislarga salinip saqlangan. Zoroastrizmnen de burin bolgan bul dastur onin qagiydalarina baylanistirgan ham shartli belgisi retinde qabil etilgen.