Qarshi muxandislik iqtisodiyot instituti falsafa kafedrasi

Tubanlik – insonda kuchli nafratlanish tuyg’ularini hosil qiluvchi estetik kategoriyadir. Nafosatshunoslik kategoriyalari orasida xunuklik singari kishilarda salbiy his – tuyg’u paydo qiladigan boshqa tushunchalar ham mavjud. Tubanlik ana shunday tushuncha: uni xunuklik bilan aynanlashtirib bo’lmaydi. Chunki, xunuklik kishilarda yengil noxushlik tuyg’usini paydo qilsa, tubanlik esa kuchli nafratlanish hissni uyg’otadi. Tabiat, hayvonot va nabobat olamidagi xunuklik tubanlikka aylanmaydi. Insondagi xunuklik esa tubanlik darajasiga borib yetadi. Daryoning suvi loyqalangani, ko’kalamzorlarga to’kilgan axlat, qurbaqa, ilon xunik ko’ringani bilan undan odamlar nafratlanmaydilar. Gohida muhtojlik inson tabiatidagi yovuz maylni qo’zg’altirib yuborishi natijasida insonni tubanlashtiradi. Ayniqsa, mamlakat boshiga og’ir kulfat tushganda undan o’z moddiy manfaatlari yo’lida foyfalanuvchi kimsalar ( 2001 – yil 11 – sentabrda Aqshda sodir bo’lgan fojia sabab o’g’ri “ tadbirkorlar” magazinlarni talashgan edi – H. B. ) tubanlikka misol bo’ladi.
Fojiaviylik muammosi har doim falsafiy - estetik tafakkur sohiblarining e’tiborini jalb qilib kelgan. Deyarli barcha ijodkorlar yaratgan asarlarida fojiali ohanglar mavjud. Masalan, o’zbek adibi Maqsud Shayxzodaning “ Jaloliddin Manguberdi” va “Mirzo Ulug’bek” asarlarida fojiali ohanglar boshdan oyoq sezilib turadi. Mazkur dramalar maxsus fojia asari sifatida yaratilmagan bo’lsa ham, aslida, fojiali ohanglar ularda ustuvor darajada ifodalangan. Shayxzoda kabi ijodkor fojialilik ruhida idrok etishga moyildir. San’atning turi namoyon bo’ladigan fojiali to’qnashuvlar, qiyofalar, vaziyatlarni eng to’la va chuqur badiiy ini’kos etishdan kelib chiqadi. Sofoklning fojeiy asarlari, Shekspirnikidan qanchalik farqlanmasin, ular o’rtasida umumiylik baribir mavjuddir. Har qanday fojia zaminida alohida fojiali tanashuv yotadi va uning eng muhim tomoni ko’lamlilik va ijtimoiy ahamiyatga molikligidir.
Xegel fojialilikni mohiyatli kuchlar to'qnashuvining natijasi, deb biladi. Chunki, bu to’qnashuvlar kurashining qanday tugallanishi pirovardida insoniyat istiqboli, taqdiri bilan bog’lanib ketadi. Bu hol fojia san’atining falsafiy jihatdan eng hajmli turiga aylantiradiki, unda ijodkorga hayotning insoniyatni butun tarixi davomida hayajonlantiradigan tub masalalarni o’z oldiga qo’yib, hal qilish imkonini beradi. Fojia qahramoni ko’pincha ijobiy tusda tasvirlanadi, u o’z davrining ijobiy orzu-umidlari, u yoki bu qirralarini o’zida mujassamlashtirgan kuchli, yorqin, ulug’vor shaxsni namoyon etadi. Lekin fojia to’qimasida boshqa turdagi qahramonlar kam aks ettirilgan bo’lib, o’z taqdirlari bilan tomoshabinda o’ta ziddiyatli his-tuyg’ular qo’zg’aydi. Ularning mudhish kirdikorlari, sodir etayotgan yozuvliklari insonda qat’iy norozilik, hatto nafratlanishni vujudga keltirishi bilan bir qatorda ularning qilmishlariga achinmas, qabih, jirkant sharoit ta’siri tushib, ular o’zlaridagi go’zal insoniy fazilatlardan begonalashganligini anglaysan.
Fojiaviylikni san’atdagi ravnaqi Uyg’onish davridan ko’zga tashlana bordi. Bu vaqtda abadiy ko’ringan feodal munosabatlar zamini yemirila boshlagan edi. Bu davrda kelib, insonga munosabat tubdan o’zgardi, hissiyotli voqea-hodisalarga nisbatan e’tibor bilan nazar tashlaydigan,insonni ulug’laydigan, uning cheksiz imkoniyatlarini kuylaydigan insonparvarlik estetikasi qaror topdi… Uyg’onish davriga kelib fojeiy asarlar yangi tatixiy vaziyatni, qadimgiga nisbatan boshqa shaxs movqeini ifodalaydi. Agar avvallari fojiada shaxs hali o’zini jamiyatda ajratmagan va shuning uchun u yoki bu axloqiy g’oya-ideal namoyondasi sifatida amal qilgan bo’lsa, Uyg’onish davri fojiasida shaxsiy ehtiros va iroda bosh ohang sifatida jaranglaydi: tarki dunyo azobidan, o’rta asr tabaqaviy cheklanganligidan ozod bo’lgan inson o’z irodasini, o’zligini o’rnatishga unga hali ham qarshi turgan voqelik bilan to’qnashadi, boshqa odamlarning orzu va intilishlari bilan muqarrar kurashga kirishadi. Bu yerda qismat va taqdirga endi o’rin qolmaydi, fojia manbai-insonning o’zi, uning yer kurrasidagi hayoti, o’z maqsadi sari intilayotgan odamlar to’qnashuvi, ular boshqalarga va o’zlariga nisbatan sodir qiladigan yozuvliklardir. Shunday ziddiyatli qarama-qarshiliklarga boy Uyg’onish davri fojiasining eng to’la, badiiy qudratli ifodasi Shekspir ijodida o’z aksini topgan…
Fojiaviylikning xususiyati shundaki, u insonga borliqning mazmunini ochib berishga yaqindan ko’mak beradi. Fojiaviylikda jamiyat va insoniyatning ezguligini himoya qiluvchi xususiyat mujassam. Mahmud Torobiy qo’zg’aloni natijasiz tugashi, uning o’zi esa fitna qurboni bo’lishi ajdodlarimiz qismatidagi fojiadir. Mahmud Torobiy g’anim qo’lida emas, o’z qavmidan chiqqan-nurga emas, zulmatga talpingan kaltabin johil Olovxon Yusuf qo’lida halok bo’ladi. Biroq, Torobiy timsolidagi fojia xiyonat, sotqinlik, diyonatsizlik, zulm va zo’ravonlik boshidan kechirgan va unga qarshi kurashgan millat, xalq va Vatan fojiasidir.
Kulgililik. Estetik tafakkur tarixida kulgililik bir qadar keng o’rganilgan. Jumladan, Aflotun ojiz va layoqatsizlarni kulgili odamlar, deydi. Nodonlik esa insonni kulgili qiladi. Biroq, kulgililikning mohiyati, uning kelib chiqishi sabablari haqida Aflotun biror-bir fikrni aytgan emas. Quldorlik tuzumi zodagonlarining namoyondasi bo’lgan Aflotun uchun kulgililikning demokratik mohiyati begona edi.
Aristotel fikricha, kulgi ayrim xatoliklar hamda kishilarga ozor yetkazmaydigan va zarar keltirmaydigan xunuklikni keltirib chiqadi. Insondagi jahldorlik, sustkashlik, qizg’onchiqlik, subutsizlik, izzattalablik, shuhratparaslik kabi illatlar kulgilik uchun obyekt bo’ladi. Aristotel fikricha, kulgi-axloq hududlarini bezarar buzishdir. Aristotel estetikasida kulgi inkor etilib, komediyaning xarakteri nazariy jihatdan asoslsnadi. Aristotel fikriga ko’ra, har qanday ozod inson hazil bilan ro’baro kelishi mumkin. Bu holatda kulgi insonning shaxsiy ihtiyojini qondiradi. Qiziqchi esa- boshqalarning ermagi, ovunchog’idir.
I.Kant kulgililikning tabiatini latifa misolida ochib berishga harakat qiladi, F.Shiller esa hajviyani voqelik bilan ideal orasidagi qarama-qarshilik orqali ko’rsatib o’tadi. G.Gegel kulgililikning sohasini zohiriy ishonch va botiniy to’laqonli bo’maganlik orasidagi qarama-qarshilik orqali ifodalaydi.
Kulgi –insoniy voqlik. Inson o’zining aqli yordamida kuladi. U, albatta, o’zining axmoqligidan ham kulishi mumkin, biroq bu kulgi telbaning mazmunsiz kulgisi hisoblsnsdi. Kulgidagi lazzatning manbaida masxara, istehzo kabi ob’ektlarning ustidan afzallik tuyg’usi yotadi.
. Hazil-mutoyiba. Kulgililikda hazilning o’rni biqiyos. Hazil insonlarni fikrlashga, so’zlarni o’rinli qo’llashga, qiziqarli iboralar bilan fikrni bayon etishga undaydai.Hazilning qo’pol ko’rinishi masxara hisoblanadi. Kinoya, piching, kesatiq so’zni hazil orqali ifodalashda muhim vositalardir.
Kulgililikning barcha shakllari ular qanchalik erkin namoyon bo’lish imkoniyatlariga ega bo’lib borsalar,shunchalik ko’p ahamiyat kasb etadilar. Umuman olganda, estetikaning tushunchalari doimiy hamkorlikda mustahkamlanib boradi. Ayniqsa bu jarayonda go’zallik kategoriyasi bog’lovchilik vazifasini bajaradi. Shuning uchun fojiaviylikda, ulug’vorlikda, xunuklikda ham go’zallik unsurlarining uchrashi bijis emas.