Qayta ishlangan nashri t o s h k e n t
Sizga hurmat bilan Jayrona»
Download 104 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Sizga hurmat bilan Jayrona».
M irvali x atn i o ‘qib, b o ‘sh ash ib o ‘tirib qoldi. Bu y aram as qiz yan a u sochgan d o n n i c h o 'q ib q o ch d i. X atn in g m azm u n ig a q a ra - g a n d a , u n c h a lik dili o g ‘rim ag an g a o ‘xshaydi. Bu to sh q a l’ad a n o m o n -e s o n q u tu lib k etganiga sh u k r q ily ap ti, shekilli. L ekin M irvali n ih o y a td a e h tiy o tk o r o d a m . T ulki q o rd a iz q o ld irm aslik u c h u n d u m i b ilan izlarini su p u rib k etg an id ek , u h a m b iro n jo y d a iz q o ld irm a sd i. U x o n a la rn i b ir-b ir ay lan ib , jih o zlam i k o ‘zdan kechirdi. Televizom i ushlab k o ‘rdi. Q o ‘yilm apti. Q o ‘yilgan b o i s a , к о ф и з! issiq b o i a r d i . Q o z iq d a n fo to a p p a ra tn i 91 olib, k a d r ra q am ig a q arad i. 0 ‘n y e ttin c h i k ad rd a t o ‘x tag an ch a tu rip ti. V id eo k assetalarn i b ir-b ir q o ‘lig a o lib q arad i. H am m asi jo y id a. D e m a k , u h e c h n arsaga teg m ag an . F a q a t, faq at o m b u r- n in g x o n a d a q o lg an i ch ak k i boMgan e k a n . B itta sh u o m b u r p a n d bergan. A ttang. Y aram as R asulbekning pandavaqiligi bu. Bari b ir x a tn in g ru h i u n g a a n c h a task in b e ra rd i. U n d a za rd a , a la m sezilm asdi. T o sh k e n td a k o ‘rishaylik, q a d rd o n b o ‘lib q o ld ik - ku, d eg an i u n i a n c h a tin c h itd i. M irvali k elay o tg an id a tab iati n ih o y a td a ravshan edi. M aish at h a m m a n a shu k o ‘tarinkilikka y arasha b o ‘ladi, d eb o ‘ylagan edi. H a m m a o ‘ylari c h ip p a k k a c h iq d i. Ja y ro n a u n i d o g ‘d a q o l- d irib , to sh qafasni p a rc h a la b q o c h ip ti. Y an a b ir y o m o n ish sh u k i, M irvali m uyu lish g a k elg an d a, h a r g a lg id ek , sh o fy o rg a ja v o b b e rib y u b o rg a n ed i. « N iva»da q a y ta m a n , d e b o ‘ylagan edi. E n d i «N iva» y o ‘q, u n i o lib kelgan m ash in a ketib qolgan. Bu y erd a x ab ar qilish u c h u n na telefon bor, na ratsiya. Mirvali garang ahvolda edi. Piyoda yurib tog‘m a-to g ‘, dovonm a- d o v o n o sh ish o so n m i? U n im a b o ‘lsa h a m , b iro n c h o ‘p o n n in g o tin i o la rm a n , d eg an o ‘y b ilan esh ik k a q o ‘sh q u lf u rib , g ‘o rd a n ch iq d i. IX T o lib jo n h a r k u n i k a tta y o ‘lga c h iq ib , S a m a rq a n d —K ito b , P a n jik e n t—S h a h risa b z m a rsh ru tid a q a tn a y d ig a n a v to b u slard an g a z e ta o lib kelardi. B olalar h a m u n g a ergashib b o rib kelishardi. B ekat gavjum ed i. U n d a kavkazlik b ir yigit kabob sotadi. LangNl- lab y o n a y o tg a n k o ‘m ir tep asig a q o ‘yilg an ch o y d ish h a m m a vaqt v aqirlab q a y n a b tu ra d i. T o lib jo n b o la la rn i q a to r o ‘tq a z ib q o ‘yib, k abob o lib b erad i. K ab o b c h id a n sal n a rid a b ir n e c h a x o tin k leyonka yozib kiyik- o ‘ti, rav o ch , q u ru t sotib o ‘tirad i. Y o‘ln in g soya tarafid a d o im o b ir eski «M oskvich» turadi. Egasi faner qutiga asal to ‘la shisha bankalam i q o ‘y ib , to g ‘ a s a li, d e b s o ta d i. U a sli N is h o n n in g Q o v c h in q ishlog‘id a n , asali h a m p ax ta gu lin i em g an a rilam ik i. A m m o h ar gal avtobus kelganda y o ‘lo v ch ilar g u rra yopirilib, bu «tog1 asali»ni ta la b k etish ad i. K eyingi av to b u s k e lg u n c h a yigit «M oskvich» b agajn ig id an yangi «tog1 asallari»ni olib, q u ti ustiga terib q o ‘yadi. 9 2 B o z o rc h a to g 1 yoM larida q o r erib , q a tn o v m avsum i b o sh la - n ish i b ilan b irin c h i av tobusni d a sta -d a sta c h u c h m o 1 m a la r bilan ku tib olad i. Bu payt ad irlard ag i lo lalar x azo n b o ‘lib, t o ‘piq b o ‘yi kelib qolgan bug‘doyzorlarda lolaqizg'aldoq alvon k o ‘rpasini yopib tashlagan b o ‘ladi. Lola sayriga to 'y m ay qolgan o d am lar to g 1 lolasini ко1 rib, ko‘zlari yashnab ketadi. Sam arqandga qaytayotgan, Term izga o 'tay o tg an m ashinalarning orqa oynalari lolayu c h u c h m o 'm alarg a to ‘lib ketadi. Q ovchinlik asalchi yigit ham savdo m avsum ini boshlab yuboradi. Kabobchi q o ‘rasidan chiqqan tu tu n yonbag‘irlarda suzadi. A na sh u n d an keyin sal fursat o ‘tm ay, «bozorcha»ga ravoch chiqadi. V itam inga tash n a yoMovchilar ravoch xarid qiladilar. S h u n d o q q in a p a stlik d a sh o v illab o q a d ig a n so y d a n b o la la r m o y b aliq tu tib c h iq a d ila r. O y q u lo g ‘id a n to! navdasi o ‘tk azilib sh o d a q ilingan b a liq lar a n c h a p a y tg ach a tip irc h ila b tu ra d ila r. Y o ‘lo v ch ilar dun y o d a to g 1 soyining baligMdek shirin baliq bo'lm asligini biladilar. Savdoga chiqqaniga qanoat qilmay, bolalar yana tutib chiqqunlaricha kutib turadilar. lyulning o ‘rtalariga borib, bozorchaga olm a chiqadi. Bu y e rn in g olm asig a d o ri sep ilm ay d i. H a s h a ro td a n xoli to g 1 qurshovidagi o lm a z o rla r k o ‘klam d a y o m g ‘ir suvi, y o zd a to m irlari oralab sizib o ‘tadigan buloq suvlarini shim iradi. C h a n g -g 'u b o rd a n xoli bogM arda y etilgan b u o lm a la r m in g d a rd g a d av o edi. A sfalt y o ‘l c h etid a o lm a t o ‘la p aq irch alar tizilib ketardi. T in im s iz o ‘t ib tu r g a n a v to b u s , m a s h in a la r d a n tu s h g a n y o io v c h ila r b ir z u m d a b o z o rc h a n i «yalab» k etish ard i. Ertagi o lm a tovsilishi bilan k e tm a -k e t o ‘rik chiqadi. U to m o n i Q a rsh i, bu to m o n i Jizzax o ‘riklari q o q i b o ‘lgan, tu n u k a to m larg a yoyilgan o 'rik la r q u ritib q o p lab boMingan p ay td a bu yerlard a endi rang oladi. Avgust etagiga kelib g 'a rq pishadi. T o g ‘ o'rig id an turshak solib boN m aydi, u n d a n q iy o m va k o m p o t pish irish kerak. T o g 1 o 'rig id a n pishirilgan k o m p o td a n tabiiy v anilin hidi keladi. B unaqa ajib x u sh b o 'y q iy o m u k o m p o tla m i sh a h a rlik la r h a d d a n tash q ari yaxshi k o 'rish a d i. B u yoN dan oN ganki o d a m b o r, b ir-ik k i p a q ir xarid qilib k etm asa k o 'n g li jo y ig a tu sh m ay d i. Ana shundan keyin bozorchaga doNana chiqadi. K etm a-ket kuzgi o lm a , n o k b o zo ri b o sh la n a d i. A n z u r p iy o zin i so 'ra y d ig a n la rn in g son-sanogN y o 'q . Y o ‘l c h e tla rid a y o n g ‘oq toN a q o p la r q alash ib ketadi. T o q q a q o r tu s h is h i b ila n a v to b u s la r n in g q a tn o v i h a m siyraklashib, q o r te p a d a n pastga a sta -se k in tu sh a b o sh lag an d a 93 avtobuslar qatnovi butunlay to ‘xtaydi. Faqat azam at yuk m ashinalari — «A lka»lar q ish in -y o z in b a ro b a r q a tn a b tu ra d i. S o ‘nggi yo4ovchilargina kaklik bozorini k o ‘rib qoladilar. T o ‘rt- besh yoM ovchi-xaridorga tulki b ilan b o ‘rsiq terisi tegib q oladi. YoMlarni o d a m b o 'y i q o r b o sad i. C h o ^ q q ilarn i, yonbagM ru yoMlarni b u lu t o ‘raydi. N ih o y a td a tin iq b ir jim lik b o sh la n a d i. Bu su k u n atn i b u lu tlar tepasidan u ch ib o ‘tadigan reaktiv sam olyotning gurillashi b uzadi. X o n a d o n la r a tr o f id a c h o ‘q q id a n x o 'r a k iz la b tu s h g a n h a y v o n la rn in g izlari q o la d i. K a k lik la r o c h iq esh ik la rg a kirib keladilar... T olibjon bugun katta y o ld a g i gavjum bekatga borm aydi. O n a- siga b erg an v a'd asig a b in o a n K iyiksovdiga b o rad i. B ugungi g aze- talarn i avtobus shofyori k abobchi yigitga tash lab ketaveradi. N o n u s h ta d a n keyin Z a y n a b b itta xaltaga n o n , q a n d -q u rs , y ong‘o q , tu tm ay iz, q u ru q c h o y solib b erdi. K etar o ld id a n k am p ir T o lib jo n n i yoniga ch a q irib , b o lam , K iyiksovdi m o m o m g a tilovat q il, tilo v at q ilish n i b ila sa n m i, d eb so ‘rad i. T o lib jo n , b ilm a y m a n , d eb ja v o b qildi. — H a y , m ay li, « Q u lh u A llohi ah ad » n i u ch m a rta o ‘qisang, Q u r’o n o ‘rniga o ‘ta d i, — dedi. T o lib jo n , u n i h a m b ilm a y m a n , ded i xijolatlik bilan. — H ay, m ayli, — dedi yan a k am pir. — S en ketaver, shu yerda tu rib o^zim o ‘qib q o ‘y a m a n . S avobi sen g a teg sin d eb , m o m o g a iltijo q ilam an . T o lib jo n o n a m n in g dili o g ‘rim asin d e b , «xo‘p, x o ‘p, o n a» , d eg a n c h a ch iq ib ketdi. K am p ir o rq a d a n ja v ra b qoldi: — H o y , te n ta k , bevoshlik qilib to g ‘an g n i q iy n am a! G ‘orlarg a k irm ag in , ja r yoqasiga b o rm a g in , y u m ro n q o z iq uyasiga qoMingni tiq m a , ilo n -c h a y o n la r c h a q ib o lm a sin . Q u s h la rn in g bolasiga teg m ag in , o n asi q a rg ‘aydi... T olibjon A zizbekni erg ash tirib y o ‘lga tu sh d i. 0 ‘n u c h yoshlardagi b o ‘yi c h o ‘zilib qolgan b u b o la sira gapga a ra la sh m a s ed i. T o lib jo n u n i yaxshi ta n iy d i. O tasi R a v sh a n b e k degan c h o 'p o n edi. T olibjondan b esh -o lti yosh kichik b o ‘lsa kerak. H o z ir T o lib jo n u n in g b a sh a ra sin i u n u tib y u b o rip ti. E slashga harakat qilsa h am eslolm adi. R avshanbek bedarak y o ‘qolgan. K o‘p q id ir is h d i, k o ‘rd im d e g a n o d a m b o M m a d i. Bu b o la o ta s i y o ‘qolgandan keyin m ushtdek boshi bilan ro ‘zg‘o r tebrata boshladi. 9 4 0 ‘zin i o ‘tg a - c h o lq q a u rib , p u l to p a rd i. A v to b u s b e k a tid a e rta b a h o rd a n to q o r tu s h g u n c h a ra v o ch s o ta d i, b a liq s o ta d i. T o q q a ch iq ib o ‘rik terib keladi, k iyiko't terad i, qosh q orayganda y o n g 'o q toMa ik k ita q o p n i e sh a k n in g g a rd a n ig a ayri ta sh la b k elad i. S hu e s h a k jo n iv o r bilan q a n c h a ravoch, o ‘rigu d o ‘lan a tashidi. Buvisi, T olibjon Kiyiksovdiga b o rarm ish , d eb eshitib, atayin unga q o ‘shdi. O ta n g g a a ta b K iyiksovdi m o m o m a q b a ra sig a sh a m y o q , d eb ta y in la d i. A ta b q o ‘ygan y e ttita ta n g a n i ro ‘m o lc h a s in in g u ch iga tu g ib berdi. — B or, b o lam A zizbek, T o lib jo n g a h a m ro h b o ‘l. M u sh td e k - k in a b oshingga ro ‘zg ‘o r tashvishi tu sh d i. O ta n g boMsa seni shu ahvolga solib q o ‘ya rm id i, b o r, b o ra v e r, m en i o ‘y la m a , m e n b ir x udo q a rg ‘agan o d a m m a n , — deya o rqasidan m u n g li q arab qoldi. T o lib jo n u n i yoniga ch aq ird i. — Birga g ap lash ib ketaylik, A zizbek. A zizbek ju d a kolhlik yigit b o ‘lib o ‘sayotgan edi. Ovozi d o ‘rillab, iyagidagi tuklar m urtga aylana boshlapti. Qarashlari o ‘ychan. Onasiga o ‘x sh ay ap tim ik in , o tasig am i? L ekin b o la n in g ich id a q a n d a y d ir a lam , p in h o n iy iztirob tu g ‘yon qilayotgani bilinib turardi. O nasini ju d a k o 'h lik deyishadi. Q o ‘n i-q o ‘sh n ilar orasida, q a d a m in i chakki b o sa rd i, d eg an g a p la r h a m b o ‘lib o 'tg a n d i. H a tto b esh ik t o ‘yida b ir xotin, kasofati eriga urdi, d eb aytganini ham eslashadi. Tolibjon A zizbekni q a n d a y qilib gapga solishni b ilm ay , o ‘y lan ib tu rib , keyin s o ‘radi: — K a tta e n a n g so g '-sa lo m a tm ila r? Bir kirib, k o ‘rib chiq ay d e y m a n ... T o lib jo n u y o g ig a gap to p o lm a y t o ‘xtab qoldi. — H ali baquvvatlar. 0 ‘zlariga o ‘zlari ovqat pishirib yeydilar. T o lib jo n h a y ro n b o ‘ldi. Savol n azari b ilan A zizbekka qaradi. A zizbek u n in g n im a d e m o q ch ilig in i sezib, ja v o b qildi: — K atta e n a m ay a m n in g qoM laridan o v q at yem aydilar. — N eg a? — d ed i T olibjon. Bola ja v o b q ilish g a q iy n ald i. A n c h a jo y g a c h a in d a m a y b o rd i. A ytish ju d a h a m q iy in b o ‘lgan alla q a n d a y a la m li, iztirobli b ir g ap n i tiliga c h iq a z o lm a y q iy n alard i. T o lib jo n b u n i sezdi. A ytm ay q o ‘ya qolsa h a m mayli ed i-y a, deb m avzuni o ‘zgartirm oqchi boMib tu rg a n e d i, A zizbek q a t’iy dedi: — M irvali to g ‘a n i b ir k u n e m a s-b ir k u n o ‘ldirib k etam an . U ni y om on k o 'ram an . D adam ni shu yo‘q qilgan. B ilam an, bilam an. 95 U yda d a d a m n i ikkita q o ‘sh o g ‘iz m iltig ‘i b o r. O rq a sid a n poylab b o rib o tib tash lay m an . B olaning ovozi b o ‘g ‘ilib, oxirgi g a p larin i a y to lm a y , yuzini tesk ari b u rd i. E tagi b ilan k o ‘zin i, b u ru n la rin i artib oldi. — K atta enam kechalari Mirvali tog‘ani qarg‘ab chiqadi. A yam ni q a rg ‘aydi. K eyin uv to rtib y ig ‘laydi. M en h a m b o ‘y n ig a osilib yig‘laym an. T o lib jo n pastki labini q a ttiq tish lab , q o sh la rin i c h im ird i. — T o lib to g ‘a, T olib to g ‘a , o sm o n g a q a ra n g , b u rg u t b o lasin i u c h irm a qilyapti! M an a, d u rb in d a n qarang! T olibjon A zizbek bergan durbin bilan c h o ‘qqiga qaradi. O ftobda o p p o q q o rla r c h a q n a b , k o ‘zni o lad ig an c h o ‘q q in in g sh u n d o q y o n g in a sid a b a h a y b a t b ir b u rg u t g o h m u n k ib , g o h u c h ish g a in tilay o tg an b u rg u tc h a n in g u y o n id a n -b u y o n ig a o ‘tib , b a ’zan ta g id a n kelib tu rtib , u n i y o ‘lga so lard i. B u rg u tc h a q a n o tla rin i p irp ira tib , o ‘zin i e p lay o lm ay , o ‘q te k k a n d e k , pastga s h ito b b ilan m unkib ketardi. O n a burgut sh o ‘ng‘ib, xuddi uni ilib olayotgandek, tagiga kirardi-da, yana uchishga undardi. Y olg‘iz o y o q y o lld a, q a y n o q tu p ro q q a b ag T in i b erib yotgan k a p c h a ilo n b e z o v ta la n ib b o s h in i k o ‘ta r d i. K ey in h u ju m g a layyorlanayotgandeк kulcha b o ‘lib kapgirga o ‘xshagan boshini tizza b o ‘yi k o ‘ta rd i-d a , ayri tilin i o ‘y n a tib , q im irla m a y tu rib q oldi. U n i to sh b o ‘ron qila boshladilar. S h u n d a u d u m i b ilan tu p ro q n i c h a n g itib sh u c h a n g - to ‘z o n o rasig a kirib y o 'q b o ‘ldi. T o lib jo n d u rb in n i k o ‘ziga tu tib , c h o ‘qqi to m o n g a qaradi. B urgut en d i y o ‘q, olis-olislarga bolasini erg ash tirib k etib b o ‘lgandi. A zizbek T o lib jo n n in g y o n id a in d am ay b o rard i. T o lib jo n u n in g d ad asin i esladi. Y uvoshgina, kam gap yigit edi. B o d o m g u l d e g a n c h iro y li b ir q izg a u y la n d i, d e b q u lo g ‘iga ch alin g an d i. H a q iq a ta n , B od o m g u l h a d d a n tash q ari ch iro y li, sh a d d o d qiz edi. Bu atro fd a u n d a n xushovoz qiz y o ‘q edi. C h in m n d a n i chertib q o ‘sh iq b o sh la g a n d a o ‘y n ag an h a m o ‘y n a rd i, o ‘y n a m a g a n h a m . Q is h lo q t o ‘y la ri u siz o ‘tm a s d i. U o ‘z in in g c h ir o y lilig id a n zavqlanardi. Q oshidan bir enlik yuqorida b ir tekis qirqilgan patiga*, q u lo g ‘in in g ostiga t o ‘g ‘rilab q irq ilg an sa ta n g soqoliga b e h i u ru g ‘i ivitilgan suv su rtib y altiratard i. Y ig itla m in g k o ‘zi kuysin, d eb * P a t — p e s h o n a d a n q ir q i l g a n s o c h . 96 d u rran i c h a p to m o n g a sal qiyshaytiribroq ta n g 'ird i. U sira p a rd o z qilm asd i. C h u n k i s h u n d o g 'a m u n in g nim qizil lablari, sariq q a m oyil o q ish ch e h ra si h a r q a n d a y p a rd o z d a n k o ‘rim li ed i. U b o y su n lik lar kiy ad ig an k ash tali k am zul b ilan d av rag a tu sh g a n d a , silkinib c h irm a n d a c h e rtg a n d a d av ra la r jim ib q o lard i. A yniqsa, o 'rta g a yoqilgan gulxan atrofida aylanib q o ‘shiq aytayotganda, yuzi a la n g a d a n y ash n a b k e tard i. B o ‘ynidagi q izil, k o 'k m u n c h o q la r, qulogM dagi b a ld o q la ri y altirab , yig itlar ko'ksiga u c h q u n b o 'lib sa c h rard i. A na sh u n d o q qiz R av sh an b ek k a n a sib qildi. U to g ‘- to sh la rd a e c h k ila r suruvi k e tid a ch an g g a b e la n ib y u ra rk a n , faqat shu beqiyos xo tinini q o ‘m sab, c h o ‘q q ilar tepasiga chiqardi. O lisda quyuq k u m u sh rang tu m a n la r orqasida ko‘rinm ay qolgan q ishlog‘i tom onga qarardi. O b lastn in g ilg‘o r c h o ‘p o n la ri q a to ri b ir yili R avshanbekka h a m o rd e n c h iq ad i. R avshanbek bu quvonchli voqea m unosabati bilan uyida ziyofat b e ra d i. Y o r - b ir o d a r la r , q a r in d o s h - u r u g ‘la r, so v x o z fa o lla ri yigMlishadi. M irvalini d astu rx o n n in g to ‘riga olishadi. Z iyofat avjiga c h iq a d i. S h ira k a y f m e h m o n la r, B o d o m g u ld an esh itay lik , shu bugun aytm asa qach o n aytadi, deb turib olishadi. Bitta tug‘ib yanada y ash n ab ketg an B o d o m g u l lovullab y o n ay o tg an o lo v d ek c h a k a n k o ‘ylak kiyib, c h irm a n d a bilan o ‘rtaga tu sh ad i. M irvali k o ‘radiyu o g ‘zi lang ochilgancha yopilm ay qoladi. B odom gul silkinib-silkinib c h irm an d a chertib, goh b aland, goh past tiniq ovozda term a aytadi. M irvali tu m o n a t yig‘ilgan bu ziy o fatd a B o d o m g u ld a n b o sh q an i k o ‘rm ay d i, s h ira k a y f y ig itlam in g ovo zlarin i esh itm a y d i, q u lo g ‘i faqat B o d o m g u ln in g to sh d a n -to sh g a urilib tu sh ay o tg an to g ‘ suvi- n in g ovozi kabi q o ‘n g ‘iro q d ek ovozini e sh ita d i, xolos. M irv a lin in g n iy ati b u z ila d i. U b ilan u c h ra s h is h n in g m in g xil y o ‘lin i iz la d i. O x iri s o v x o z h a v a s k o r la r in i te le v iz o rg a c h iq a ris h n i T o s h k e n t b ilan k elish ib , m ark a z d a g i k lu b d a u c h - to ‘rt kun re p e titsiy a q ilish g a u n i c h a q irtird i. B o d o m g u ln i h a r kuni m a sh in a d a o lib kelib y u rish d i. S h u n d a y k u n la rn in g b irid a , birga ovqatlanam iz, d eb uni C h o rch in o ig a chaqirtirishdi. Rasulbek u n i m a sh in a d a o p k e lib , o ‘zi, h o z ir k e la m a n , d e b q a y tib ketd i. Bu yerda M irvalidan boshqa hech kim y o ‘q edi. R asulbek y o ‘lning y a rm id a m a sh in a ic h id a m a g n ito fo n q o ‘yib o ‘tird i: a g a r b iro n m a s h in a b u to m o n g a o ’tm o q c h i b o 'ls a , n o z ik m e h m o n la r b o r, d eb q ay tarad i. 7 — S. A h m a d . J i m j i t l i k 9 7 B odom gul ta b ia ta n y engilroq ayol boM ganidan M irvaliga tez elakishdi. A na shu k u ndan boshlab oralaridagi m unosabat tezlashib ketdi. M irvali unga shu q a d a r b erilib k etd ik i, b ir kun k o ‘rm asa tu ro lm a y d ig a n b o ‘lib q oldi. R av sh an b ek to q q a ketgan p ay tlard a, h a tto uyiga h a m b e m a lo l b o ra d ig a n , b a 'z a n k e c h a la ri y o tib qoladigan o d a t chiqardi. R avshanbekning enasi M irvali kelgan tu n d a nevarasini bag‘riga b o sib y ig ‘lab c h iq a rd i. B ir k u n to n g m a h a li M irvali c h iq ib k eta y o tg a n d a k a m p ir u n i t o ‘x tatib , y ax sh ilik ch a n a sih a t q ild i, yalinib-yolvordi: — B olam , guldek ro ‘z.g‘orini buzm ang! Bittagina arzanda bolasi b o r-a! 0 ‘g ‘lim p ay q ab q o lsa, ju d a x u n u k ish la r b o ‘lib k etad i, sh u n i bilasizm i? M irvali u n d a n ta p to rtm a y , siz b u ishlarga a ra la sh m a n g , kam pir, dediyu ch iq d i-k etd i. M irvalining q o ‘lidan h a r ish kelishini k a m p ir yaxshi bilardi. U n g a te n g kelib boN m aydi, tik q arag an n i y o ‘q qilib y u b o rad i. K am pir q o n yigMab qolaverdi. Mirvali kelib-ketishdan tiyilmadi. K a m p ir o ‘g ‘liga aytay desa o ra d a g a p q o c h ib , b o lam sh ik ast yeb qoladi, degan o ‘y bilan alam ini ichiga yutdi. T ong otguncha nevarasi A zizbekning p eshonasini silab, y o m o n larg a o ‘lim tilab chiq ad ig an boMdi. Y axshilikcha keliniga n a sih a t q ilm o q c h i boMgan ed i, B odom gul gapni kalta qildi: — H aftalab to g ‘u to sh la rd a y o ‘q b o ‘lib k etad ig an o ‘g ‘lingizni y o ‘liga k o ‘z tikib yosh u m rim n i o ‘tk azay m i? D u n y o g a ikki m a rta kelm aym an-ku! A na s h u n d a n keyin k a m p ir k e lin in in g qoM idan o v q at yem ay q o ‘ydi. U n i h a ro m bilib, k irini h a m o ‘zi yuvib, q o z o n -to v o g ‘ini h a m b o ‘lak qildi. A m m o lo m -m im d eb Bolasiga b u t o ‘g ‘rida o g ‘iz o c h m a y , k o ‘z y o sh larin i y utdi. K a m p ir o ‘g ‘lini so 'n g g i b o r to q q a ketish o ld id a x o tin in in g sochlarini silab xayrlashayotganida k o ‘rgan. 0 ‘sh an d a u n in g jig ar- b ag ‘ri q o n b o ‘lib o q q a n ed i. R a v sh an b ek o ‘sh a k e tg a n c h a qay tib kelm adi. D o m -d a ra k siz ketd i. N a tirig i, n a oMigi to p ild i. H a r b ir g ‘o r , h a r b i r o ‘n g ir n i q a d a m - b a q a d a m q a r a b c h i q is h d i. T o p ish o lm ad i. K am p ir bolasiga aza o c h o lm a y , n a q o ra kiyishini, n a o q kiyishini biladi. B od o m g u l b ir-ik k i o y p a rish o n x o tirro q b o ‘Iib y u rd i-y u , y an a asliga kelib, se rta q in b o ‘lib q oldi. B o‘y n id a 98 m arvaridlar, b a rm o q la rid a brilliant k o ‘zli u zu k lar p aydo b o 'ld i. U kiygan k o ‘y lak larn i bu to m o n la rd a b iro n ayol kiym agan. Bu g a p la rd a n T o lib jo n n in g xab ari y o ‘q. F a q a t A zizbekning boyagi, Mirvali to g ‘ani otib tashlaym an, deganidan, bola dadasining o ‘lim ini M irvalidan ko‘ryapti, deb o ‘yladi. N ah o tk i shunday b o ‘lsa? N a h o tk i M irv alin in g q o ‘li o d a m o ‘ldirishga k o ‘tarilsa?! M u m k in e m a s, T o lib jo n , g o ‘d a k n in g ezilib tu rg a n yuragini b a tta r ezm ay d eb , b u t o ‘g ‘rida b o sh q a g ap o c h m a d i. T olibjonlar kelganda m aqbara oldida yonboshiga «U zteleradio» deb yozilgan m ikroavtobus turardi. M aqbara orqasidagi so‘rida ikki- u c h ta baxshi tizzasiga d o ‘m b irasin i q o ‘yib, yoshi o ltm ish la rd a n oshib qolgan sh a h a rlik b ir ayol bilan qizg‘in bahslashib o ‘tirishipti. Berigi so‘rida o ‘zi yosh b o ‘lishiga q aram ay, soqoli k o ‘ksiga tushgan t e le o p e r a to r o y o g ‘in i s a la n g la tib o ‘t i r i p t i . Y o rd a m c h is i b ir y o n b o sh id a « U ch o yoq», o g ‘zi o ch ilib q o lg an su m k ad an k o ‘rinib turgan kassetalarga bosh q o ‘yib, a p p aratn i q u ch o q lag an ch a xurrak o tib uxlayapti. C h in o r tanasiga qoqilgan p atn isd ek tu n u k a d a yozuv. T olibjon y aq in kelib o ‘qidi: « U sh b u K iyiksovdi m o m o m a q b a ra si in so n n in g ta b ia tg a , jo n iv o rla rg a boMgan b u y u k m u h a b b a ti ram zi sifatida D A V LA T M U H O F A Z A S IG A olingan». T o s h o ‘c h o q q a biratoM a t o ‘rtta q u m g ‘o n q o ‘yib, tagiga o ‘t q alay o tg an yigit T o lib jo n n in g oldiga keldi. — S o ‘rila r b a n d e d i-y a , m e h m o n . A navu yerga p alo s t o ‘shab b era qolay. T o sh k e n td a n o p a k in o ch ilarn i olib keptilar, shunga... T o lib jo n b u o p a kim e k a n , d eb h ay ro n boMib tu rg an ed i, yigit to p q irlik b ila n ja v o b qildi: — T a n im a y siz m i, b u o p a b iz n in g togM ardagi x o tin la rd a n , b a x sh ila rd a n q o ‘sh iq la r, d o s to n la r y o zib o la d ila r. A laviya o p a sh u kishi b o ‘lad ila r-d a ! K o ‘p y ax sh i, k o ‘p p o k iza ay o l b u kishi. T elevizorga h am te z -te z chiqib turadilar. M anavi yozuvni k o ‘rdin- g iz m i, s h u n i h a m o p a T o s h k e n td a n y o z d irib o lib k eld ila r, — u sh u n d a y d eb c h in o r tan asig a qoqilgan tu n u k ad ag i boyagi yozuvni k o 'rsatd i. T o lib jo n b ilan A zizbek m aq b aran i aylanib, u y o q -b u yoqlarini k o ‘rib boM gunlaricha yigit y o n g ‘o q tagiga p alo s t o ‘sh a b , o ‘rtaga dasturxon yozib q o ‘ydi. Y o‘l yurib an cha charchashgan edi. Baxshilar b ila n b erilib s u h b a t q ila y o tg a n A laviya o p a u la rn in g b e o z o r 99 o ‘tirish larig a z im d a n q a ra b q o ‘y ard i. K eyin u o ‘rn id a n tu rib k o ‘zo y n ag in i o ld i-d a , b ir-b ir b osib u la r tep asig a keldi. — K iyiksovdi m o m o n i ziy o rat q ilgani k eld in g larm i? Balli, balli sizlarga! O p a s o ‘rid a oyoq o siltirib o ‘tirib to liq q a n edi. U la r q ato rig a kelib, o y o q n in g ch ig ilin i yozay d eb c h o rd a n a q u rib o ltirib oldi. T o lib jo n u n d an : — K iyiksovdi m o m o tarix d a boN ganm i, u haqidagi rivoyatlar t o bg ‘rim i? — d e b so ‘radi. O paning ovozi otinoylam ing ovoziga o'xshab, faqat bitta notada y u rar ekan. U sh o sh ilm ay M o m o to ‘g ‘risida gapira boshladi: — T arix d a sh u n d a y o d a m o ‘tg an . T arixiy m a n b a la rd a bu onaxonning nom i tez-tez uchrab turadi. H aqiqatan ham bu tabarruk o n axon hayvonlar fe’l-atvorini ju d a yaxshi bilganlar. H atto yirtqich h ay v o n lar ham u k ishining k o ‘zlariga b ir q ara g a n d a gi p n o z la n ib qo lg an . O n ax o n q irq u c h y o sh d a o ‘za ro ch iq ish m a y , b ir-b irin i q irib tash lag an q a b ila d o sh la rid a n ara z la b , bu to m o n la rg a kelib q o lg an , ta n h o lik d a k u n k ech irg an . H a y v o n la r bilan d o ‘stlash ib , o ‘sh a la r b ilan o v u n ib u m r o T k azg an . M ing to 'q q iz yuz yigirm a y ettin ch i yilda kelganim da h a m bu m a q b aran i ziyorat q ilg an m an . Em izikli bolasidan ajralgan kiyikni q an d o q qilib sog‘ganlari ttf g 'r i- sid a g i riv o y a tn i s h u y e rd a g i k e k s a la r d a n y o z ib o lg a n d im . A kadem iyaning folklorshunoslikka bag‘ishlangan to ‘plam larida bir necha m arta nashrqilindi. 0 ‘sha kelganimda « N a m o z o ‘g‘ri» romaniga m aterial yig‘ib y urgan A bdulla Q o d iriy b ilan sh o ir C hoM ponni shu yerda u c h ratg an m an . Q odiriy ChoM ponga sh u n d ay d eg an edi: «A bdulham id, shu rivoyatni b ir d o sto n qilm aysizm i? Ju d a o ‘qishli b ir narsa boNardi. Rivoyat — nasrd an k o ‘ra nazm ga yaqin. Siz buni ju d a eplardingiz. Q adim afsonalardagi K leopatralam i yozdingiz. Bu u n d a n yaxshi c h iq a d i. In so n n in g ta b ia t b ilan birligi, jo n iv o rla r bilan d o ‘stligi t o ‘g ‘risidagi b u d o sto n yoshlarim izga tab iatn i g 'o ra t q ilish e m a s, u n i av ay lash , u n g a m e h r q o ‘y ish n i o ‘rg atard i» . C hoM pon Q o d iriy n in g bu iltim o sin i b ajo n id il q ab u l q ild i. «Agar o ‘m i kelib qolsa, m en ham yangi rom anga kiritishga urinib ko‘ram an. S hu joylarga N o m o z b o tim i olib kelam an», deydi Q odiriy. D oston yozishni diliga tugib yurgan C h o ‘lp o n n in g boshiga turli sh o ‘rishlar tu sh ib , n iy atin i am alg a o sh iro lm a d i. A b d u lla Q o d iriy h a m yangi ro m an n i b o sh lam ay turib, arm o n u h asratd a otilib ketdi. 0 ‘sh an d a Q o d iriy K iyiksovdi m o m o E ro n u H in d isto n d a , T u rk iy a b ilan 100 A fg‘o n is to n tara fla rd a h a m m a sh h u r, d eg a n edi. R ivoyatlarga q a ra g a n d a , B o b o rah im M ash rab K a tta q o ‘rg ‘o n g a kelg an d a S o ‘fi O lloyor uni Kiyiksovdi m o m o ziyoratiga olib kelgan em ish. M anavi m a q b a ra n i A m ir T e m u r q u rd irg a n . U stidagi lavha bitilgan k o ‘k to sh n i U lu g ‘bek o ‘rn a tg a n . Bu — tarix d a bitilgan a n iq gap. H a r qalay, bu jo y n i e h tiy o t qilish kerak, so x ta d in d o rla rn in g d a ro m a d m anbaiga aylantirib olishlariga y o ‘l b erm aslik kerak... A zizbek K iyiksovdi m o m o m aq b a ra sin i q u c h o q la b , sag‘an a gM shtlarini silardi. K o ‘z yoshlari selo b a b o ‘lib iltijo qilardi: — M om o! M o m o g in am ! D a d a m qay d a? A yting, siz bilasiz, m o m o jo n ! K iyik larin g izd an , o sm o n d a u c h ib yurgan q u sh la rin - g iz d a n , b o ‘rila rd a n , tu lk ila rd a n , a y iq la rd a n s o ‘ran g , d a d a m qaydaligini aytishsin. Jo n m o m o , d a d a m n in g d arag in i aytishsin. M en d a d a g in a m n i so g 'in ib k etd im . K atta e n a m y ig'layverib k o ‘r b o ‘lay d ey ap ti. K ech alari tiq etsa, esh ik k a q a ra b , y o ‘l poylaydi. M o m o g in a m , d a d a m n i to p ib b erin g , to p ib bering! Y o lv o ram an . S o v u q d a q o lg an k iy ik larin g izn i b o q ib , q o ‘yib y u b o rg a n m a n . Quslilaringizga don sepam an. Q o r y o qqan paytlarda kiyiklaringizga a ta b yoMlarga xashak uyib q o ‘ya m a n . D a d a m q an i? D ad ag in am q an i? T o p ib b erin g , jo n m om o! T olibjon u n in g tepasiga keldi. Sag‘a n a pastida Azizbek sochgan ta n g a la r yo tard i. T o lib jo n u n i q o ‘ltig ‘id an olib tu rg ‘azdi. — BoMdi, b o i d i , Aziz. 0 ‘zing esli b o la sa n -k u . Q o ‘y, q o ‘y en d i, jiyan! — U o ‘pkasi t o ‘lib aytadigan gapi b o ‘g ‘ziga kelib turib q o lg an d ek , hiq illab g ap iro lm ad i. T o lib jo n n in g dili v ayron boMdi. T o m o g ‘id an o v q at o ‘tm ad i. B oshiga to g 'd e k g ‘a m a g 'd a rilg a n , yaxshi d eb , m e h rib o n deb o ‘ylagan o d a m la rd a n faqat y o m o n lik k o ‘raverib, ularga ish o n ch i- ni y o ‘q o tg an A zizbek en d i u m rin in g o x irig ach a iz tiro b d a y a sh a - sh in i, h a m m a d a n sh u b h a lan ad ig an , n a fratlan ad ig an , ru h i m ayib, q a h ri q a ttiq , ayovsiz, sh afq atsiz b ir kim sa b o ‘lib q o lish i m u m - kinligini o ‘ylab T o lib jo n ezilib ketdi. A laviya o p a ju d a h u sh y o r ay о I edi. T o g ‘a -jiy a n la r o rasid a a lla q a n d a y dilgirlik b o rlig in i bilib b ax sh ila r to m o n g a ketdi. U lar k u n p e sh in d a n o q q a n d a o rq ag a q ay tish d i. T o lib jo n to z a hav o d a, c h iro y li m a n z a ra la rn i k o T ib , b ir o z k o ‘n g lim y o rish a r, d eb o ‘ylagandi. K iyiksovdi m o m o ziy o rati h a m tatim ad i. Y o ‘ln in g yarm iga k elish g an d a u z o q d a xarsang to sh d a o rq a o ‘g irib o ‘tirg an b ir o d a m n in g qorasi k o ‘rin d i. K im boMdi ekan? 101 Z iy o ratg a k elg a n la rd a n biri b o ‘Isa kerak, d eb o ‘yladi. X arsangda o ‘tirg an kim sa o d a m sharp asin i sezib o ‘m id a n k o ‘tarildi. 0 ‘girilib qaradi. K im sasiz bu to sh lar orasida o d am bolasiga d u c h kelganidan sev in g an d ek , ikki q o ‘lini silkitib b u la r to m o n kela b o sh lad i. Bu — Jay ro n a edi. U n in g k o ‘ylak etaklari yirtilib, laxtak-laxtak b o ‘lib osilib qolgan. T o sh lard a, shag‘allarda yurav erg an id an tuflisi y irtilib , b arm o q la ri c h iq ib tu rard i. Jayrona A svonda, Iskandariyada, Q ohirada, M ozam bikda unga h a m ro h boMgan. O ra la rid a m u h a b b a tg a o ‘x sh ash g ap lar o ‘tgan. T o lib jo n olis ara b y u rtla rid a ish la r e k a n , Ja y ro n a u n in g shaxsiy ta ijim o n i b o ‘lgan. S h a d d o d , b ir g ap irsan g , ikkini q ay ta ra d ig a n , k o ‘p o ‘q ig an , k o ‘p m u to la a q ilg an , m u lo h a z a li q iz edi. B u tu n q u rilish a h lin in g k o ‘zini o ‘y n a tib , o lo v d ek kiyinib yu rard i. — Bu to m o n la rd a n im a q ilib y u rib siz, J a y ro n a ? — ded i n o g a h o n iy u ch ra sh u v d a n h a y ro n b o ‘lgan T o lib jo n . — S o ‘ram an g . G a p k o ‘p. U k a m sh u to m o n la rd a g eo lo g lar partiyasida praktika o ‘tayotgan edi. T o p d im , k o ‘rishdim . Q aytishda y o ‘ld an adashdim . E rtalabdan beri sarsonm an. 0 ‘zingiz n im a qilib yuribsiz? — M e n i u y im s h u y a q in jo y d a . J iy a n im n i a y la n tirg a n i ch iq q an d im . — Iltim os, T o lib jo n ak a, yuraverib h o i-jo n im qo lm ad i. M eni katta y o ‘lga chiqazib q o ‘ysangiz. — X o ‘p, x o ‘p , a m m o shu ah v o ld a sh a h a rg a q a n d o q borasiz? Bu k ech a b iz n ik id a d a m olib, sa h a rd a y o ‘lga ch iq san g iz q a n d o q b o ‘larkin? Jay ro n a bosh chayqadi. — S hu b u g u n ketish im kerak. T o lib jo n ak a, m en i b u y erd a k o ‘rg an in g izn i, iltim o s, birovga ay tm asan g iz. K eyin tu sh u n tirib b eram an . A lb atta, aytam an. T o lib jo n , x o ‘p, d ed iy u A zizb ek k a, k etd ik , d ey a ish o ra qildi. Sal y o ‘l y u rish g an d an keyin o rq a d a n y o n b o sh ig a « U ztelerad io » d eb yozilgan m ik ro av to b u s kelib y o n la rid a t o ‘xtad i. A laviya o p a d e ra z a d a n bo sh c h iq a rib , q ay to m o n g a b o rasizlar, d eb s o ‘radi. Tolibjon hozir o ‘ngga burilib ketishlarini aytdi-da, a n a shu ketishda T o sh k e n tg a b o ra y o tg a n b o ‘lsangizlar, m a n a b u sin g lim izn i h a m olak etsan g izlar, d eb iltim o s qildi. U a y tg a n c h a ek an . T o lib jo n Ja y ro n an in g avtobusga chiqishiga y o rd am lash ib y u b o rd i, m ash in a 10 2 jild i. H a r k u n i b ir b o r y o m g 'ir yuvib o ‘ta d ig a n sh ag ‘al y o ‘lda x iragina c h a n g k o ‘tarild i, xolos. K e lay o tg an d a sh o sh ilm ay o rq a d a y urgan A zizbek q aytishda shoshib o ld in d a borardi. — M u n c h a sh o sh a sa n , A zizbek? — ded i T o lib jo n u n g a yetib olib. — E nam uyda yolg‘iz. M endan xavotir olib, ostonada o ‘tiigandir. — N ega yolg‘iz b o ‘ladi? — A yam k etib q o lg an lar. M irvali to g ‘a m a rk a z d a n b ir o ‘ziga u c h xo n ali uy berg an . 0 ‘zi k o ‘ch irib o lib k etd i. E n a m ikkovim iz q o lganm iz. U T olibjonga yalt etib qaradi. — Bilib q o ‘yin g , T o lib to g ‘a , m e n d ire k to rd a n q a sd im n i olam an! U sh u n d a y d e d i-y u , sh ag ‘al y o ‘lda yeldek y u gurib ketdi. X T o lib jo n n in g q ilay o tg an ishlari atay lab 0 ‘zb e k isto n d a n kelib q ilad ig an ish em asd i. U qilay o tg an n o ta y in ish la m i o ‘sh a yerdagi x o d im la r qilav ersa boM adigan ish lar ed i. U ko n su l q a y o q q a b o r desa o ‘sh a y o q q a b o rib u m rin i o ‘tk azib y u rard i. S h u n o ta y in ish b ilan o ‘n sakkiz yil u m rin i sovurdi. B ir fa rz a n d k o ‘rdi. B ola b a lo g ‘atga yetdi. U o ‘g ‘lim b eg o n a y u rtd a , b e g o n a ax lo q , b eg o n a tu rm u sh tarzig a b erilib k e tm asin , d e b o ‘g ‘lini 0 ‘zb ek isto n g a olib keldi. U y in i, kvartira haqi to la n m a g a n , d eb yuklarini b itta xonaga tiq is h tirib , b o sh q a x o n a la rn i b e g o n a la rg a b e rib y u b o rish ib d i. T o lib jo n o ‘g‘lini b ir v a q tla r o ‘zi o ‘qig an bilim y u rtig a jo y lab , y o to q o lib berdi. E n d i T o lib jo n n i T o sh k e n tn in g to p sh irig ‘i b ila n A frik an in g M ozam bik m am lak ati ixtiyoriga yuborishdi. O ra d a n b iro n oy o ‘tib bu yerda vabo boshlandi. S hu sababli bu yurtga paxta ekish ishlarini tash k il qilish u c h u n kelgan o ‘z b e k isto n lik m u tax assislarn i zu d lik b ilan b o sh q a to m o n g a o lib ketish d i. T o lib jo n n in g x o tin i vaboga c h a lin ib , k a ra n tin d a q o lib ketd i. U yerdagi b e m o rla r b irin -k e tin azoblarda to ‘lg‘o n ib o ‘la boshladilar. T olibjonning xotini yolg‘izgina b o la sid a n k o ‘ngil u z o lm ay , jo n taslim qild i. 0 ‘lik la m i xuddi kuydirgiga u c h ra g a n m o lla r singari b ir jo y g a uyib ku y d ird ilar. A trofni m axsus d o rilan g an b o sh -o y o q kiyim kiygan politsiyachilar 103 o ‘rab o lg an .F aq at di plom atlargagina bu vo q ean i kuzatishga ruxsat berilgan. Tolibjon xotinining alangada jizg‘inak b o ‘lib kuyayotganini o ‘z k o ‘zi b ilan k o T ib tu rd i. Bu T o lib jo n n in g h a y o tid a sira u n u tib b o lm a y d ig a n dah sh atli voqea edi. K uzatuvchilar ha m bosh-oyoq niqob kiyganlar. U lam ing q a n d o q hayajonga tu sh ay o tg an larin i niqob ichida bilib b o ‘lm asdi. Tolibjon ju d a k o lp qiy in ch ilik lam i k o ‘rgan, m ing xil azoblarga d u c h k elgan, b a rd o sh li yigit edi. A m m o shu p ay t u k o ‘zlarid an d u v -d u v yosh to 'k ard i. Faryodini birov eshitm asdi. K o‘z yoshlarini h ech kim k o T m asd i. U «X otinim ning kulini beringlar, yurtim ga oborib rasm -ru su m bilan ko‘may», deb iltim os qiladi. A m m o kulni berm aydilar. K ulda ju d a u zo q vaq t saq la n a d ig a n davosi y o ‘q d a rd n in g m ik ro b i b o r, obo rsan g iz yurtingizga h a m vabo tarq ab k etad i, d e b b erish m ad i. T o lib jo n T o sh k e n tg a k elg an d a o ‘g ‘liga o n a sin in g oM ganini b ild irm ad i. 0 ‘g ‘li o ‘ziga o ‘xsh ab k ito b d a n bo sh k o ‘ta rm a y d ig a n , b iro n ju m b o q n i y e c h m a g u n c h a, tagiga y e tm ag u n ch a, bilib o lm ag u n ch a tin c h im a y d ig a n bo la edi. U sh u y ern in g o ‘zid a u rin ib a ra b , fors, ingliz, fransuz tillarini yaxshigina egallagan edi. Keyingi paytlarda u ara b alifbosida h usni xat m ash q q ilay o tg an d i. T o lib jo n yolgbiz b o lasid an k o ‘ngil u z o lm a y y urgan k ezlarid a u n d a n xat olad i. U o ‘z ixtiyori b ilan ja n g la r q izib tu rg an olis Afg‘o n istonga taijim o n b o ‘lib ketayotganini yozgan edi. Bezgakka chalingan Tolibjon bolam ning daragini bilib beringlar, deb konsulga uchraydi. E lchixonaga telefon qiladi. U la r alb atta surishtirib, bilib b eram iz, d eb va’d a qilishadi. O ra d a n b iro n o y o ‘tib b o la n in g daragi c h iq a d i. B olasi n o b u d b o ‘pti. Jasad i so lin g an to b u tn i q a y o q q a y u b o rish n i b ilm ay , oxiri u n i o ‘sh a y e rn in g o ‘zid a k u y d irish g an larin i x ab ar q ilish g an edi. Begona yurtda bezgakka chalingan, isitm ada kuyib-yonayotgan T o lib jo n b ir o ‘zi m u n g ‘ay ib q oldi. V abo b o sh la n g a n d a Ja y ro n a A frikada em asdi. L itvaning K aunas sh ah rid a boMayotgan b ir oylik se m .n arg a ketgan edi. S e m in a rn in g oxirgi k u n i M osk v ad an yetib kelg an Ittifo q D av lat X avfsizligi q o ‘m ita sin in g raisi Ig n ato v s e m in a r q a tn a sh c h ila rin in g fao liy atlarin i b irm a -b ir ta h lil qildi. J a y ro n a A frik a n in g b ir n e c h a v ilo y a tla rid a v ab o ta rq a g a n in i Ignatovdan eshitdi. Shu yerning o ‘zida vaboga qarshi dori-darm onlar ich irish d i, ukol q ilish d i, em lash d i. 104 Jay ro n a qaytib kelganda T o lib jo n to lshakka yotib q o lgan, isit m ad a kuyib y o n a rd i. X o tin id a n , o ‘g ‘lid an ju d o boMgan T o lib jo n n in g ahvoli o g ‘ir edi. U o ‘z g ‘am i bilan b o 'lib bezgakka qarshi eh tiy o t ch o ra sin i u n u tg a n ed i. S h efn in g boshiga m usibat tushgan o ‘sha kezlarda Jay ro n a kuniga yaradi. K echalari to uyqu elitguncha y o n id a qolardi. B a’zan u n in g huvillab qolgan kim sasiz uyida yotib q o lg an p ay tla r h a m b o ‘lgan. O d a m ta ftin i o d a m k o 'ta ra d i, d e g an lari n a q a d a r z o ‘r gap ek an in i T olibjon a n a o ‘sh a n d a bilgandi. Jay ro n a ovqat tayyorlar, birga o ‘tirib tam addi qilishardi. Jayrona p a z a n d a em a sd i. P ish irg an o vqati g o h s h o T , goh tu zsiz boMardi. O vqat pishirishga uquvi y o ‘qligini u n in g o ‘zi ham bilardi. T ao m n i d a s tu rx o n g a q o ‘y g a n d a , a lb a tta , q o rin t o ‘ysa b o ‘ld i-d a , d eb uquvsizligini q iz iq c h ilik b ilan bosib k etard i. N ih o y a td a p az a n d a x o tin in in g sh irin -sh irin o v q atlarig a o ‘rgangan T o lib jo n u c h u n bu o v q atn i yeyish a n c h a m u sh k u l edi. A m m o yetti y o t b eg o n a ayol v aq tin i ay am ay u n g a o v q a t p ish irib b ersa, yem aslik noin so flik b o ‘lardi. T o lib jo n , u m rim d a h e c h q a c h o n b u n a q a sh irin ovqat y e m a g a n d im , d e b m a q ta b q o ‘yardi. Jayronaga hech kim Tolibjonni yolglizlatib q o ‘ym a, deb tayinlab q o ‘y m ag an . U o d a m g a rc h ilik , q o lav ersa, y u rtd o sh lik b u rc h in i o ‘tayotgan edi. T olibjon isitm ada o ‘rtan ib yotibdi. Bezgak h a r xuruj q ilg an d a, a w a l q a ltira b so v q o tard i. K eyin b ird a n h a ro ra ti o shib k etad i. T erg a b o tib , kiyim b o sh i, c h o y sh a b , b o lish lar, o d ey allar te rd a n shalabbo b o ‘lib ketadi. Jay ro n a u n i y ech in tirib , b adanlarini a rtib , to z a k o ‘ylak kiydirib q o ‘yardi. H a d e g a n d a isitm a q ay ta v e rm a y d i. D o k to rla rn in g d o rila ri, ukollari ham kor qilmasdi. Jayrona elchixona bog‘bonining m aslahati b ilan bezgakka c h alin g an k o ‘p b e m o rla m i davolagan b ir kam pirni b o sh la b keldi. K a m p ir sak so n y oshlarga b o rg a n b o ‘lsa h a m hali tetik , q a d d i raso x o tin edi. U ni um rid a nech a m artalab zaharli ilonlar, ch ay o n lar chaq q an . Ilon, ch ay o n ch aq q an kishilam i tupugi bilan davolar ekan. K am pir Ja y ro n a g a m astav a tay y o rlash n i b u y u rad i. U stiga «K ibrit» deb yozilgan gugurt q u tic h a sid a o lib kelgan ikkita q o ra q o ‘n g ‘izning b ittasin i o lo v k u rak k a q o ‘yib k u y d ird i. K eyin uni m ay d alab , m u - rchga aralash tird i-d a, T olibjonga bildirm ay m astavaga soldi. Ishta- hasi y o ‘qlig id an o v q at y em ay q o ‘ygan T o lib jo n g a z o ‘rlab ichirdi. 105 — B o 'ld i. E rtalab o td e k b o ‘lib k e tasan , — ded i k am p ir. — A m m o kechasi isitm an g q irq d arajaga c h iq a d i, q o ‘rqm a. H a ro rat b ird a n tu sh ad i. K am p ir ketdi. U aytg an d ek , kechasi T o lib jo n isitm ada kuyib- y o n d i. A lah sirab , x o tin in i c h a q ird i, q ay o q la rd a y u rib san , deb o ‘g ‘lini koyidi. S h u n d a n keyin terg a g ‘arq b o ‘lib uxlab qoldi. E rtalab k o ‘zini o c h g a n d a , ta n id a bezg ak d an asar q o lm agandi. A m m o q u w a ti y o ‘q edi. Ja y ro n a u n in g y o n id a n jilm a s, o ‘z jig a rid e k u n g a m e h rib o n - c h il i k l a r q ila r d i. K ir in i y u v a d i, o ‘z in i y u v in tir a d i. U y in i yigMshtirib, k o ‘zi sal ilinishi b ilan xalta k o ‘tarib b ozorga yuguradi. O g ‘ziga y o q ad ig an n a rsa la r to p ib kelib, y ediradi. T o lib jo n d a rm o n g a kirib o ‘ziga kela b o sh la g a n d a Ja y ro n ag a q a n d o q qilib m in n a td o rc h ilik bild irish in i b ilo lm ay q iy n alard i. B ir kuni ikkovi b a lk o n d a c h o y ichib o T irish g a n d a T o lib jo n dilidagi g ap in i aytdi: — J a y ro n a , h e c h kim o ‘zga y u rtd a d a rd g a c h a lin m a sin ek an . 0 ‘z yurtingda og^risang, yurtingni havosi ham dori b o ‘ladi. A m m o m u so firlik d a ju d a g ‘a rib b o ‘lib q o la rk a n sa n . Y axshiyam siz b o r ek ansiz. M in g ra h m a t. BoM m asam , k im b ilad i, n im a boM ardim . H e c h q a c h o n yaxshiligingizni u n u tm a y m a n . 0 ‘lm a sa m , sizga bu yaxshiligingizni o ‘n c h a n d o n o rtiq qilib q a y ta ra m a n . Ja y ro n a kuldi. Bu yaxshilikni sizga qarzg a beray o tg an im y o ‘q, a x ir o d a m m iz -k u , n a h o tk i p ic h a y axshilikka h a m m in n a t qilsak, sh u tu zalib k etg an in g iz — qilg an yaxshiligingiz, — dedi. — B ir gap ay tsam xafa b o ‘lm aysizm i? T o lib jo n , m ayli, ay tin g , dedi. — T o lib jo n a k a , siz kurash g a y a ra m a y d ig a n , irodasi b o ‘sh o d a m e k a n siz. S iz Lev T o lsto y n a z a riy a sig a a m a l q ila d ig a n k ish ilard an siz. B ilasizm i, T o lsto y z u lm g a q a rsh i b o sh k o ‘ta rm a , d eg an aq id an i oldinga suradi. M en sizga qoyil e m asm an . Siz n im a q ilyapsiz, e -e ... — Ja y ro n a hafsalasi p ir b o ‘lib , q o ‘l siltab q o ‘ydi. Y er y o rilm a d i-y u , T o lib jo n yerga k irib k etm ad i. Bir h isobda u n in g gaplari ch in edi. T o lib jo n taq d irg a ta n berib yashayotganini sezm asdi. Shu to p d a sezdi. Buni unga Jayrona aytdi. — Bu yerga kelib n im a ish qilyapsiz? H ozirgi qilay o tg an is h in g iz n i s h u y e r d a g ila r h a m b e m a lo l q ila o lis h a d i. B ir m a m la k a td a n ik k in ch i m a m lak atg a kelib q ilad ig an ish e m as b u. 106 S izni m u tax assis sifatid a y u b o rish g an em as. Q u v g ‘in qilishgan. T o ‘g ‘rim i? T o lib jo n bo sh irg ‘ab u n in g gap in i tasd iq lad i. — A n a , b u n i o ‘zingiz h a m bilasiz. N ega ind am ay siz? N ega bo sh k o ‘ta rib , h aq lig in g izn i isbot qilolm aysiz? N eg a M oskvaga yozm aysiz? N eg a Politbyuroga xat yuborm aysiz? T o lib jo n b ir x o ‘rsinib oldi. — K im la r b ila n o lish g a n im n i b ilm a y siz -d a , singlim . Bu ishga Brejnevning kuyovi aralashgan. E ndi bu chigal ishni uzoqdan tu rib y ech ib b o ‘lm aydi. J a y ro n a , e - e , q o ‘y in g -e , dey a o ‘m id a n tu rib ketdi. B em o r o d a m n in g d ilin i o g ‘ritib q o ‘y d im , dey a y a n a qaytib kelib, jo y ig a o ‘tirdi. — M e n d a n xafa b o 'lm a n g . B ir qizishib k e td im -d a . T o lib jo n b o sh in i k o ‘ta rm a y ja v o b qildi: — A m m o ro st g a p n i aytdingiz. Ja y ro n a q a t’iy g ap qildi: — U y lan in g , T o lib jo n aka. 0 ‘zingizga o ‘xshagan irodasiz, b o ‘sh ash g an ayolga e m a s, o lo v b o ‘lib y o n a d ig a n , yiqilsa y er tit- ra y d ig a n , tis h li, tirn o q li ay o lg a u y la n in g . B oM m asam , d a v r sh am o llari sizn i x a z o n d e k sh o p irib o ‘yn ay d i. O y o q osti b o ‘lib ketasiz. M en ay tg an n i qiling. Y u rg an d a to v o n id a n o ‘t c h a q n a y - d ig an x o tin oling. T o lib jo n n in g k o ‘n g lid an yalt etib b ir g ap o ‘td i. U a y ta y o t- gan ayol o ‘zi em asm ik an ? K o ‘ngliga kelgan g a p d a n o ‘zini koyidi. M eni boshiga uradim i? Bu to ‘g ‘rida oralarida boshqa gap aylanm adi. Jayrona unga dori ich irib , a lla -p a lla g a c h a b o sh id a o ‘tird i. K o ‘zlari b ira m chiroyli. X uddi ja y ro n k o ‘zlariga o lxshaydi. E ngashib q o ‘ltig‘id a n g rad u s- nik n i o lay o tg an d a, so ch lari osilib, T o lib jo n n in g y u zid an sirp an ib o ‘tadi. U n d an allaqanday b a h o r hidi anqib ketadi. S hu n d a Tolibjon o ‘zin i o ‘zi b o s h q a ro lm a y q o la d i. A sta q o 'lla r id a n u sh la y d i. B arm oqlarini silaydi. Jay ro n a q o ‘lini to rtib o lm aydi, q o ‘yib beradi. T o lib jo n b ird a n o ‘ziga keladi. Q o ‘lini o lad i. M e n i k ech irin g , d e y d i-y u , k o ‘ziga q ara y o lm a y , yuzini o ‘giradi. T olibjon ta m o m a n tuzalib ketolm aydi. Asabiylik dardiga m ub- ta lo b o ‘ladi. Sal n arsaga q izish ib k etad ig an , birov b ilan g a p lash - g a n d a siltab ta sh lay d ig an b o ‘lib q o lad i. B uni Ja y ro n a biladi. 107 D arb ad arlik , x o tin in in g o ‘lim i, ja b r qilg an o d a m g a q arsh i bo sh k o ‘tarolm asligi uni sh u k o ‘yga solgan. E lc h ix o n a d a g ila r m a s la h a tla s h ib , u n i V a ta n g a q a y ta rib yuborishga q a ro r qilishadi. Jay ro n a a ero p o rtg ach a kuzatib chiqadi. S h u n d a T olibjon o ‘ziga ben ih o y a k o ‘p va sam im iy m ehribonchilik qilgan bu qizga d il-d ild a n m in n a td o rc h ilik bildiradi. — J a y ro n a , k elin g , a k a la rc h a p e s h o n a n g iz d a n b ir o ‘pib xayrlashay. Jayrona p eshonasini em as, yuzini tutadi. N ozik qoMlarini uning b o ‘yniga c h irm ab , labini labiga bosadi, m en b o rg u n im c h a uylanib q o ‘y m an g , d eb yarim h azil, y a rim c h in b ir g ap q ilad i. T o lib jo n to sam olyotda Toshkentga kelguncha bu gapning m ag‘zini chaqishga u rin ad i. K o ‘n g lid a unga n isb a ta n q a y n o q b ir his uyg‘on g a n in i sezadi. K eyingi o y la rd a J a y ro n a , h a tto , tu sh larig a h a m kirar, u n u td in g iz m i, d eb t a ’n a la r q ilard i. U T osh k en tg a kelganda ham Jay ro n an i un u to lm ad i. Bugun v ahshiy to g 'la r o rasid a u b ilan yan a y u z m a -y u z keldi. H e c h o ‘y lam ag an , k u tm a g a n b ir p ay td a o ld id a n ch iq d i. Erga teg d im ik an ? Y o so ‘qq ab o sh b o ‘lib yuribdim i? T o lib jo n n in g k o 'n g lid a u x lag an x o tira la r u y g 'o n ib k etd i-y u , o ro m in i y o 'q o td i... XI B ir o y d a n o sh d ik i, T o lib jo n d u n y o d a n im a la r boM ayotgani- dan bexabar. G azeta yo‘q, televizor hali ham ishlam aydi. D ovonda o ‘p irilish b o ‘lg an m i yo b iro n ish q ilish y a p tim i, y o ‘l b ek ilib , tra n sp o rt q atn o v i u c h u n soy y o q asid an v a q tin c h a o m o n a t y o ‘l q ilingan. Bu y o ‘l b e k a td a n b iro n k ilo m e tr pastlikda. A v to b u slar o ‘sha to m o n d a n o ‘tib k etish av erad i. T o lib jo n o ‘rgangan gavjum b ek at en d i jim jit. K a b o b p a z h a m q o ‘rasin i k o T a rib soylikka tu sh ib o lgan. «T og‘ asali» so ta d ig a n yigit y o ‘l b ek ilm a sd a n o ld in d o v o n n in g naryogMga o ‘tib k etgan. Y o ‘l q a c h o n o c h ila d i, u m u - m a n , d o v o n d a n im a ish q ilish y a p ti, T o lib jo n bilm asd i. M irvali ham ishlari k o ‘pay ib k etib , T o lib jo n d a n x ab ar o lm a y q o ‘ygan. U beva k a m p irn in g b u q a c h a sin i b o ‘g ‘izlag an d an b u y o n T o lib jo n n in g u n d a n a n c h a g in a k o ‘ngli o lin g a n . A zizbek ham diliga xiralik solib q o ‘ygan edi. 108 T o lib jo n avvalgidek, sokin soylikka tu sh ib k e tg a n ic h a , k e c h - g a c h a m in g xil x ay o llar surib yan a qay tib c h iq a rd i. U h a r gal q a y ta y o tg a n d a guvala devorli hovli o sto n a sid a A zizbekni u c h ra - tard i. U o ‘s h a -o ‘sha kam gap, birovga q o ‘shilm as, o ‘z o ‘ylari bilan o ‘zi ovora edi. T o ‘g ‘ri, T o lib jo n b u o ra d a ikki m a rta Q o p lo n b o p b ila n D ukatga borib, soy b o ‘ylarida aylanib yurdi. Bu kezishlarda xayolan re ja la r tu z ib c h iq d i. L e k in u n in g re ja la ri M irv alig a m a 'q u l boM arm ikan? Q o p lo n b o p o ra la b o q ad ig an soyni q u v u rd a n o 'tk a z is h kerak. T o k i soyga sellar h a r xil najo satn i yuvib tu sh m a sin . M a n a shu ifloslangan suvdan d u k atlik lar kolit kasaliga m u b ta lo boMyaptilar. S h u n d o q k atta, m illio n e r, im k o n iy atlari h a r q a n d a y x arajatn i p isan d q ilm ay d ig an x o ‘ja lik u c h u n yarim k ilo m e tr yerga quv u r y o tq iz ish q iy in b o ‘lm a sa k erak . Q o p lo n b o p lik la r u c h u n b ir te g irm o n suv o q ad ig an lo to k q o ‘ysa, b e m alo l y e ta d i-k u . M irvali g ‘alati fe'lli o dam . Ishiga aralashadiganlam i u n ch a xush k o ‘rm ay d i. B irovning m aslah atin i o lm ay d i h am . Ilgarilari kelib, h o lin g n e, d eb T o lib jo n n in g k o ‘nglini ovlab k etard i. E ndi uni b u tu n la y u n u tib y u b o rd i. B o rm isan , y o ‘q m isa n , d em ay d i. T olibjonning esa qiladigan ishi y o ‘q. Salanglab u yoqqa boradi, b u y o q q a keladi. Q o ‘l u c h id a kun k o ‘rib tu rg a n b ir v etv rach n in g ro ‘zg‘origa sh erik b o 4 ib o ‘tirip ti. X alq d a, m e h m o n n in g izzati u c h k u n , d eg an g ap b o r. T irik to v o n b o ‘lish ham y etar, deb o ‘ylardi T olibjon. U q ay o q q a b o rad i? T oshkentga ketay desa, u yerda unga k im - n in g k o 'zi u c h ib tu ri pti. B iron ish n in g b o sh in i u shlay desa, bu qishloqda unga m os ish y o ‘q. M irvali unga b ir-ik k i ishni aytib k o ‘rdi. A lb atta, T o lib jo n eplay d ig an ish. M irv alin in g q o ‘l o stid a ishlash unga t o ‘la to b e b o ‘lish, yaxshi-yom on ishlariga sherik b o lis h dem akdir. Tolibjonga k a m p ir enasi: « B o lam , M irvaliga h u sh y o r b o ‘1, u n in g q o ‘li q o n li d ey ish y ap ti. U n g a q o ‘shilib, sen h a m b a d n o m b o ‘lib q o lm a» , d eg an edi. Bu g a p n in g c h in ekanligiga T o lib jo n n in g aqli yetib qolgandi. D em ak... T olibjonning boshi qotdi. T olibjon o ‘y lay -o ‘ylay diqqinafas b o ‘lib ketdi. K am p ir enasiga, b ir ay lan ib kelay, d e b u y d a n c h iq d i-d a , boshi o q q a n to m o n g a keta boshladi. 109 U yu rib -y u rib terskay tarafdagi adirga chiqdi. Q ishloq bolalari shu tarafda q o ‘y-echkilarini boqishardi. Ellik choqli echki to sh d an - to sh g a sak rab , o ‘tlab yuri p ti. Q o ‘y la r pastlikda. B olalar esa qum g‘o n tagiga o ‘t qalab gurung qilishyapti. Tolibjon ular davrasiga q o ‘shilib, gaplariga q u lo q sola boshladi. D u n y o d a hali g u n o h g a b o tm a g a n , vijdoni azo b b erad ig an xoinliklarga du ch kelm agan, o ‘y-xayollari o ‘zidek toza insonchalar... A tro fd a xuddi shu sabiylardek p o k iza, suvi h a m , havosi h a m , d o v -d a ra x tla ri h a m iffat p ard asin i y o ‘q o tm a g a n , in so n tafak k u ri y a ra tm ish k im y o m o ‘’jiz a la rig a , b im i b o r q ilm o q u c h u n o ‘nn i y o ‘q qiluvchi fan «yutuqlari» ga r o ‘p a ra k elm ag an b ir poklik h u k m ro n edi. Q u m g ‘o n v a q irla b q a y n a b k e td i. A lu m in k ru jk a d a c h o y h o ‘plag an d a labining kuyishiga q aram ay , b o lalam in g og ‘zi gapdan b o ‘sham asdi. U la m in g alm oyi-aljoyi g a p larid an T o lib jo n m iriqib kular, h u z u r qilardi. — B ilasizm i, kak lig im n in g bittasi o ‘lib qoldi! — N eg a? — d e d i h a y ro n b o ‘lib T o lib jo n . — X o ‘rozga bostirgan ed im , b e c h o ra kakligim ning orqasi bitib q o ld i-d a , te z a k tash lay o lm ay u c h k u n q iy n alib o ‘ldi. A zizbek o ‘rn id a n tu rib ketdi. — E , g ap in g q u rsin . H am m asi g ‘irt y o lg ‘on ... A zizbek sh u n d a y d eb S u m b u l tolasi b ilan «qayon o ‘t» tergani pastlikka tushib ketdi. U n in g ketishi hik o y ach i bolaga ay n i m u d d a o boT di. — B itta z o ‘r g ap a y ta m a n . A zizb ek k a a y tm a y m iz , aytsak K iyiksovdi m o m o m n in g arv o h i u rsin , d eb q asam ic h salarin g a y ta m a n , dedi. — B o ‘p ti, q asam icham iz. — Bir kun vohli tu rib , k ak lik larim n i y o w o y i m u sh u k olib q o ch m ad im i, deb hovliga chiqsam , M irvali to g ‘a bizning devordan oshib tushyaptilar. A w aliga q o ‘rqib ketdim . M irvali to g ‘a b a rm o q larini lablariga bosib, tiss, d e d ila r-d a , y o n la rid a n b itta o ‘n s o ‘m - lik c h iq a rib , k o T g an in g n i birovga a y tm a , d eb esh ig im iz d a n c h i q ib k etd ilar. B irp asd an keyin R av sh an b ek to g ‘a m d e v o r n a h ra - sid a n q a ra b , jiy a n , s h a tta n birov tu sh m a d im i, d eb so T ad ilar. M e n , y o ‘q , h ech kim tu sh m a d i, y o w o y i m u sh u k o ‘td i, d e d im . A n c h a d a n k ey in R av sh an to g ‘a n in g s o ‘k in g a n in i, B od o m g u l k e n n o y im n in g yigMaganini e sh itd im . A n a shu. Download 104 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|