Qayu joy-kent, ovul, shahr-u qasrda

Qadimiy moziy madaniyat nasib etgan baxtiyor xalqlardan biri bizning ulug’ ota-bobolarimiz turkiylardir.Kul Tegin,Bilga Qoon, Tun Yuquq yodgorliklari toshbitiklarini ko’rgan va ‘Qutadg’u bilig’ni mutolaa etgan jahon olimlari,albatta bu azaliy haqiqatga tan beradilar.
Forslar ‘Shohnoma’si Abulqosim Firdavsiyday ulkan shoir nomi bilan boshlansa, turkiylar ‘Shohnoma’si zabardast bitikchi Yusuf Xos Hojib nomi bilan ochiladi.’Bilim saodati’yoki ‘Baxt ketiruvchi bilim’kitobi yaratilgan asridayoq olamning turli tomoniga tarqalgan va turkiylar dunyosining shoh asari sifatida qator xorijiy mamlakatlarda turli nomlar bilan shuhrat qozongan;
Qayu joy-kent, ovul, shahr-u qasrda,
Kitob nomi turfa ayni asrda.
Olam uluslarin hakimlari xos
Atar elin azal udumiga mos.
‘Adab ul-muluk’ der ani ahli Chin,
‘Oyin ul-mamolik’ mochinlik uchun.
Mashriq ellarining ulug’I aro
Bu kitob asil ‘Ziynat ul-umaro’.
‘Shohnomayi turkiy’ deb ahli Eron,
‘Qutadg’u bilig’ der bor ahli Turon.
O’zbek tilining boqiyligi nuqtayi nazaridan talqin qilganda, to’laqonli hayot kechirishi uchun dastlabki sarchashmasi qanchalar zarurligi oydinlashadi. Binobarin, ‘Qutadg’u bilig’da ilgari surilgan g’oyalarni teran anglash uchun uning tabdil-u tarjimasi suv va havoday zarur. Chingiz Aytmatov ta’biri bilan aytganda, Yusuf Xos Hojib bizlarga qarata shunday murojaat qilayotganday; ‘Men vaqt ichida ming yillar orqada qolaman-u, lekin sizning kelajagingizga aylanaman’.
Milliy davlatchiligimizing qayta tiklanishi bilan kelajakka o’zgacha ishonch bilan qaray boshladik. Bu ishonchimiz yanada mustahkam bo’lishi uchun tarixga murojaat qilishimiz tabiiy. Tarixda buyuk davlatlar barpo etish hamma xalqlarga ham nasib etmagan. Binobarin, jahongir xalqlarni ham bir necha toifaga bo’lish mumkin. Ijodkor jahongir xalqlarning, yoxud bashariyat tamadduni tarixga salmoqli ulush qo’shgan bunyodkor zobit uluslar safida turkiy xalqlar ham borligi bilan faxrlanamiz. Turkiy xalqlarning jahoniy hukmronligi bir necha marta, xususan, qoraxoniylar va temuriylar, qolaversa, boburiylar davrida ham davom etgan. Va bu jahongirlik bashariyat tamadduni rivojiga qo’shgan benazir hissasi bilan alohida ahamiyatga molik.
“Qutadg’u bilig” qoraxoniylar davridan meros qolgan, o’sha davrning tarixda va insoniyat tamadduni ravnaqida tutgan ahamiyatini hamisha yodimizga soladigan, faqat buyuk saltanatlar davrida yaratilishi mumkin bo’lgan asar sifatida ham qimmatli. Homer yunonlarning zafarli yurishlarini boqiy dostonlarida kuylagandek, Yusuf Xos Hojib o’z asarida turkiy xalqlarga xos donishmandlik xislatlarini aks ettiradi. Tafakkurga ixlosmand xalqlar xos mushohadago’ylik qon-qonimizga singib ketgani ayni shohona asar mazmun-mohiyatida o’z ifodasini topgan.
Qoraxoniylar saltanati dunyoning yarmini egallashi barobarida “inson qanday munosib hayot kechirishi kerak?”, “bu borada qanday tamoyillarga amal qilishi lozim?”, “Bashariy saodat negizi qanday qoidalarga borib taqaladi?”, “Adolatli saltanat qoidasi bormi?” singari jahonshumul masalalar ustida ham bahs-munozaralar yuritganiga “Qutadg’u bilig” misolida ishonch hosil qilamiz.Umuman,Yusuf Xos Hojib fenomenini Homer, Firdavsiy, Dante, Navoiy, Shekspir, Gyote, Tolstoy singari daholarga nisbatan o’rganish zarur.
“Qutadg’u bilig” nafaqat didaktik asar, qolaversa, “Shohnoma” singari jangnoma ham emas. Bu rosmana davlat nizomi vazifasini bajaradigan qomusiy asar. Davlatchilik qonun-qoidalarini belgilab beradi. Binobarin, filologiya fanlari doktori Qosimjon Sodiqov ta’kidlagandek, “Yusuf Xos Hojib davlatning kuch-qudratini, gullab-yashnashini, ezgulikni, kishining baxt-u saodatini adolat, aql-zakovat hamda qanoat birligida deb biladi.
Muallif tenglik, adolat to’g’risidagi qarashlarini Kuntug’di tilidan beradi. Uning uqtirishicha, to’g’rilik (adolat) oldida hamma barobar. Kuntug’di Xoqon tilidan bini shunday ta’riflaydi:
Ko’nilik uzala kesan-men ishig,
Adirmas-ma begsig ya qulsig’ kishig.
(Shiorim adolat, ko’ngling bo’lsin to’q,
Shoh bilan gado men uchun farqi yo’q.)
Adib siyosatni, davlat qonunlarini yuqori tutadi. Qonun va intizom ostida mamlakat obod, xalq emin-erkin yashaydi, degan g’oyani qo’llab-quvvatlaydi. U o’tmish adib va mutafakkirlari orasida birinchilardan bo’lib davlat va jamiyat boshqaruvining demokratik asoslarini, tenglik prinsiplarini ishlab chiqdi, o’z davri davlat boshqaruvining yo’l-yo’riqlarini, to’ra-tuzuklarini yaratdi. Binobarin, “Qutadg’u bilig” davlat nizomi darajasiga ko’tarilgan asar edi.
Yusuf Xos Hojib kishilik ma’naviyati tarixida birinchilardan bo’lib <> tushunchasini ko’tarib chiqdi. U “komil inson”ni tugal er deb atagan. Mutafakkir kishining ma’naviy yuksalishida ikki bosqichni ajratadi: birinchisi- balog’at; bunga ixlos qilsa, har bir bilimli, uqushli kimsa erishuvi mumkin. Kishi kamolotining ikkinchi bosqichi tugallikdir. Unga har kimsaning yetishuvi mushkul. Adibning ta’kidlashicha, tugal erda ikki sifat uyg’unlashmog’i kerak: biri-bilim; ikkinchisi-uqush (zakovat)”.
Adabiyot-sharqda “adab”, “odob” so’zninig ko’pligi ma’nosidagi istiloh bo’lsa, g’arbda adabiyotning janrlari poeziya istilohida yuritilgan. Poeziya tushunchasi yunon fonshalarini ham, “Odisseya” va “Iliada” dostonlarini ham, o’nlab janrlar talqindagi she’riyatni ham qamrab oladilgan istilohdir.
Sharq adabiyotidagi dostonchilik va she’riyatda axloq-odobga tegishli mavzular, G’arb adabiyotida esa voqea-hodisalar chigalligiga asoslangan jozib kompozitsiya ustunlik qiladi. Insoniyatga xos bo’lgan jasurlik, sinchilik, qahramonlik, muhabbat, fojiaviylik, qo’shiqchilik, ilohparastlik, aqidaparastlikda sharq-u g’arbni farq etish mushkul. Ammo mumtoz adabiyot ibtidosi va taraqqiysida sharqda ilohiy talqinlar kuchli bo’lsa, g’arbda voqealar tizimi va ichki murakkabligiga e’tibor ko’proqdir.
Aslida poeziya taraqqiyotining cho’qqisi-intellektuallik ekanligi barcha adabiyotlar tarixida o’z aksini topa olgan. Fors adabiyoti “Shohnoma” – jangovarligi, jang-u jadallar,muhabbat, saodat, xiyonat, razolatlar ummonidan ish boshlagan. Hofiz she’riyatida bulbullarday xonishga berilgan bo’lsa, “Guliston” va “Bo’ston” nasihatnomalari Sa’diyga Sharq axloqi otasi unvonini olib berdi;Baribir boy adabiyot haddi a’losida Abulmaoniy Mirzo Abdulqodir Bedilning axloqi-yu jahoniy falsafasi qadar yuksaldi. Kechagina traktor “tr-tr”ini she’rning bosh mavzui qilayozgan sho’rolar davri o’zbek she’riyati yuksala-yuksala Abdulla Oripov, Erkin Vohidov jo’shqin ijtimoiy lirikasidan Rauf Parfining teran intellektual she’riyatigacha o’sdi.
Agar bugungi jahon jang texnologiyalari cho’qqisi atom va vodorod bombasi bo’lsa, insoniyatning o’zaro aloqasidagi mobillik haddi a’losiga telefon va televizor orqali yetgan bo’lsa, raketa va avtomobil sur’atida mislsizlik hukm surayotgan bo’lsa, bu tezkor va shoshqaloq jahonda baribir asosiy hayot-mamot masalasi –axloq-odob tobora taraqqiyotdan orqada qolib ketmoqda.
Holbuki, bu dunyodagi jamiyatni yaratuvchi omil –insoniyatning axloq-odobi, kishilarning va millatlarning o’zaro muomala, aloqa madaniyatidir.
Turkiy tildagi adabiyotning cho’ng dahosi Alisher Navoiy jahonning butun barcha boyligi insonning bir tomchi qoni to’kilishiga arzimaydi, deya inson sharafini arshi a’loga yetkazdi. Fotih shoh-sultonlar zamoni farzandi bo’laturib ochiqchasiga jang- bashariyat fojeasi ekanligini uqtirdi:
Shahki, yurt ochmoqchi qilsa nasaq,
Yuz tuman qon to’kar bari nohaq!
Shoh yurt olishga kirishsa, son-sanoqsiz kishilarning qoni nohaq to’kiladi, deya ogohlantirdi. Bu ulkan insonparvarlik – gumanistik cho’qqilarga boshqa adabiyotlar san’atkorlari yeta olganmikan? Shuning uchun ham biz bugun “Xamsa” singari jahoniy Toj Mahallarga tamal toshi bo’lgan “Qutadg’u bilig”ga yana murojaat etamiz:uni qayta-qayta nashr, takror-takror tarjima-yu tabdil qilish bilan dostondagi axloqiy-ma’naviy sir-sinoatlar javohirlarini izlaymiz.
Inson tavallud topib, voyaga yeta borgani sari, qaysi bosqichda bo’lmasin, go’yo u dunyoning barcha sir-sanoatlarini biladiganday, aql-u axloq-u odob uning shaxsiga yetarli-ortarli darajada mavjudday tuyulaveradi.
Agar shunday bo’lmasa-yu, inson o’z bilimi ozligi, axloqiy qashshoqligini yoshligidan bilganda edi, umrbod axloqiy ta’limot kitoblarni o’qish bilan botiniy olamini bezagan bo’lardi va ko’p o’tmay Hazrati Navoiy aytgan axloq jannatiga kirgan bo’lardi.
Arshparvoz o’ldi kirgan jannati axloq aro,
Ey xush ulkim, topti ul xushxo’yluqning uchmog’in.

(Axloq jannatiga kirgan odam arshga yeta oldi.

Xushxo’ylik jannatini topgan kishiga qanday yaxshi-ya!)

“Qutadg’u bilig”day ajoyib kitobni yaratgan Yusuf ismli kishining zod-budi – tug’ilib o’sgan maskani qadimiy Bolosog’un shahridir.

“Qutadg’u bilig” muallifi dostonda o’z ona shahri Bolosog’un ekanligini qayd etgan:
Quz O’rdu o’lkasi aslida eli,
Nasabi- naslin ham kuylagay tili.


Professor Boqijon To’xliyev yozadi: “Quz O’rdu turkiylar istiqomat qiladigan qadimiy shaharlardan biri. U Bolosog’un nomi bilan mashhur bo’lgan. Bu shahar XI asrda yaratilgan yana bir muhtasham obida –Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’otit turk” asarida bir necha.