Qarshi Davlat universiteti tadqiqotchisi Ernazarova Rano Yuldashevnaning "Talabalardagi psixologik stress holatini о‘zgarish dinamikasi" mavzusidagi

Qarshi Davlat universiteti tadqiqotchisi Ernazarova Rano Yuldashevnaning “Talabalardagi psixologik stress holatini о‘zgarish dinamikasi” mavzusidagi 19.00.06 – “Yosh va pedagogik psixologiya. Rivojlanish psixologiyasi” (psixologiya fanlari bo'yicha) ixtisosligi bо‘yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan dissertatsiya si va dissertatsiya avtoreferatiga
TAQRIZ

Jahonda stress holati kunning dolzarb muammolaridan biriga aylanib bormoqda. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotiga asosan, kuchli stress insonlarning jismoniy va aqliy qobiliyatiga salbiy ta’sir etib, ularning ichkilik, tamaki va boshqa dorilarga bog‘liqligini yuzaga keltirmoqda. ¹ Inson hayotida stresslarning me’yordan ortiq bо‘lishi ularning psixikasida zо‘riqishlar yuzaga kelishiga hamda salomatligiga ziyon yetkazishiga sabab bо‘lmoqda. Jumladan, talabalarning ta’lim olishiga stresslar salbiy ta’sir etishi sababli, ularning stressga qarshi kurashish xulqini shakllantirish muhim ekanligi namoyon bо‘lmoqda. Respublikamizda shaxs faoliyatida stress holati yuzaga kelishining oldini olishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Talabalar о‘quv faoliyatida stresslar salbiy ta’sirining oldini olish muhim ekanligi bois, stressga barqarorlikni ta’minlash uchun о‘ziga baho berish darajasini me’yorlashtirish va frustratsion tolerantlikni shakllantirishga urg‘u berilmoqda. Shu bilan birga stress holati yuzaga kelishining oldini olishda ota-onalar va bolalar о‘rtasida muloqotning kо‘lamini oshirish, oila a’zolari о‘rtasida fikr erkinligini ta’minlash, yoshlarni destruktiv g‘oyalar ta’siridan himoyalash, stresslarni boshqarish kompetensiyasi va kazusli vaziyatlarda psixologik himoyani faollashtirish amaliyoti qо‘llanilmoqda.

Yuqoridagi qayd etilganidak talabalardagi psixologik stress holatini о‘zgarish dinamikasi tahlil qilingani sababli ham mazkur masalaning Ernazarova Rano tomonidan Psixologiya sohasi doirasida tadqiqot ishi olib borilgan mazkur ishning o'ziga xos ilmiy muvaffaqiyati sifatida qarash mumkin.
19.00.06 - Yosh va pedagogik psixologiya. Rivojlanish psixologiyasi (psixologiya fanlari bo'yicha) ixtisosligi bo'yicha psixologiya fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun Ernazarova Rano muallifligida tayyorlagan “Talabalardagi psixologik stress holatini о‘zgarish dinamikasi” mavzusidagi disserlatsiyasi yuqorida keltirib o'tilgan sabablar tufayli ham dolzarb mavzu ekanligini qayd etish mumkin. Disserlatsiya tuzilmasi kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar, ilovalardan iborat.
Dissertatsiya va avtoreferatning kirish qismida mavzuning dolzarbligi va zarurati, tadqiqotning respublikada fan va texnologiyalarni rivojlantirish ustuvor yo'nalishlariga mosligi asoslangan, disseftatsion tadqiqotning dissertatsiya bajarilgan oliy o'quv yurti ilmiy-tadqiqot rejalari bilan aloqadorligi ochib berilgan, tadqiqotning maqsadi va vazifalan, ob'yekti, predmeti va tadqiqot metodlari ifodalangan, tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy natijalari, olingan ma'lumotlarning ishonchliligi bayon etilgan, ularning nazariy va amaliy ahamiyati ochib berilgan, tadqiqot natijalarining tatbiqi va ularning sinovdan o'tishi bayon qilingan
Dissertatsiyaning“Psixologiyada stress holatini о‘rganishga nazariy-metodologik yondashuvlar” deb nomlangan birinchi bobida tadqiqot muammosining nazariy -metodoIogik masalalari yoritiIgan.
Bobda stress holatini o'rganishning psixologik mohiyati, zamonavry tadqiqotlarda stress holatini muammosining psixologiyada o'rganishning ilmiy - nazariy jihatdan talqin qilishda xorij va mahalliy olimlarning qarashlari atroflicha yoritilgan.
Bobning. “Shaxsda stress holati namoyon bо‘lishining shart-sharoitlari haqidagi nazariy talqinlar” nomli paragrafida Shaxs hayotda turli muammoli vaziyatlarga, murakkab holatlarga duch keladi. Paydo bо‘lgan muammoli vaziyat stress yuzaga kelishiga sabab bо‘ladi. Stresslarning haddan ziyod ortib ketishi salomatlikning buzilishi, psixik barqarorlikning izdan chiqishiga olib keladi. Stress inson organizmida bosim, tanglik, kuchli zо‘riqish holatini yuzaga chiqaradi.
Bobning “Shaxsda stress holati yuz berishining xorijiy psixologiyada о‘rganilganlik holati” nomli paragrafida muammoning psixologik tadqiqotlarda o'rganilishiga e'tibor qaratilgan. Bobda mazkur muammo doirasida xorij olimlaridan stress holatining paydo bо‘lish asoslari, belgilari, mexanizmlari, stressning shaxs xulq-atvoriga ta’siri borasidagi bir qator ishlar, xususan, A.Adler, A. Bandura, R.Kettel, K. Maslak, X.Murrey, G. Sallivan, G. Seleye, Z. Freyd, X. Frendenberger, E. Fromm, K. Xorni, E. Erikson va boshqalarning tadqiqotlarida atroflicha о‘rganilgan.
Bobning “Shaxsda stress holati yuzaga kelishining mamlakatimiz psixologiyasida о‘rganilganlik tahlili” Stressga barqarorlikni ta’minlash, stress holatining suitsidal xulq yuzaga kelishiga ta’siri, stress holati yuzaga kelishining oldini olishda yoshlarni destruktiv g‘oyalar ta’siridan himoyalash, stresslarni boshqarish kompetensiyasini shakllantirish, ota-onalar va bolalar о‘rtasida muloqotning kо‘lamini oshirish, kazusli vaziyatlarda psixologik himoyani faollashtirish borasida О‘zbekiston olimlaridan D. Abdumadjidova, R.Abdurasulov, D. Boymirzayeva, U. Butayeva, F. Gaziyeva, A.Jabborov, N. Ismoilova, K. Kadirov, M. Karamyan, Z. Elov, D. Mamadiyarova, N. Sagindikova, Z. Fayziyev, F. Shermatov, G‘.Shoumarov, P. Ergashev, U. Qodirov, O. Hayitov va boshqalar tomonidan stress holatiga oid tadqiqotlar olib borganlar.

Disserlatsiyaning ikkinchi “Talabalarda psixologik stress holatini yengishning empirik tahlili” deb nomlangan bobida tadqiqotning mazkur bobda talabalarda stress holatini о‘rganish uchun diagnostik usullar tahlili, tadqiqotni tashkil etish bosqichlari, talabalarga ta’sir etuvchi asosiy omillar tahlili, stressga barqarorligi, stress holatidagi faolligi hamda xulq-atvor kо‘rinishi diagnostik natijalari keltirilgan.

Bobning “Stressogen vaziyatlarda talabalar xulq-atvor xususiyatlarini ilmiy tadqiq etishning psixodiagnostik jihatlari” nomli paragrafida Tаlаbаlаrdа stress holаti tаdqiqotini tаshkil etish mаqsаdidа stressning diаgnostik usullаri tаhlil etildi. Stressni diаgnostikа qilish jаrаyonidа fiziologik kо‘rsatkichlаrini tаhlil etish (EEG, VNT, BTFK, Rufe indeksi, Gаrvаrd step-test indeksi, tepping-test) vа test sо‘rovnomаlаr qо‘llаnilishi belgilаngan. Tаdqiqotdа qо‘llаniluvchi diаgnostik vositаlаr jаmlаnmаsi shаkllаntirilgan vа tаdqiqot bosqichlаri rejаlаshtirilgan.
stressogen vaziyatlarda talabalar xulq-atvor xususiyatlarini ilmiy tadqiq etishning psixodiagnostik jihatlari, psixologik stressga barqarorlik talabalar xulq-atvorini belgilovchi omil ekanligi, stressogen vaziyatlarda talabalar xulq-atvor determinantlarining namoyon bo‘lish xususiyatlari tadqiq etilgan. Bunda dissertant talabalar xulq-atvor xususiyatlarini ilmiy tadqiq etishning psixodiagnostik bosqichida anketa sо‘rovnoma, “Stressga barqarorlikni aniqlash” testi (N.V. Kirsheva, N.V. Ryabchikova), “Xavotir shkalasi” (J.Teylor), Hissiyot, faollik, kayfiyat aniqlashda “SAN” metodikasi (V.A. Doskin), “Koping-strategiyalar indikatori” (D.Amirxan), matematik-statistik tahlil usullaridan o‘rinli foydalangan.
Bobning “Psixologik stressgа bаrqаrorlik tаlаbаlаr xulq-аtvorini belgilovchi omil sifаtidа” nomli paragrafida Tаlаbаlаrdа stress holаtini yuzаgа keltiruvchi аsosiy omillаrni аniqlаsh diаgnostik bosqichning vаzifаsi sifаtidа belgilаngаn. Tаdqiqot dаvomidа ishlаb chiqilgаn “Talabalik davri stress omillari” nomli аnketа sо‘rovnomаsi diаgnostikа jаrаyonidа qо‘llаnildi vа tаlаbаlаrdа stressni yuzаgа keltiruvchi 17 tа аsosiy omillаr аniqlаndi. Ushbu omillаr tаlаbаlik dаvrigа xos quyidаgi muаmmolаrni nаmoyon etаdi. Natijaga asosan, 1-kurs talabalarida stress omillar yangi muhitga moslashish bilan bog‘liq, 2-kurs talabalarida o‘qish jarayonidagi ma’suliyat, jumladan imtihon oldi xavotir, 3-kurs talabalarida me’yoriy imtihon oldi xavotir va kelajakdan xavotir, 4-kurs talabalarida bitiruv oldidan imtihonlar xavotiri, kelajakka ishonchsizlik, oilaviy muammolarga bog‘liq ekanligi aniqlangan.
Tаlаbаlаrning stressgа moyillik dаrаjаsini diаgnostikа qilish mаqsаdidа “Xаvotir shkаlаsi” (J.Teylor) testi qо‘llаnildi. Ushbu test diаgnostik nаtijаlаrigа аsosаn doimiy xаvotir, ichki bosim sаbаbli shаkllаnuvchi stressgа moyillik tаlаbаlаrdа qаndаy dаrаjаdа mаvjud ekаnligi hаr bir kurs doirаsidа аniqlаngаn.Talabalarning stressga moyillik darajasi 1-4-kursda yuqori, 2-3-kursda o‘rta (yuqoriga moyil) ifodalanganligi kuzatilgan.
Bobning “Stressogen vаziyatlаrdа tаlаbаlаr xulq-аtvor determinаntlаrining nаmoyon bо‘lish xususiyatlаri” nomli paragrafida Tаdqiqotning diаgnostik bosqichidа ishtirokchilаrning stressgа bаrqаrorlik dаrаjаsini аniqlаsh mаqsаdidа “Stressgа bаrqаrorlikni аniqlаsh” testi (N.V.Kirshevа vа N.V. Ryabchikovа) qо‘llаnilgаn. Stressga barqarorlik diagnostik natijasiga ko‘ra, talabalarning stressga barqarorlik darajasi 1-kursda quyi, 2-kursda o‘rtadan biroz past, 3-kursda o‘rta, 4-kursda o‘rtadan past darajada ifodalangan. Stress holаti tаlаbаlаrning emotsionаl holаti vа о‘quv fаoliyatidа о‘zgаrishlаrgа fаolligi pаsаyishi mumkin. Shu sаbаbli stress holаtidа tаlаbаlаrning hissiyoti, fаolligi vа kаyfiyatini “SАN” metodikаsi (V.А. Doskin) yordаmidа о‘rgаnilgan. Diаgnostikа nаtijаlаri hаr bir kurs uchun аlohidа jаdvаllаr shаklidа ifodаlаngаn. Stress holatida talabalar xulqi ko‘rinishi, ya’ni koping-strategiya qo‘llanilishi diagnostik natijasi ko‘ra, muammoni yechish strategiyasi 1-2-4-kursda quyi, 3-kursda o‘rta daraja; ijtimoiy ko‘mak olish strategiyasi 1-4-kursda yuqori,2-3-kursda o‘rta daraja; muammodan qochish strategiyasi 1-2-kursda yuqori, 3-4-kursda o‘rta daraja ifodalangan .
Dissertatsiyaning “Talabalardagi psixologik stress holatini yengishning psixokorreksion-rivojlantiruvchi texnologiyalari” deb nomlangan dissertatsiyaning uchinchi bobida talabalarda psixologik stressga barqarorlikni oshirishning ilmiy-uslubiy asoslari, talabalar o‘quv faoliyati bilan bog‘liq stresslarni yenguvchi psixologik determinantlar, talabalardagi psixologik stress holatini yengishning psixokorreksion-rivojlantiruvchi texnologiyalari joriy etilgan.
Uchinchi bobning “Tаlаbаlаrdа psixologik stressgа bаrqаrorlikni oshirishning ilmiy-uslubiy аsoslаri” Tаlаbаlаrdа stress holаtini yuzаgа keltiruvchi аsosiy omillаr, ulаrning stressgа moyillik dаrаjаsi, stressgа bаrqаrorlik dаrаjаsi, stress tа’siridа tаlаbаlаrning emotsionаl holаti (hissiyoti, fаolligi vа kаyfiyati) vа stress holаtidаgi xulq kо‘rinishidа koping-strаtegiyalаrni qо‘llаsh bо‘yichа diаgnostik nаtijаlаrgа аsosаn tаjribа guruhi sifаtidа ishtirok etgаn tаlаbаlаrdа stress holаtini psixologik korreksiyalаsh аmаliyoti tаshkil etildi. Nаzorаt guruhidа ishtirok etgаn tаlаbаlаrgа stress holаti borаsidа tаvsiyalаr berilgаn. Tаlаbаlаr bо‘lib о‘tgаn stress holаti psixokorreksiya аmаliy jаrаyoni quyidаgi vаzifаlаrni аmаlgа oshirishni ifodаlаydi:
tаlаbаlаrdа stress holаtini yuzаgа keltiruvchi аsosiy omillаr tа’sirini kаmаytirish; tаlаbаlаrning stressgа moyillik dаrаjаsini kаmаytirish; tаlаbаlаrning stress holаtidаgi hissiyot, kаyfiyat vа fаollik dаrаjаlаrini me’yorlаshtirish; tаlаbаlаrning stressgа bаrqаrorlik dаrаjаsini oshirish; stress holаtidа tаlаbаlаrdа nаmoyon bо‘lgаn xulq kо‘rinishi, ya’ni stress koping strаtegiyalаrni korreksiyalаshdаn iborаt. Tаlаbаlаrdа stress holаti psixokorreksiyasi аmаliyotini tаshkil etish uchun stressgа qаrshi kurаshish, stressni boshqаrish, stressgа orgаnizm bаrqаrorligini tа’minlovchi psixologik texnikа vа treninglаrdаn iborаt bо‘lgаn jаmlаnmа shаkllаntirilgan. TGda stress holati paydo bo‘lishiga ta’sir etuvchi omillar ta’sirini kamaytirish, stressga moyillik darajasini pasaytirish, stressga barqarorligini oshirish, hissiyot, faollik, kayfiyat shkalalarini me’yorlashtirish, muammoni yechish strategiyasini me’yoriy oshirish, ijtimoiy ko‘mak strategiyasini me’yorlashtirish, muammodan qochish strategiyasini pasaytirishga qaratilgan 4 bosqichli psixokorreksiya amaliyoti tashkil etilgan. Natijada TGda stress omillarning pasayishiga erishilgan, Stressga moyillik darajasi TGda me’yoriy darajaga pasaygan. Stressga barqarorlik darajasi TGda yuqori darajaga erishilgan. Hissiyot, faollik, kayfiyat shkalalari bo‘yicha TGda darajaga erishilgan. Stress koping-strategiyalari korreksiya bo‘yicha TGda muammoni yechish strategiyasi yuqori, ijtimoiy ko‘mak olish strategiyasi o‘rta, muammodan qochish strategiyasi quyi daraja ifodalangan. TG ishtirokchilarida korreksiya amaliyoti samaradorligi muvaffaqiyatli amalga oshirilgan. TG talabalarda stress omillar ta’siri kamayishi, stressga moyillik darajasi pasayishi, stressga barqarorlik oshishi, hissiyot, faollik, kayfiyat shkalalarini me’yorlashishi, muammoni yechish strategiyasini oshishi, ijtimoiy ko‘mak strategiyasini me’yorlashishi, muammodan qochish strategiyasini pasayishiga erishilgan.
Dissertatsiyaning har bir bobi bo'yicha xulosalar keltirilgan va ular tadqiqotning mazmun, mohiyatiga mos ravishda chiqarilgan. Foydalanilgan adabiyotlariva ilovalari ham dissertatsiya tuzilmasida mujassamlashtirilgan.
Disserlatsiyaning yutuqlarini quyidagilar belgilaydi:
talabalardagi psixologik stress holatining о‘zgarish dinamikasi yangi muhitga moslashish, katta о‘quv yuklamasi, imtihon oldi xavotir va guruhdagi nizolarning yuqori darajada ta’sir etishi tufayli stressga barqarorlikning shakllanganlik darajasiga bog‘liq ekanligi dalillangan;
talaba shaxsiga о‘quv faoliyatidagi kognitiv, ijtimoiy omillar ta’siri natijasida faollik, hissiy komfortlik, pozitiv kayfiyat, qat’iyatlilik va muloqotchanlik xususiyatlarini kasbiy sifatlarga integral tarzda psixoemotsional sohada namoyon bо‘lishi holatining kuchayishi tufayli stressga bardoshlilikni yoshga bog‘liq ravishda shakllanishi asoslangan;
talabalardagi psixologik stress holatining о‘zgarish dinamikasi stressga chidamlilik, muammoni yechish, muammoni konstruktiv baholash va о‘z vaqtida ratsional hal eta olish hamda yuqori tanqidiy tafakkur xususiyatarini yoshga oid differensial shakllanishi tufayli koping sifatlarning barqaror ravishda rivojlanishiga identiv ekanligi isbotlangan;
talabalarda stressga barqarorlikni shakllantirishda shaxslararo munosabatlarda stressni boshqarish, stress holatidagi faollikni konstruktivlashtirish, self-menejment, ijtimoiy mas’uliyat, irodaviy sifatlarni rivojlantirish muhimligi tufayli ratsional-emotiv sohaga korreksion adaptiv ta’sir etish zarurati asoslangan.
Dissertatsiyada quyidagi kamchiliklar mavjud :
1. Dissertatsiyada ilmloviy, stilistik xatolar va ayrim jumlalarda g'alizliklar kuzatildi.
2. Ayrimjadvallardagi natljalar tahlilini aniq va tushunarliroq tartibda tahlil qilinsa maqsadga muvofiq bo'lar edi.
3. Jadvallarniyanabir ko'zdan kechirib, ba'zi texnik xatolarni tuzatish zarur.
4. Dissertatsiya so'ngida berilgan adabiyotlar ro'yxatini rasmiylashtirishni qaytadan ko'rib chiqish lozim.
5. Disserlatsiya va avtoreferatda keltirilgan tavsiyalar juda sodda bo'lib qolgan, ularni o'zvaqtida kuchaytirilganda foydalanuvchilar uchun ahamiyatli bo'lar edi.
Dissertatsiya va uning avtoreferati bilan tanish asosida ishdagi kamchiliklar yutuqlarining ilmiy qiymatini pasaytirmaydi. Ishning yutuqlarini hisobga olib, Qarshi Davlat universiteti tadqiqotchisi Ernazarova Rano Yuldashevnaning “Talabalardagi psixologik stress holatini о‘zgarish dinamikasi” mavzusida 19.00.06 - Yosh va pedagogik psixologiya. Rivojlanish psixologiyasi (psixologiya fanlari bo'yicha) ixtisosligi bo'yicha psixologiya fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun tayyorlagan dissertatsiyasi va dissertatsiya avtoreferati O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasining ilmiy tadqiqot ishlariga qo'yilgan talablarga muvofiq shakllantirilgan. Mazkur dissertatsiya mustaqil bajarilgan va tugallangan.
19.00.06 "Yosh va pedagogik psixologiya. Rivojlanish psixologiyasi" ixtisosligiga mos keladi, unining muallifi psixologiya fariari bo'yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olishga loyiq deb hisoblayman.
psixologiya fanlari doktori, professor Abdurasulov Rustam Abduraimovich

.

1^ https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/stress#