Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

0‘zbekiston va Markaziy Osiyo davlatlarida g‘alla mahsuloti ishlab
chiqarish

Davlatlar	Yalpi hosil, mln t		Hosildorlik, t/ga
	2005	2008	2005	2008
0‘zbekiston	6,09	6,32	4,64	4,69
Qozog‘iston	11,50	11,48	1,00	1,02
Qirg'iziston	0,95	0,95	2,20	1,60
Turkmaniston	2,83	2,83	3,10	1,20
Tojikiston	0,64	0,90	2,00	1,80

G‘alla ishlab chiqarishning ko‘payishiga asosiy omil donli ekinlar hosildorligining ortishidir. Hosildorlikka ta’sir qiladigan haqiqiy omil yangi, yuqori hosilli, rayonlashtirilgan navlami joriy etish, yuqori sifatli urug‘lik materiallaridan foydalanishdir. Qishloq xo‘jalik korxona muntazam ravishda navlami yangilashlari, ya’ni selektsiya stantsiyalari yoki urug‘chilik xo‘jaliklaridan elita urug‘lar yoki birinchi reproduksiyalami olishlari kerak (16.5-jadval).

3. 
   
   Kelajakda o‘simlikdiilik tarmoqlari iqtisodiyotini rivojlantirish masalalari
   

Ishlab chiqarish samaradorligining muhim omili - navga bog‘liq bo‘lgan don sifati. Don sifatida qo‘yiladigan yuqori talablar, ushbu ozuqa mahsulotining uzoq vaqt saqlashda zarur bo‘ladigan alohida qiymatiga bogiiq.

Saqlash uchun omborlarga to‘planadigan donlar namligi va iflos chiqindilar aralashib qolishi talab qilinadigan konditsiyalarga mos kelmog‘i zarur.
G‘alla yetishtirishda paxta, kartoshka, sabzavot va boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlarini o‘stirishga nisbatan kamroq mehnat talab qiladi. 1 ga yerga ekilgan g‘alla ekinlariga qilingan mehnat sarfi o‘rtacha 17 kishi /soat, 11 donga esa 10 kishi/soatni tashkil etadi.
Mahsulot birligiga bevosita mehnat sarfini kamaytirish, g‘alla hosildorligi va sifatini oshirish g‘alla ekinlarini intensiv texnologiyasi asosida yetishtiriladi, ekinni eng yaxshi joylashtirish, ilmiy asoslangan dozadagi organik va mineral o‘g‘itlami berish, hamma texnologik jarayonlami kompleks mexanizatsiyalash, mehnatni oqilona tashkil etish ushbu masalalami ко‘zda tutadi.
Intensiv texnikadan foydalanish 1 ga ekin maydoniga qilingan moddiy-pul mablag‘lari va mehnat sarflarini oshiradi, biroq mahsulot birligida ular hosildorlik ortishi bilan pasayadi. Don sifatining ortishi g‘alla ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligiga ta’sir etadi, chunki uni yuqori narxlarda sotish ishlab chiqarishning yakuniy natijalariga ta’sir qiladi.
Intensiv texnologiyada 1 ga ekin maydoniga yoqilgl va mineral o‘g‘itlar sarfi omili, shu bois mineral o‘g‘itlar olib kelish, intensiv texnikani intensiv qollashni susaytiradi.
G‘alla yetishtirishning iqtisodiy samaradorligini orttirishnmg muhim olishi yiglshtirish va qayta ishlashdagi yo‘qotishlami kamaytirish hisoblanadi. Yiglshtirib-tozalash paytida g‘alla yo‘qoti- lishini muddatning cho‘zilib ketganidan (sepilib, donning yotib qolishi), shuningdek, donni yomon yanchilishidan (nam ob-havo) yuz beradi. Yana bir sabab, g‘alla yig‘uvchi kombaynlaming yetish- masligidir.
Energiya va resurslami tejaydigan texnologiyalami qollash ham katta ahamiyatga ega.
G‘alla bozorining shakllanishida asosiy vazifa - mamlakatimiz tovar ishlab chiqaruvchilarining manfaatlarini himoyalash, don va don mahsulotlariga talab va taklifni bashorat qilish balanslarini ishlab chiqishda ishtirok etish muhim rol o‘ynaydi.
Dehqonchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini quyidagi ko'rsatkichlar belgilaydi:

• hosildorlik, s/ga;

  
  

-It mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi, so‘m;

• 1 ga ekindan yalpi foyda yoki daromad, so‘m;

  
  

• 1 so‘m ishlab chiqarish xarajatlaridan yalpi daromad yoki foyda, so‘m;

  
  

• 1 kishi/soatga yalpi daromad yoki foyda, so‘m;

  
  

• 1 ga joriy baholarda pul narxida yalpi daromadning chiqishi, so‘m;

  
  

• mehnat unumdorligi (1 kishi/soat, o‘rtacha bir yillik ishchi hisobida mahsulot ishlab chiqarilishi);

  
  

• mahsulot ishlab chiqarish rentabelligi, %.

  
  

Qishloq xo‘jalik korxona ishining yakuniy natijasiga ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati katta ta’sir o‘tkazadi.

0‘zbekistonda qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining texnik jihatdan ta’minlanganlik darajasi hozircha o‘ta pastligicha qolmoqda. Bu borada 0‘zbekiston dehqonlari AQSHning g‘arbiy mamlakatlaridan 5 va undan ortiq marta orqada qolmoqdalar.
0‘simlikchilik va chorvachilikdagi ilmiy-texnika taraqqiyoti (ITT)

• bu tarmoqlami eng kam sarf bilan yuqori sifatli mahsulotlami maksimal miqdorda olishga yo‘naltirilgan fan, texnika va texnologiyaning uzluksiz va o‘zaro aloqadorlikda rivojlanishiga asoslangan doimiy sifat jihatdan takomillashuvini reja asosida amalga oshiruvchi jarayon.

  
  

0‘simlikchilikda ITT deb tuproqqa ishlov berish usullarini mukammallashtirish, almashlab ekishni joriy etish, ekin maydon­larining oqilona strukturasi, organik va mineral o‘g‘itlar dozasini oshirish, ulardan samarali foydalanish, kasalliklar va zararku- nandalarga qarshi kurash usullarini optimallashtirish, urug‘chilikni yaxshilash va yuqori hosilli nav va gibridlami yaratish, xo‘jalik yuritish tizimini shakllantirish, mahsulotlami yig‘ish, tashish, qayta ishlash, saqlash va realizatsiya qilishdagi yo‘qotishlami ka- maytirish, ishlab chiqarishning texnologik jarayonlarida yangilarini ishlab chiqish, mavjudlarini optimallashtirish asosida, ekin yerlarini yaxshilash, tuproq unumdorligini tiklash va oshirish, ulaming mahsuldorligini ortishida qo‘llanadigan agrotexnik jarayonlami aytish mumkin.

Chorvachilikdagi ITT ni zootexnika taraqqiyoti deyish mumkin. U chorva mollari va parrandalaming yangi yuqori mahsuldor zotlarini yaratish, mavjud zotlaming nasldorlik sifatlarini yaxshilash, parvarishlash, boqish, o‘stirish kabilar tizimini yaxshilash, chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish texnologiyasini oshirish kabilarda ko‘rinadi. Chorvachilikning hamma tarmoqlari samara- dorligiga mehnatni texnik qayta jihozlash va hamma mahsulotlar ishlab chiqarishiga eng taraqqiy etgan texnologiyalami joriy etish asosida sanoat asosiga o‘tkazilganda erishiladi.
Aniq ilmiy-texnika taraqqiyoti mashinalami, mehnat qurollari va ishlab chiqarishning boshqa vositalarini uzluksiz ta’minlashda, shuningdek, ishlab chiqarish texnologiyalari va uni tashkil etishda ifodalanadi. Qishloq xo‘jaligida, ayniqsa, mehnatning mexanik vositalari muhim rol o‘ynaydi. Ular ilmiy-texnika yutuqlarining asosiy elementlari hisoblanadi, o‘simlikchilik va chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishning o‘sishiga yordam beradi.
Ilmiy-texnika taraqqiyoti ta’siri ostida ishlab chiqarishning yangi moddiy pul resurslari zarur bo‘ladigan ekstensiv o‘sishidan yuqoriroq mehnat unumi, ishlab chiqarish texnologiyasini optimallashtirsh, mahsulot sifatini oshirish, kelgusida tannarxni pasaytirish hisobiga intensiv o‘sishga o‘tish amalga oshiriladi.
Qishloq xo‘jaligida ilmiy-texnik jarayonining iqtisodiy sama­radoriigi asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilar: 1 ga yer maydonidan yalpi qishloq xo‘jaligi mahsuloti ishlab chiqarish, mehnat unumdorligi, fond daromadlari, mahsulot ishlab chiqarish rentabelligi.