Qattiq jisimlarda diffuziya hodisalari

---

MUXAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI 
FARG’ONA FILIALI 
―KOMPYUTER INJINIRING‖ FAKULTETI
810-22-GURUX TALABASI
QATTIQ JISIMLARDA 
DIFFUZIYA HODISALARI 
MAVZUSIDA
TAYYORLAGAN 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Qattiq jismlarda diffuziya xodisasi 
Reja: 
1. Diffuziya nima? 
2. Diffuziyaning vujudga kelish.
3. Atomning vakansiyaga siljish energiyasi. 
4. Diffuziyani aktivlashtirish energiyasi.
Diffuziya
(
lotincha
: diffusio — 
singish, 
tarqalish) —
 
molekulalar
, 
atomlar
, 
ionlar
 va kolloid zarralarning tar-tibsiz issiklik harakati 
natijasida bir moddaning ikkinchi moddaga oʻz-oʻzidan oʻtishi, birining 
ikkinchisiga singib ketishi. Diffuziya gaz, suyuklik yoki qattiq jismlarda boʻladi 
va tezligi moddaning zichligi va qovushoqligi, temperatura, diffuziyalanuvchi 
zarraning tabiatiga va h. k.ga bogʻliq. Temperatura koʻtarilishi bilan Diffuziya 
tezlashadi. Bir aralashmali sistema (bir modda)dagi Diffuziya oʻz diffuziya, koʻp 
aralashmali sistema (gaz, suyuq yoki qattiq eritmalar)dagi Diffuziya 
geterodiffuziya deyiladi. Fan va texnika sohalarida Diffuziya ning ahamiyati 
katta; kimyoda Diffuziya usuli erigan moddaning molekulyar ogʻirligini 
aniqlashda qoʻllaniladi. Biologiyada oziq moddalarning soʻrilishi va yutilishi 
hamda moddalar almashinuv mahsulotlarining chiqib ketishida Diffuziya ning 
ahamiyati bor. Texnikada terini oshlash, gazlamani boʻyash, metallarni 
sementlash va azotlash, metallarda himoya qrplama hosil qilishda qoʻllaniladi. 
Geologiyada Diffuziya moddalarning quyuqdan suyuqqa, issiqdan sovuqqa, 
namdan quruqqa tarqalishiga aytiladi. Foydali qazilma konlarini izlashda 
Diffuziya ning roli juda muhim. Diffuziya natijasida konlar bor joylarda rudalarni 
birlamchi va ikkilamchi areal (joy) lari hosil boʻladi. Bular oʻz navbatida maʼdan 
konlarini qidirishda asosiy omillardan hisoblanadi. Fizikada molekulalar 
(atomlar) Diffuziya sidan tashqari oʻtkazuvchanlik elektronlari, kovaklar, 
neytronlar va b. zarralar Diffuziyasi ham oʻrganiladi. Diffuziya jarayonida 
moddaning konsentatsiyasi butun maydon bo’ylab tenglashguniga qadar modda 
malekulalari konsentratsiyasi yuqori qismidan past qismiga qarab otadi. Bu 
jarayonda energiya sarf bolmaydi.malekulalar hujayra sitozoli orqali diffuziya 
natijasida harakatlanishi mumkin.bunda bazi malekulalar plazmatik membrana 
orqali harakat qila olishi mumkun.bundan tashqari har bir malekula oz 
konsentratsiya gradiyentiga ega va shu orqali ular tarqaladi. Masalan biron 
hujayraga diffuziya natijasida kislarod kirsa, bu hujayradan shu kislarodning 
kirgan yerigacha karbanat angidridi chiqib ketadi.

---

Qattiq jismlar uchun atomlarning kristall panjarada tartibli 
joylashishi xarakterli bo`lsa -da, har holda atomlar panjarada ham 
siljishi mumkin.
Asosan, kichik tebranishlar xarakterida bo`lgan issiqlik 
harakatlar ba’zi hollarda atomlarning panjaradagi o`z o`rinlarini 
batamom tark etishlariga olib keladi. Atomlarning bunday ajralishi 
mumkin ekanligi qattiq jismlarnijng bug`lanishi mumkinligidan 
dalolat beradi. To`g`ri , bug`lanishda atomlar mutlaqo ajralishi 
mumkin emas deb aytishga hech qand ay asos yo`q. 
Atomlarning panjara tugunlaridagi o`z o`rinlarini huddi 
shunday tark etishlari tufayli kristallarda Shottki va Frenkel 
nuqsonlari yuzaga keladi. Atomlarning ana shunday ajralishi va 
kelgusida kristalldagi siljish tufayli qattiq jismlarda di fuziya ro`y 
beradi. 
Gazlardagi singari qattiq jismlarda ham zarralarning issiqlik 
xarakati energiyasi turlicha bo`ladi. Shuningdek, har qanday 
temperaturada ham shunday atomlar ulushi bo`ladiki, ularning 
energiyasi o`rtacha energiyadan ancha ortiq va bu at omlarning 
panjaradagi o`rinlarini tark etib, yangi o`rinlarini egallashi uchun 
yetarli bo`ladi.

---

Temperatura qancha yuqori bo`lsa, bunday atomlar soni 
shuncha ko`p bo`ladi. Shuning uchun temperature ortgani sari 
D
diffuziya koeffitsien ti tez (ekcponensial qonunga muvofiq) ortadi. 
Biroq yetarlicha katta energiya atomlar soni hamma vaqt kam bo`ladi 
(agar temperaturasidan ancha past bo`lsa), shuning uchun qattiq 
jismda diffuziya gazlar va suyuqliklardagiga qaraganda sekinroq 
protsess bo`ladi.
Masalan, misning oltinda diffuziyalanish koeffitsienti 300
0