Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti iqtisodiyot kafedrasi «mikroiqtisodiyotni»

2. Ishlab chiqarish omillari va kombinatsiyasi. Ishlab chiqarish resurslari.

Ishlab chiqarish omillari — Ishlab chiqarishda qoʻllanadigan resurelar; yer, mehnat, kapital, tadbirkorlik faolligi (tadbirkorlik qobiliyati) kabi omillar Ishlab chiqarish omillari hisoblanadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi, miqdori ulardan foydalanish darajasiga boglik, boʻladi. Hozirda axborot vositalarini ham ishlab chiqarish omillariga qo‘sha olamiz.

Kapital tushunchasi ham turli adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. Ko‘pchilik kapital tushunchasini tarixiy tushuncha deb qarab, uning kapitalizmga xosligini isbotlaydi va kapitalni o‘z egasiga qo‘shinicha qiymat keltinivchi qiymat, o‘z-o‘zidan ko‘payuvchi, o‘suvchi qiymat deb hisoblaydi. Ayrim g‘arb iqtisodchilari ham, masalan, J.Klark, L.Valras, I.Fisherlar kapitalga daromad keltiruvchi, foyda keltiruvchi, foiz keltiruvchi qiymat deb qaraydilar.

Har qanday kompaniyaning iqtisodiy faoliyati ishlab chiqarish resurslarini shakllantirish bilan boshlanadi. Qaysi manbalar borligini bilish uchun avvalo ularni quyidagilar tasniflashlari kerak:

Mehnat resurslari (aylanma mablag'lar);

- mehnat vositalari (asosiy);

- mehnat resurslari.

Ayrim iqtisodchilar hali ham axborot resurslarini ishlab chiqarish komponenti sifatida ajratadilar.

"Ishlab chiqarish resurslari" toifasiga kiradigan ishchi buyumlar turli xil ishlab chiqarish davrlarida qo'llaniladi, ular tabiiy shaklini saqlab qoladilar va qisman ularning qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulotga eskirib yuboradilar.

Funktsiyalar va maqsadlarga muvofiq, asosiy vositalar ishlab chiqarish va ishlab chiqarishga bo'linadi.

Ikkinchi turdagi ishlab chiqarishga bevosita jalb qilinadigan, normal ishlash uchun shart-sharoitlar yaratadigan va mehnat ob'yektlarini ko'chirish va saqlashga xizmat qiladigan mehnat resurslari kiradi. Asosiy vositalarning qiymati, ular foydalanilganda, ishlab chiqarilgan mahsulotlarga qismlarga o'tkaziladi.

Non-ishlab chiqarish fondlari bevosita ishlab chiqarish bilan bog'liq. Ular odatda korxonaning balansida va odamlar madaniy va kundalik ehtiyojlarini qondirish uchun foydalaniladi. Bu toifadagi klublar, bolalar bog'chalari, shifoxonalar, oshxonalar, binolar va boshqalar kiradi. Ular, odatda, korxonaning asosiy fondlarining 20 foizini tashkil etadi, ishlab chiqarishda ishtirok etmay, xarajatlarni yakuniy mahsulotga o'tkazishmaydi. Ularning reproduktsiyasi va parvarishi tashkilotning daromadlari hisobidan amalga oshiriladi.

Kompaniyaning ishlab chiqarish resurslari (asosiy vositalar) tabiiy-fizikaviy xususiyatlarga va maqsadga qarab quyidagi turlarga bo'linadi:

- binolar va inshootlar. Ushbu guruh ishlab chiqarish binolari, ofislar, omborlar, garajlar, yo'llar, to'siqlar, chinni, muhandislik va qurilish inshootlarini o'z ichiga oladi.

- uzatish uskunalari truboprovodlarni, aloqa liniyalarini, elektr uzatish liniyalarini o'z ichiga oladi.

- Uskunalar va mashinalar, shu jumladan kompyuter texnikasi, laboratoriya uskunalari va o'lchash asboblari.

- Transport vositasi.

- Iqtisodiy, ishlab chiqarish inventarizatsiyasi va asbob-uskunalari.

- Ko'p yillik o'simliklar.

- Mehnat va unumdor chorvachilik.

Ishlab chiqarish resurslari: aylanma mablag'lar

Mehnat ob'ektlari shaklidagi resurslar korxonaning joriy faoliyatini ta'minlaydi. Sirkulyant aktivlar ishlab chiqarishning uzluksizligini ta'minlashga imkon beradi va aylanma mablag'lar tayyor mahsulotni bozorga sotishda ishtirok etadi.

Quyidagilar aylanma mablag'lar hisoblanadi: sanoat zahiralari (yoqilg'i, xom ashyo, qadoqlash, ehtiyot qismlar), bajarilayotgan ishlar. Bu ishlab chiqarishni qayta ishlashning turli bosqichlarida bo'lgan mehnat mahsulotlarini o'z ichiga oladi. O'z ishlab chiqarishining yarim tayyor mahsuloti ishlab chiqarish resurslari bo'lib, ularni qayta ishlash faqat ma'lum bir bosqichda amalga oshiriladi. Kelgusi davrlarda tovarlar narxiga kiritilgan yangi mahsulotlar, ixtiro, ratsionalizatorlik va boshqa ehtiyojlarni ishlab chiqish va tayyorlash xarajatlari kelgusi davr xarajatlariga taalluqlidir.

Ishlab chiqarish resurslari: xodimlar

Mehnat resurslariga turli ishlab chiqarish yoki moliyaviy vazifalarni bajaradigan korxonaning barcha xodimlari kiradi. Ishlab chiqarishda ishtirok etishga bog'liq ravishda barcha xodimlar ikki turga bo'linadi: sanoat ishlab chiqarish va sanoat bo'lmagan.

Birinchisi, ishlab chiqarish yoki parvarishlash bilan bevosita bog'liq bo'lgan ishchilarni o'z ichiga oladi. Ushbu guruhga mutaxassislar, menejerlar, xodimlar va ishchilar kiradi. Sanoat bo'lmagan xodimlar ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liq bo'lmagan korxona mehnat resurslarini o'z ichiga oladi. Bu tibbiy bolalar muassasalari, uy-joy kommunal xo'jaligi korxonalariga tegishli.

Tabiiy omil   ishlab chiqarish jarayonlariga tabiiy sharoitlarning ta'sirini, ishlab chiqarishda tabiiy xom ashyo va energiya manbalarini, minerallarni, er va suv resurslarini, havo havzasini, tabiiy o'simlik va hayvonot dunyosidan foydalanishni aks ettiradi. Tabiiy muhit ishlab chiqarish omili sifatida ishlab chiqarishda xom ashyoga aylantiriladigan ma'lum turdagi tabiiy boyliklarni va hajmlarni ishlab chiqarishga jalb qilish imkoniyatini anglatadi. Tabiat, shu jumladan nafaqat Yerni, balki Quyoshni ham, ishlab chiqarishning energiya omborini anglatadi, va bilasizki, u energiyasiz ishlay olmaydi. Tabiiy muhit, Er bir vaqtning o'zida ishlab chiqarish vositalari joylashgan va ishchilar ishlaydigan ishlab chiqarish maydonchasidir. Va nihoyat, tabiat ishlab chiqarish uchun nafaqat hozirgi, balki kelajakda ishlab chiqarish omili sifatida ham muhimdir.

Tabiiy omilning ishlab chiqarishga nisbatan ahamiyati va ahamiyatiga qaramay, u mehnat va kapitalga qaraganda ancha passiv rol o'ynaydi. Tabiiy resurslar, avvalambor, xom ashyo bo'lib, materiallarga, so'ngra asosiy ishlab chiqarish vositalariga aylantirilib, amalda faol bo'lib, omillar yaratadi. Shu sababli, bir qator faktor modellarida tabiiy omil ko'pincha aniq shaklda ko'rinmaydi, bu esa uning ishlab chiqarish uchun ahamiyatini umuman pasaytirmaydi.Mehnat omili   ishlab chiqarish jarayonida unda ishlaydigan ishchilarning kuchi bilan ifodalanadi. Ish kuchining boshqa ishlab chiqarish omillari bilan uyg'unligi ishlab chiqarish jarayonini shunday boshlaydi. Bundan tashqari, "mehnat" omili mehnat faoliyatining barcha turlari va shakllarini, ishlab chiqarishni yo'naltirgan, unga hamroh bo'lgan va uni materiya, energiya, axborotni ayirboshlashda bevosita qatnashish shaklida ifodalaydi. Shuning uchun bevosita yoki bilvosita ishlab chiqarishda ishtirok etadigan barcha ishtirokchilar unga o'zlarining mehnat hissalarini qo'shadilar va ishlab chiqarish jarayoni va uning yakuniy natijasi ushbu jami ish kuchiga bog'liq.

Mehnatning ishlab chiqarish omili ekanligi haqida gapirganimizda biz odamlarning o‘zlarining jismoniy va aqliy imkoniyatlari, shuningdek, ta’lim olish paytida qo‘lga kiritilgan ko‘nikmalar va ish tajribalarini ishga solish yo‘li bilan tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha faoliyatini nazarda tutamiz. Boshqacha qilib aytganda, ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilish uchun odamlarning qobiliyatlari qandoq bo‘lsa, shundoq sotib olinmasdan, balki bu qobiliyatlardan ma’lum vaqt davomida, ma’lum bir turdagi ne’matlarni sotish uchun foydalanish huquqi qo‘lga kiritiladi. Shunday qilib, mehnatni sotib olish deganda aniq mehnat xizmatlarini vaqtning ma’lum bir davriga sotib olish nazarda tutiladi.

Bu jamiyatning mehnat resurslarining hajmi mamlakatning mehnatga qobiliyatli aholisining soniga va bu aholi yil davomida ishlab berishi mumkin bo‘lgan vaqt miqdoriga bog‘liq demakdir.

Mehnat – ishlab chiqarishning to‘rt asosiy omilidan biridir.

Mehnat – insonning ish faoliyati bo‘lib, u ijtimoiy-iqtisodiy pozitsiyalardan uning aniq natijalaridan qat’i nazar, ish kuchininig yoki mehnatga qobiliyatlarining sarflanishi sifatida ko‘rib chiqiladi. Mehnat jarayoni o‘z ichiga uch asosiy omilni oladi. Bular:

- insonning maqsadga muvofiq faoliyati;

- mehnatga yo‘naltirilgan predmet;

- inson, ular yordamida mehnat predmetiga ta’sir qiladigan mehnat vositalari.

Mehnatning shaxsiy omili – tovarlar ishlab chiqarishda va xizmatlar ko‘rsatishda ishlatiladigan ish kuchining tashuvchisi sifatida insondir.Mehnatning shaxsiy omili – tovarlar ishlab chiqarishda va xizmatlar ko‘rsatishda ishlatiladigan ish kuchining tashuvchisi sifatida insondir.

Mehnatning shaxsiy omili – mehnat faoliyatining moddiy omillari, mehnat predmetlari va vositalari, shuningdek, atrofni o‘rab turuvchi tabiiy va ijtimoiy muhit bilan o‘zaro harakat qiluvchi mehnat jarayoni subyektidir.

Mehnatning ikki yoqlama harakatlari – mehnatning tovar ishlab chiqarishni sharoitidagi:

Mehnatning shaxsiy omili – mehnat faoliyatining moddiy omillari, mehnat predmetlari va vositalari, shuningdek, atrofni o‘rab turuvchi tabiiy va ijtimoiy muhit bilan o‘zaro harakat qiluvchi mehnat jarayoni subyektidir.Jonli mehnat – odamning moddiy ne’matlarini yaratishga yo‘naltirilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir.Yollanma mehnat – o‘zi mulk egasi bo‘lmagan korxonada yollanish shartnomasi bo‘yicha ishlayotgan yollanma xodimning mehnati.