Joba: Kirisiw Tiykarg’I bo’lim

Joba:
Kirisiw
Tiykarg’I bo’lim
1. Dawıs
2. Muzıkalıq sistema
3. Muzıkalıq saz ásbapları
4. Alteratsiya belgileri.
5. Háriplik sistema.
Juwmaqlaw
Paydalanilg’an a’debiyatlar

Kirisiw
Muzıka sabaqlarında muzıka sawatlı adamlıǵına tiyisli túsiniklerdi qáliplestiriw ayriqsha áhmiyetke iye boladı. Sebebi bala baslanǵısh muzıka sawatlı adamlıǵına tiyisli bilimlerdi mektepte baslanǵısh klasslarında ózlestiredi. Bul hal ásirese muzıka kórkem óneri tımsalında jaqtı kórinetuǵın boladı desek mubolg'a bolmaydı. Zero, muzıka úlgileri bizge joldas, kúndelik turmıs tárizimizde bizge ―yo'ldosh bolıp barıp atır. Usınıń menen birge muzıkanıń túrli dáreje hám dárejelerde bolǵan úlgileri hám de olardıń tań qalarlıq atqarıwshılıq kórkem óneri menen baylanıslı halda materiallıq turmısımızdıńda bir qatar quramalı kórinisli ―vaziyatlar da júzege kelip atır.
Muzıkalıq sawatlılıq oqıwshılardı muzıkanı aqıl etıwde kómeklesip muzıkalıq mádeniyatın qáliplesiwinde zárúrli orın tutadı. Bul orında atqarıw atırǵan muzıka shıǵarmasında asbaptıń da áhmiyeti bar ekenin názerde tutıw kerek, álbette. Sebebi asbap sazlarında ózlestirilgen teoriyalıq túsiniklerdi ámelde sınap kóriwge múmkinshilik jaratıladı. Ásirler dawamında qáliplesken hám xalqımızdıń ruwxıy turmısında zárúrli orın alǵan milliy shaqularimizni túrli ansambl hám dóretiwshilik jámáátler (orkestrlar) quramında, hátte Estrada gruppaları tárepinen jańasha talqinlarda qollanilayotganini kóriwimiz múmkin. Bulardıń barlıǵı milliy asbaplarımızdiń bay tembrtarovati hám texnikalıq múmkinshilikleri keńliginen dárek beredi. Usınıń menen birge milliy asbaplarimiz atqarıwshılıǵında repertuar tańlaw máseleleri baxs tartıslarǵa sebep bolıp atır. Muzıka teoriyasına tiyisli BMI lari orınlanǵan biraq, muzıka sabaqlarında muzıka teoriyasına tiyisli teoriyalıq túsiniklerdi ámelde qollay alıw teması izertlew etilgen emes. Sol sebepli bul temanı BMI retinde tańladıq. Afsuzki házirgi kúnde bul máseleler o’z sheshimin tapqanı joq. Belgilengen mashqalalardi ilimiy tárepten ańǵarıw, hár tárepleme izertlew hám de sol tiykarda sheshimin tabıw jumısları arnawlı izertlew arqalıǵana ámelge asırılıwı múmkin.

Muzıkanıń elementar teoriyası muzıka sawatlı adamlıǵı, muzıkanıń tiykarǵı túsiniklerin hám ásirese, kuyni úyreniwdi óz aldına maqset etip qóyadı. Bul pán sheńberinde atap aytqanda, muzıkalıq dawıs qásiyetleri, onıń nota tekstinde ańlatılıwı texnologiyası, muzıkanıń tiykarǵı ańlatpa quralları : metr, ritm, lad, garmoniya, eki dawıstıń qatnası (interval ), úsh hám odan artıq dawıslar qatnası (akkord) hám olar arqalı ańlatpalanatuǵın muzıkalıq mazmun:

Kórkem obraz muzıka dóretpelerinde ayriqsha tárzde, yaǵnıy, málim dawıslar hám sesler uyǵınlıǵılar sintezi retinde sáwlelendiriledi. Muzıka dóretpelerinde forma hám mazmun bir-birin tolıqlawısh elementler retinde zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Muzıkanıń elementar teoriyası stulda dawıs sózi eki qıylı túsinikti ańlatadı : birinshisi - fizikalıq jaǵday daǵı dawıs ;
ekinshisi - sezim jaǵdayı daǵı dawıs bolıp tabıladı.
1. Mısalı, qandayda bir mayısqaq dene, asbap ásbapı torining shayqalıwı nátiyjesinde hawada uzınına taralgan tolqınlı terbelisler payda boladı. Bul terbelisler ırǵaqtı payda etedi. Olar dawıs dáreginen túrli táreplerge sheńberimon tarqaladı.
Bul hádiysediń ulıwma shınjırı tómendegishe ámelge asadı :
ırǵaq dáregi - dawıs tolqınları - esitiw organına dawıs tolqınlarınıń tásir etiwi - esitiw analizatorlari arqalı qabıl etilgen qozǵawtıwshı tásiriniń bas miyaga uzatılıwı.
Fizikalıq kózqarastan, terbelisler ólshewi retinde oynaytuǵın jismning bir sekund daǵı terbelisleri sanı gerts (gts) qabıl etilgen.
2. Yangragan dawıs tolqınları esitiw organı tárepinen qabıl etilgennen soń, oǵan tásir etedi hám nerv strukturası (analizator) arqalı bas miyaga ótip, dawıs sezimsin qozǵatadı. Ekenin aytıw kerek, biz kúndelik turmısda júdá kóp, túrme-túr dawıslardı esitemiz. Lekin bul dawıslardıń hámmesi de muzıkada qollanila bermeydi. Esitiw shólkemlerimiz muzıkalıq dawıslar menen shawqımlı dawıslardı bir-birinen ajıratıw qábiletine iye. Shawqımlı dawıslar mısalı, qarsillash, gúrkirew, g'ijirlash, sıbırlaw, dukillash hám taǵı basqalar anıq ırǵaq bálentligine iye emes, sonıń ushın da bul awıslar muzıkada qollanilmaydi. Muzıkalıq dawıstıń teoriyalıq tárepten tórt qıylı fizikalıq ózgesheligi bar. Olar biyiklik, uzınlıq (cho'zim), qattılıq (dawıs kúshi) hám tembr (dawıs tusi) den ibarat.
Yangrayotgan dawıstıń bálentligi tebranayotgan mayısqaq jismning terbelis tezligi, yaǵnıy chastotasına baylanıslı. Terbelis qanshellilik tez bolıp tursa, dawıs sonshalıq bálent boladı hám kerisinshe, terbelis qanshellilik tómen bolsa, dawıs sonshalıq tómen boladı. Yangrayotgan dawıstıń cho'zimi tebranayotgan jismning tolqın amplitudasiga baylanıslı. Dawıstıń uzın yamasa qısqalıgınan onıń fizikalıq xarakteri ózgermeydi, lekin muzıka kózqarasınan dawıstıń cho'zimi onıń taǵı bir ózgesheligi bolıp, zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Dawıs cho'zimi dawıs dáregi shayqalıwınıń dawam etiwine baylanıslı boladı. Mısalı, dawıs chiqa baslaǵanda dawıs dáreginiń shayqalıwı qanshellilik keń bolsa, dawıstıń tómenlep barıwı da sonsha uzaq dawam etedi. Bunda álbette, dawıs dáregi bolǵan dene erkin shayqalıwı shárt.
Yangrayotgan dawıstıń qattılıǵı terbelis háreketiniń kúshine yaǵnıy, dawıs dáregi bolǵan jismning terbelis keńligine baylanıslı. Terbelis háreketleri ámelge asırilatuǵın keńislik sheńberi terbelis amplitudasi (keńligi) dep ataladı (1 - suwrette ko’rsetilgen).

Terbelis amplitudasi qanshellilik úlken bolsa, dawıs sonshalıq qattı esitiledi hám kerisinshe.

Tembr dep dawıstıń sapa ózgesheligi, onıń reń-barangligiga aytıladı. Tembr qásiyetlerin ańlatıwda sezim-sezimlerge tiyisli túrli sóz dizbegiler qollanıladı, mısalı : mayin, keskin, qalın, shıńǵırlaytuǵın, kuychan dawıs deyiwedi hám t.b.
Ekenin aytıw kerek, hár bir asbap ásbapı yamasa insan dawısı ayriqsha tembrga iye esaplanadı. Túrme-túr asbap ásbaplarında esitiletuǵın málim biyikliktegi dawıslar ózleriniń reń-barangliklari menen bir-birinen parıq etedi. Tembrning parıqlanishi hár bir dawısqa tán bolǵan joqarı tonlarning quramına (tábiy hákis-seslerge) baylanıslı. Joqarı tonlar (obertonlar) dawıs tolqınlarınıń quramalı forması nátiyjesinde júzege keledi. Muzıkanıń elementar teoriyası páni muzıkanıń tembr qásiyetlerin keń úyrenmeydi, buǵan baylanıslı asbapshunoslik hám orkestrovka pánleri sheńberinde tartıs júritiledi. Túrli qalıńlıqtaǵı tebranuvchi dene mısalı : tar tebranayotib, teń bóleklerge bóliniwi nátiyjesinde dawıs tolqınlarınıń quramalı forması payda boladı. Denenin’ ulıwma shayqalıwı processinde bul teń bóleksheler bólek tebranib, óziniń uzınlıǵına muwapıq keletuǵın qosımsha tolqınlar payda etedi. Sonday etip, joqarı tonlar qosımsha ápiwayı terbelis nátiyjesinde payda boladı. Joqarı tonlarning bálentligi hár túrlı boladı, sebebi olardı payda etetuǵın terbelis tezligi túrlishe bolıp abıladı. Mısalı, asbap ásbapı torida bir ǵana tiykarǵı ton esitilgende edi, onıń tolqınlanıw forması tómendegi grafik suwretke muwapıq bolar edi:

Torning teń yarımınan payda bolǵan ekinshi joqarı ton tolqınınıń uzınlıǵı tiykarǵı ton tolqınınan eki ret qısqa, terbelis chastotası (tezligi) bolsa eki ret tezirek boladı hám taǵı basqa.
Yarımınan payda bolǵan tolqın (eki ret tez):

Úshten bir bóleginen payda bolǵan tolqın (úsh ret tez):

Tórtdan bir bóleginen payda bolǵan tolqın (4 ret tez)

Torning dáslepki dawısı (tiykarǵı toni) dıń terbelis sanın birlik retinde alsaq, joqarı tonlarning terbelis sanların tómendegi ápiwayı nomerlerde ańlatıw múmkin: 1,
2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 hám taǵı basqa. Sonı atap kórsetiw kerekki oqıwshılarda muzıka sawatlı adamlıǵın asırıwda muzıkalıq teoriyalıq bilimlerdiń ornı zárúrli bolıp tabıladı.
Muzıka sawatı muzıka sabaǵınıń zárúrli bólimlerinen biri esaplanadı. Muzıka teoriyası oqıwshılardı dárejesin asıradı. Muzıka sawatı muzıkalıq shıdamlılıq hám sanalı munasábetti tárbiyalaydı, muzıkanıń mazmunın túsiniwge járdem beredi, eń áhmiyetlisi bolsa notaga qaray jırlaw hám atqarıw etiw ilmiy tájriybelerin payda etiwge hám garmonik qábiletti ósiriwge tahsir kórsetedi.
Muzıka teoriyasın úyreniwde qoyılatuǵın tiykarǵı metodikalıq talap -alınǵan muzıkalıq bilimdi tikkeley ámelde qollanıwı, muzıkalıq shıǵarmanı analiz qılıw, nota jazıw, dirijyorlik qılıw, qandayda bir bir asbap ásbapında shertiw hám jırlaw sıyaqlı ilmiy tájriybelerge járdem beredi.
Muzıka -dawıs arqalı bayan etiliwi - muzıkanıń ańlatpa quralların óz-ara baylaw arnawlı bir qaǵıydalarǵa buysunadi. Bul qaǵıydalar xalıq hám eski muzıkanıń ásirler dawamında vujudga kelgen tájiriybesi nátiyjesinde payda boldı. Muzıka bayan hám ańlatpa etiw quralları muzıka elementleri dep ataladı. Muzıka teoriyası muzıka dóretpelerin-kuyni úyreniwdi óz aldına wazıypa etip qóyadı. Alınatuǵın bilimdi ulıwmalastırıw maqsetinde hár bir muzıka elementi haqqında mahlumot beriledi lad, tonallik, metr, ritm, interval, akkord hám basqalar ) muzıka bayanınıń basqa quralları menen baylanısqandagina ańlatpa kúshine iye bolıwın yodda tutıw kerek. Joqarıda aytılǵan tiykarǵı wazıypadan tısqarı, muzıka teoriyası oqıwshılardıń qánigeligi boyınsha ótetuǵın sabaqlarına járdem beriwdi maqset etip qoyǵan, bul bolsa muzıkaǵa tiyisli nota jazıwın sanalı ózlestiriwge járdem beredi.
Muzıka shıǵarmasın analiz qılıwda (muzıka shıǵarması kuyini hám de ayırım bólimleriniń dúzilisin anıqlawda ) oqıwshılar alatuǵın elementar bilim hám esitiw kónlikpesi olardıń óz qánigeligi boyınsha ǵárezsiz islewine túrme-túrlıqlar kiritedi hám óz gezeginde, oqıwshılarǵa muzıka shıǵarmasın atqarıw jetip atırǵanlarında onıń mazmunın tuwrı ashıp beriwge da járdem beredi. Basqa pánler menen bir qatarda muzıka teoriyası oqıwshılardıń ulıwma muzıka hám materiallıq dárejesin ósiwine járdem beredi. Muzıka teoriyasın úyreniwde ámeliy jixatdan tiykarǵı qaǵıydalardı júzeki tanısıp shıǵıwdıń ózi jetkilikli etpeydi, bul pánni hár tárepleme hám tereń úyreniw zárúr. Shınıǵıwlar ústinde úzliksiz islew alınǵan bilim hám kónlikpelerdi jáne de bekkemlewge járdem beredi. Bul pánni úyreniwde didaktik principlerge jantasıw kerek. Tahlim beriw ilimiy, izbe-iz hám sistemalı principte bolıwı kerek. Ápiwayınan quramalına o'tila barıwı, materialdı sanalı tákirarlaw hám bekkemlew bolıp esaplanadı, tahlimda jámáát menen birge individual mámileni uyqaslashtirib barıw kerek. Oqıwshılardı tıńlaw ilmiy tájriybelerin ósiriw muzıka oqıtıwshı aldında turatuǵın tiykarǵı wazıypalardan biri bolıp tabıladı.
" Dawıs" sózi eki qıylı túsinikti ańlatadı. Birinshisi fizikalıq jaǵdaydaǵı dawıs, ekinshisi sezim xolatdagi dawıs.
1. Asbap ásbap torining shayqalıwı -vibratsiya dep ataladı hám ırǵaq dep aytıladı.
2. Dawıs tolqınları esitiw organı tárepinen qabıl etiledi hám sisteması arqalı bas miyaga ótip oǵan tag'sir etedi. Muzıkalıq dawıs túrme-túr boladı, lekin qulaǵımız muzıkalıq dawıs menen shawqımlı dawıstı ajratadı. Sovqinli dawıslar qarsillash, gijillash, gúrkirew, sıbırlaw sıyaqlı anıq biyiklikke iye bolmaǵan dawıslar kiredi. Muzıkalıq dawıs úsh qıylı fizikalıq qásiyetke iye biyiklik-qattilik hám tembr. Bunnan tısqarı muzıka dawıstıń sozılıwı da úlken áhmiyetke iye. Biyiklik terbelis tezligine baylanıslı, terbelis tómen bolsa dawıst tómen boladı. Qattılıq terbelisti kúshine baylanıslı, terbelis amplitudasi qansha úlken bolsa dawıs sonshalıq qattı esitiledi hám kerisinshe Tembr - bul dawıs qásiyeti onıń reń-barangligiga aytıladı. Dawıs cho'zimi terbelistiń dawam etiwine baylanıslı boladı. Joqarı tonlar qosımsha terbelis nátiyjesinde payda boladı. Onıń baladligi hár-qıylı sebebi olardı terbelis tezligi túrlishe bolıp tabıladı.