Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi tilshunoslik fanidan

 
 
 

---

108 
6- mavzu. Yozuv va uning rivojlanish bosqichlari. 
Reja: 
1. Yozuv va uning paydo bo‘lishi. 
2. Yozuvning taraqqiyot bosqichlari. 
3. Orfografiya va uning tamoyillari 
4. Maxsus yozuv turi. 
Tayanch so‟z iboralar 
Yozuv, piktografiya, ideografik yozuv, logografik yozuv, ieroglifik yozuv, 
fonografik yozuv, transkripsiya, stenografiya, logogramma, piktogramma, mixsimon 
yozuv, arfografiya.
1.Til dastlabki qarashda barqaror, o‘zgarmas fonetik, leksik va grammatik tizimni 
tashkil etadi. Masalan bizga fikr almashish quroli bo‘lib xizmat qilayotgan o‘zbek tili, 
bobolarimizga ham, ota-onalarimizga ham birday xizmat qilib kelgan. Bobo va nabira 
o‘zaro gaplashayotganlarida na birinchi va na keying avlod til nuqtai nazaridan hech 
qiyinchilik sezmaydi. Ular doimo bir-birini tushunishadi. Lekin shu bilan birga, til 
qotib qolgan narsa emas. Tilga chuqurroq yondoshilsa, bunga ishonch hosil qilinadi. 
Til har qachon o‘zgaruvchan hodisadir. Tildagi sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar shunday 
sekinlik bilan bo‘ladiki, buni bir avlodning yashash davrida ajratib olish va uni qayd 
qilish odatda amri maholdir. Uch-to‘rt avloddan keyin esa, tilning leksik, grammatik 
qatlamlardigi siljishlar ko‘zga tashlana boshlaydi. Bunday siljishlarni biz bir narsa 
tufayli, u ham bo‘lsa, yozuv orqali bilib olishimiz mumkin (gap yozuv paydo 
bo‘lganidan so‘nggi davr haqida boradi). Agar yozuv bo‘lmasa, til evolyutsiyasi 
to‘grisida bizda hech qanday tasavvur bo‘lmasligi mumkin edi. Faqat yozuv borligi 
uchungina, biz tilning taraqqiyotini (tarixiy) kuzatish sharafiga muyassar bo‘lamiz. Bu 
rivojlanishni qayd qilamiz, oldingi avlodlarimiz tilini o‘rganib, uni hozirgi davrdagi til 
bilan qiyoslaymiz. 
O‘qish va yozish hozirgi vaqtda odat tusiga kirib qoldiki, go‘yo ular bir umr til 
bilan bogliq bulgandek ko‘rinadi. Aslida yozuvning paydo bo‘lganiga ko‘p vaqt 
bo‘lgani yo‘q.( Amerika qit‗asi maxalliy axolisining ko‘pchilik tillarini unga misol 
tariqasida kursatish mumkin. Yaqin-yaqinlarda xam Rossiyada yashovchi kam sonli 
millatlarn o‘z yozuvi yo‘q edi. Ularning yozuviga asrimizning 20-30 yillarla asos 
solindi. 
Yozuvning paydo bo‘lishi juda katta axamiyatga ega bo‘ldi, u madaniyat va 
tilning taraqqiyotiga ijobiy xissa qo‘shdi. Yozuv voqea va xodisalarni abadiylashtirish 
xamda voqea va xodissalarni uzoq, masofaga yetkazish imkonini berdi. 
Yozuvning kelib chiqishi va taraqiyoti jamiyag taraqqiyoti bilan, uning 
madaniyatini yuqori saviyaga kutarish, shuningdek. siyosiy-xuquqiy, estetik va shu 
kabi fikrlarni qayd qilish xamda keyingi davrlarda qoldirishga bulgan extiyoji eng 

---

109 
buyuk madaniy kashfiyotlar dan biri bo‘lib, kishilik jamiyatining xar tomonlama 
taraqqdiyotda juda katta roli va o‘ziga xos axamiyati bor. 
P.Yozuv taraqqiyoti quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: piktografik, 
idiografik va fonografik. 
Piktografik, yozuv. Ko‘pchilik olimlarning fikricha, har qanday yozuvning 
asosida musavvirlik yotadi. Atrof-tevarakdagi narsalarni suratda aks ettirish xamma 
xalqlarga xosdir. Shuning uchun xozirgi zamon yozuvi bulmagan paytda odamlar 
ba‗zi xodisa va voqealarni uzoq, masofaga yetkazish niyatida yoki zamonda 
abadiylashtirishni, jonli va jonsiz narsalarning rasmini chizish yuli bilan amalga 
oshirgan. Bunday yozuv piktogrfik yozuv deb nom olgan. Bu atama ikki so‘zdan 
iborat bulib, birinchi yarmi ,lotincha pictus (chizilgan) va ikkinchi yarmi grekcha 
qvapno (yozaman) degan ma‗nolarni anglatadi. Bu yozuvning birliklari 
piktogrammalar deb ataladi. AQSH ning taniqli olimi L.Blumfild bu yozuvga misol 
tariqasida quyidagilarni keltiradi: Mandan qabilasining bir a‗zosi savdogarga ikki bir-
birini kesib utgan chiziq va bu kesimlarning bir tomoniga bir miltiq bilan kunduz va 
uning o‘ttizta parallel chiziqlarini, ikkinchi tomonida esa, suvsar, suvlar va qutosining 
surati chizilgan maktubni yuborgan. Bu xatning ma‗nosi quyidagicha bulgan: «Men 
suvsar va qutos muynalarni bir miltiq va o‘ttizta kunduzning terisiga almashtirishga 
roziman» 
Yozuvning bu turi mukammal bo‘lmay, u birinchidan, rasmlar orasidagi 
munosabatlarni, ularning tartibini ko‘rsata olmaydi va buning natijasida bir maktubni 
bir necha xil uqishga, talqin qilishga yo‘l qo‘yadi, ikkinchidan mavhum 
tushunchalarni aks ettirish imkoni yo‘q darajasidadir. 
Ideografik yozuv. Tushunchalar mavhum tafakkurning rivojlanishi natijasida 
piktografik (grekcha idea tushuncha va grapho yozaman degan so‘zlardan tashkil 
topgan) yozuv paydo bo‘ldi. 
Ba‗zi olimlar yozuvning bu turini logografik (grekcha 1ogos csp df grapho
yozaman degan suzlardan tashkil topgan) yozuv deb atashadi, chunki bundai yozuvda 
undagi simvollar faqat bizni o‘rab turgan muxitdagi narsalarni aks ettirmagan tildagi 
so‘zlarni ham aks ettiradi. Tildagi har bir so‘z o‘z simvoliga ega bo‘ladi. 'Ideografik 
yozuvning piktografik yozuvdan farqi shundaki, piktogramma bevosita predmeti aks 
ettiradi, logogramma esa so‘zning ma‘nosini izohlaydi. Demak. logogramma bevosita 
predmet shakli bo‘lmay, u so‘z ma‗nosini aks ettiruvchi shartli belgidir. 
Qadimgi arablar «yuz ming» sonini itbaliqning shakli orqali izoxlashgan. 
Xitoyliklar esa, «yaxshi» so‘zini ayol bilan bola simvoli orqali ko‘rsatishgan. 
Logografik yozuvning piktografik yozuvdan afzalligi quyidagi hollarda kurish 
mumkin. 

---

110 
1. Logografik (ideografik) yozuv xabar qilinishi lozim bo‘lgan matnni 
ancha mufassal aks ettira oladi; 
4. iktografik yozuvda so‘z tartibi, so‘z formalari noaniq. bo‘lsa,ideografik 
yozuvda bu masalalar umuman xal qilingan. 
5. Piktografik yozuv sub‗ektivlikka, ixtiyoriylikka yul quysa,ideografik 
yozuv barqaror logogrammadan tashkil topgan. 
Fonografik yozuv. Yozuvning soddalashtirishning eng unumli va progressiv 
usuli fonografik yozuvga utish edi. Bu so‘z grekcha bo‘lib, u 1ogos yozaman degan 
ma‗nolarni anglatadi. Shunday qilib, fonografik yozuv tilni faqat grammatik tuzilishni 
ifodalamay, balki uning fonetik tuzilishini, ya‗ni suzning tovush tartibini xam aks 
ettiradi. 
Fonografik yozuv bir turli bo‘lmay, u ham ko‘p ko‘rinishlarga ega. O‘rta 
Osiyo xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqi qadimdan turli yozuv tizimidan foydalanib 
kelgan. O‘zbek yozuvlari tarixida amalda ishlanib kelgan asosiy yozuv sistemasini 
fonografik, ya‗ni tovush yozuvi, xarfiy yozuv yoki alfavit tashkil etilgan. O‘zbek 
xalqi O‘rta Osiyoning boshqa xalqlari oromiy, yunon, karoshta, sugd, xorazm, 
kushon, eftalit,suriya, xind, urxun(runiy), paxlaviy, arab, yozuvlari kabi bir qancha 
yozuvlardan foydalangan. 
III. Xozirgi 
o‘zbek adabiy tili (yozuv) quyidagi tamoyillarga suyanadi: 
Fonetik printsip.So‘z tartibida nutq tovushlarining yozuvda maxsus grafik shakl 
orqali eshitilishiga qarab, sistemaga solib berilishi fonetik printsipi deb yuritiladi; bog-
ga-boqqa,
tog-ga-toqqa). 
Morfologik printsip.So‘z o‘zagiga qo‘shiluvchi morfemalarning yozuvda to‘liq yoki 
qisman bir sistema asosida aks ettirilishi yoki ularning variantlaridan birini tanlab olib
yozilishi asosida bir xilliqqa erishish morfologik printsip deyiladi: keldim, bordim. 
Tarixiy traditsion printsip.So‘zlarning xozirgi talaffuz normasiga mos kelmaydigan, 
qadimdan o‘zlashib qolgan formada yozilishi orfo-grafiyaning tarixiy-traditsion 
printsipini tashkil etadi. Boshqacha aytganda, tarixiy-traditsion printsiga asosan 
so‘zlar xozirgi xolatiga ko‘ra emas, balki an‗ana to‘siga kirib qolgan qoidaga ko‘ra 
yoziladi: kabutar, masjit, imoi. 
IV. Yuqorida keltirgan yozuvlardan tashqari xozirgi vaqtda maxsus yozuvlardan xam 
keng foydalanishadi. Stenografiya va transkriptsiya-yozuvning ana shunday maxsus 
turiga kiradi. 
Stenografiya. Bu so‘z ikkita grek so‘zidan tuzilgan bo‘lib, tor yozaman degan 
ma‗noni anglatadi. 
Transkriptsiya. Transkriptsiya so‘zi lotin tilidan kelib chiqib, ko‘chirib 
yozish degan ma‗noni anglatadi.