Qarshi davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti

Sanoat geografiyasi. Mamlakatning iqtisodiy geografik o’rni. O’tgan asrdayoq Turkmanistonning dengiz transporti rivojlanishiga asos solindi. Kaspiy dengiziniig bo’yida qad ko’targan Krasnovodsk port shahri shunday asos edi. Bu portning qad ko’tarishi Turkmanistonga “capital” yo’lining ochilishiga va undan mamlakat ichkarisiga temir yo’l o’tkazishga imkoniyat tug’diradi. 1880—1886- yillarda mamlakatning g’arbiy qismi Krasnovodskdan uning eng sharqi Chorjo’ygacha temir yo’l qurib o’tkazildi. Natijada mazkur temir yo’l bo’yida qator sanoat korxonalari qad ko’tardi.
misol. Mamlakatning g’arbiy va sharqiy qutbida port shaharlarning qad ko’tarishi uning tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirib yubordi. Turkmanboshidan Kaspiy dengizi orqali Kavkazorti davlatlari, Eron bilan shuningdek, G”arbiy Qozog’iston va Rossiyaning qator iqtisodiy rayonlari bilan aloqa qilish imkoniyati tug’ildi. Endilikda bu xil aloqa samarali natijalar bermoqda.
Turkmanistonda xalq xo’jaligini mustaiqillik asosida qayta qurish katta qiyinchiliklar bilan kechmoqda. Ayniqsa sanoat ishlab chiqarishda texnologiyani qayta ta’mirlash va yangilash, yangi-yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish sohasida rivojlantirishning turli bosqichlarida bo’lgan davlatlar bilan texnikaviy va iqtisodiy hamkorlik o’rnatish hamisha ham silliq kechmaydi. Shu boisdan ham Turmaniston iqtisodiy taraqqiyotida jiddiy kamchiliklar, mahsulot ishlab chiqarish sohasida orqaga chekinishlar yuz bermoqda. Ushbu xulosamizni xorijda chop qilingan ayrim statistika ko’rsatkichlari asosida tahlil qiladigan bo’lsak, bir jihatdan mamlakat sanoat tarmoqlarida milliy valyuta hisobida mahsulot ishlab chiqarishning o’sib borganligini ko’ramiz. Agar masalaga chuqurroq yondashadigan bo’lsak mamlakat pul birligi-“monat”ning qadrsizlanib borishini inobatga olsak, sanoatning aksariyat sohalarida ishlab chiqarishning o’sishi emas, balki orqaga chekinishini ko’ramiz.
Mamlakat sanoatining yetakchi tarmoqoqlari: yoqilg’i-energetika va elektroenergetikada regionlarning mavjud xomashyio’yo texnikaviy imkoniyatlari darajasiga ishga solinmayapti. Natijada ishlab chiqarish ko’rsatkichlari pasayib bormoqda. M., 1990 -yilda mamlakatda 5,4 mln. tonna neft qazib olingan bo’lsa, u 1995 -yilda 4,1 mln tonnaga tushib qoldi. Shu yillar ichida tabiiy gaz qazib olish 84.3 mlrd, kub.m.dan 55,6 mlrd.kub.m.ga elektroenergiya ishlab chiqarish 15 mlrd, kvt soatdan 10,5 mlrd. kvt soatga tushib qoldi.
Ikkikchi omil—Tabiiy resurs. Mamlakat taraqqiyotida tabiiy resurs—ayniqsa neft va tabiiy gaz muhim omil bo’lib maydonga chiqadi. Bu yerda neft va gaz zahirasi nihoyat darajada ko’p. G’arbiy Turkmaniston ayniqsa neftga boy. Kaspiy bo’yidagi kata neft havzasi mamlakatning janubiy qismidan sharqqa toki Amudaryogacha Kopetdog’ning shimoliy yonbag’ri bo’ylab cho’zilgan. Hozircha “qora oltin” mamlakatning g’arbiy va janubi-g’arbiy qismida joylashgan 7 ta kondan qazib olinadi. Ularning eng muhimlari: Qotirtepa, Borsa-Kelmas, Okarem, Cheleken yarim oroli, Turkmaniston tabiiy gaz zahirasiga ham boy. Uning Qoraqumdagi Darvaze-Zeaglin. Ochagli, Bayramali, Kuggurtli va yana yigirmaga yaqin konlaridan gaz qazib olinmoqda. Mamlakatda yiliga 4-5 million tonna neft va 55-84 mlrd kubometr tabiiy gaz qazib olinadi.
Turkmaniston sanoatida bevosita ishlatiladigan yana bir tabiiy resurs omil bu Qora-Bo’g’oz-Go’l tuz xazinasi. Unint zahirasi juda katta. Mamlakat tog’-ximiya sanoati mazkur mineral tuzini qazib olish va qayta ishlashga moslashtirilgan. Chelekenda yod, brom, ozokerit qazib olinadi va qayta ishlanadi.
Mamlakat sanoati asosan tabiiy resurslarga tayanib rivojlangan deyish mumkin. Jumladan energetika sanoatini olaylik. U ham o’z yoqilg’i resursi asosan tabiiy gazga tayanib rivojlantirilgan. Bu yerda yiliga 10-14 mlrd kvt soat elektroenergiya ishlab chiqariladi. Bezmein, Turkmanboshi, Chorjo’y issiqlik elektrostansiyalari bazasida mamlakatda yagona elektrosistema barpo qihlinmoqda.
Turkmaniston sanoati hududiy joylashishi va rivojlanihi Markaziy Osiyoning boshqa davlatlaridan farq qiladigan o’z xususiyatlariga ega. Sanoat korxonalari, tugunlari va markazlari hududi juda notekis joylashgan. Uning aksariyat qismi temir yo’l atrofida hamda eng yirik shaharlarida joylashgan. Mamlakatniig poytaxti Ashgabad shahrining sanoat yalpi mahsuloti ishlab chiqarishda hissasi ancha yuqori bo’lishiga qaramasdan u yagona sanoat markazi emas. Bunday markaz rolini poytaxtdan keyin Turkmanboshi neftni qayta ishlash zavodi, neftoximiya, baliq zavodi va boshqalar, Chorjo’y neftni qayta ishlash zavodi, ximiya sanoati korxonalari, Mari GRES, to’qimachilik sanoati, Doshovuz elektrod zavodi va boshqa shaharlar asosiy hisoblanadi. Shuningdek, tuman markazlarida qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlaydigan ko’pgina oziq-ovqat va yengil sanoat korxonalari ishlab turibdi.