Ifodali o`qish va mutolaa madaniyati” fanidan materiallar 1-mavzu: “Mutolaa madaniyati” fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Reja

“Ifodali o`qish va mutolaa madaniyati” fanidan materiallar
1-mavzu: “Mutolaa madaniyati” fanining predmeti, maqsad va vazifalari.
REJA:

1. 
   “Mutolaa madaniyati” fani haqida tushuncha.
   
2. 
   O`quv fanining predmeti.
   
3. 
   Fanning maqsad va vazifalari.
   

Tayanch tushunchalar: Mutolaa madaniyati, mutolaa madaniyati fanining predmeti, vazifalari, maqsadi, og`zaki va yozma nutq, mutolaa texnologiyasi, nutq sifatlari, til me’yorlari
“Mutolaa madaniyati va ifodali o`qish” modulining maqsadi e’tiborni jalb qilish mohiyatiga ega bo`lgan nutq yaratish, ifodali o`qish, me’yoriylikka asoslangan og`zaki va yozma nutq ko`nikmalarini shakllantirishdan, mutolaa texnologiyalarini o`zlashtirishdan iborat. Ushbu fan doirasida talaba - “Mutolaa madaniyati va ifodali o`qish” fani G`arb va Sharqdagi mutolaa madaniyati va voizlik san’ati taraqqiyoti tarixi, notiqlik san’ati, notiqlar faoliyatini; -nutq bo`limlari, ifodali o`qish va notiqlik san’atining asosiy tushunchalarini; -ifodali o`qish fani asoslarini; - nutq madaniyatining umumiy va o`ziga xos xususiyatlarini; -nutq sifatlari haqidagi muhim ma’lumotlarni; -mutolaa, ifodali o`qish va nutq madaniyatining shaxs ma’naviy qiyofasini belgilovchi omillardan biri ekanligini bilishi; - adabiy til me’yorlariga amal qilish; - rasmiy muloqot madaniyati talablarini anglash; - nutq sifatlarini belgilash; - notiqlikning asosiy talablarini belgilash; -nutq madaniyati talablariga amal qilish ko`nikmalariga; - til va madaniyat munosabatlarini anglash; - nutqni adabiy til me’yorlariga amal qilgan holda namoyon etish; - nutqni ta’sirchan, auditoriya e’tiborini tortadigan darajada obrazli tarzda ifoda etish malakalarini egallashlari zarur.
Mutolaa madaniyati fani o`zining qadim ildizlariga ega ekanligi, uning manbalari, adabiyot materiallari ekanligi, badiiy asardagi main kompozitsion qismlar so`z, jumla, tovush va matn semantikasi fanning asosiy predmeti bo`lib xizmat qilishi. Mutolaa madaniyatining kitobga qiziqishni, odamlaming adabiyotlar bilan kengroq tanishish rag`batini oshirish, kitob bilan ishlashda maxsus bilimga ega bo`lish, shuningdek, axborot manbalaridan to`liq foydalanishga yordam beruvchi ko`nikma va malakalarga ega bo`lishni taqozo etishi. Kitobni tanlash, uni tez o`qish, avaylab saqlash, shaxsiy kutubxona tashkil etish, o`qilgan kitoblarni boshqalarga tavsiya eta olish ham mutolaa madaniyati shartlari ckanligi.
Xalqimizda so`zga chechan, badiiy didi yuksak kishilar azal-azaldan qadr-qimmatini topib kelgan. Ular o`z san'ati bilan el og`ziga tushgan. Shu bois san'at turlaridan biri notiqlikka tamal toshi qo`yila boshlagan. Sharqda bu san'at - voizlik; notiq - voiz; nutq esa va'z kabi terminlar bilan mashhur bo`lgan. Sharqda voizlik san'ati jamoaning hissiyoti, tuyg`ulari va qalbiga ta'sir etish usuli degan tushunchalarni anglatgan va ilmiy-siyosiy ma'ruza, bahs-munozara, targ`ib va tashviq vositasi sifatidagi keng ijtimoiy mavqega ega bo`lgan san'at hisoblangan. Voizlik san'ati hozirgi davrdagi notiqlik san'ati, ritorika tushunchalari o`rnida qo`llangan. Qadimda podshohlar, hukmdorlar, xonlar, beklar o`z xalqi oldida ijtimoiy hayot, xalqaro ahvol, davlat siyosati to`g`risida shaxsan o`zlari nutq so`zlaganlar. Bunday ma'ruzalar, asosan, juma namozi, hayit bayramlari, navro`z kunlari va boshqa tadbirlarda an'anaga aylangan.
IX asrga kelib, bu muhim va mas'uliyatli ish maxsus so`z ustalari, ta'sirchan gapiradigan, voqeiylikni dalillar bilan isbotlab xalqni ishontira oladigan maxsus kishilarga topshirilgan.
Bunday kishilar v o i z l a r deb atalgan. Hukmdorlarning farmoyishlari, turli yorliqlari ana shu maxsus voizlar tomonidan o`qilgan va sharhlangan.
Voizlik san'ati rivoji jarayonida bu san'atning dabi rlik, xatiblik, muzakkirlik kabi tarmoqlari yuzaga kelgan. Dabirlik – davlat ahamiyatidagi yozishmalarni insho etish va o`qib berish notiqligi; xatiblik – diniy, ijtimoiy-siyosiy notiqlik; muzakkirlik – diniy-axloqiy masalalarni izohlab, sharhlab berish bilan bog`liq notiqlikdir.
Muzakkirlar keng bilimga ega bo`lgan shaxslar hisoblanib, ular saroy ayonlari, xonlar, beklar, xalifalar oldida ham nutq so`zlab, tarixiy voqealar, sarguzashtlar, jangnomalar va qissalarni hikoya qilib berganlar. Voizlik san'ati nutq matnlari, tinglovchilarning bilim saviyasi, ijtimoiy mavqei va boshqa xususiyatlariga ko`ra turli tarmoqlarga bo`lingan:
sultoniyot – yuqori tabaqa uchun, xutubi jihodiya – jangovar nutqlar, g`aribona maqom – oddiy xalq uchun va h.k. Voizlik san'ati ijtimoiy va badiiy jihatdan ahamiyatli bo`lganligi uchun asrlar davomida taraqqiy qildi va qadrlandi.
Voizlar aytilayotgan har bir hodisa va voqeiylikning mohiyatini ochib berish, fikr mazmuni ta'sirchanligini ta'minlash, mulohazalarni tinglovchiga aniq va mufassal yetkazish tamoyillari to`g`risida jiddiy shug`ullanganlar. Va'zlar o`tkir til, ta'sirchan ifodalar bilan sug`orilgan hamda badiiy yuksak saviyada tayyorlangan va nihoyatda ravon talaffuz bilan o`qilgan. Voizlik san'ati o`tmishda qanday ijtimoiy ahamiyat kasb etgan bo`lsa, hozirda undan-da, dolzarb bo`lib qolmoqda.
2. Zamonaviy ritorika og`zaki nutqqa xosdir. Nutq aloqasi bilan bog`liq hayotda yuzaga keladigan muammolarni ongli ravishda hal qilishni istagan har bir kishi ritorika bilan qiziqadi.
Zamonaviy umumiy ritorikaning markazi, klassik an'anada uch bosqichdan tashkil topgan: tarkibni ixtiro qilish, to`g`ri tartibda ixtiro qilingan makon va nihoyat og`zaki ifodani ifoda etgan so`zdan iboratdir. Nima deyish kerak? Qanday tartibda? Qanday qilib (qanday so`zlar)? Bu yerda javob berishni o`rganadigan uchta asosiy savol: samarali nutq qobiliyatini o`rganish uchun ritorik ta'lim olish. Ushbu umumiy va ritorikaning boshlang`ich qismini ritorik kanon deb ataymiz, chunki fikrdan so`zga - izlanish, tartibga solish va og`zaki ifoda etish yo`lining uchta "bosqichi" - maxsus qonunlar va qoidalar tizimi - kanon (yunon kanon). Ushbu qonunlarni o`rgangandan so`ng, retorik kanon tamoyillarini o`zlashtirgan inson undan ishonchli ravishda o`ziga mazmunli nutqni talab qiladigan har qanday vaziyatga yo`naltira oladi. Umumiy ritorikaning maxsus bo`limi jamoat nutqining nazariyasi va amaliyotidir. Ushbu bo`lim juda muhim. Axir, so`z erkinligi, ya'ni retorik degani, nafaqat demokratiyaning farzandi, balki uning zaruriy sharti ham. Demokratik yo`l bilan uyushtirilgan jamiyatning faol a'zosi faqat o`z fikrini ochiqchasiga ishonchli tarzda ifoda etish va oqilona himoya qilishi mumkin bo`lgan odam bo`lishi mumkin.
Milliy so`zlashuv nazariyasi va amaliyoti milliy an'analarga asoslanadi. Jamiyatning hayoti qanchalik demokratik bo`lsa, inson uchun dolzarb bo`lgan muammolar bo`yicha fikr va qarashlarning kengligi ta’minlanadi.
Munozara nazariyasi va san'ati ham umumiy ritorikaning bir sohasidir. Odamlar bir-biri bilan suhbatlashishi mumkin bo`lgan juda ko`p xilma-xil vaziyatlar - suhbatni boshlaydi. Ish munosabatlarining muvaffaqiyati va do`stingiz, do`stingiz sifatida qanchalik qadrlayotganingiz, asosan, suhbatdoshni tushunish va tushunish qobiliyatiga bog`liq.
Tasavvur qiling, begonaga yoki begona odamga murojaat qilishingiz kerak. Qanday gapirish kerak? Nima deyish kerak? Qo`lingizni qayerga qo`yish kerak? Qayerga qarash kerak? Bir vaqtning o`zida qanday his qilasiz, suhbatdoshni qanday baholaysiz? Birinchisi, sizga ajablanadigan (yoki zerikarli) tuyulishi mumkin; ikkinchisi - juda zo`ravonlik, o`z-o`zini o`ylaydigan, hatto so`zsiz - "so`zlarni kiritishga yo`l qo`ymaydi" va uchinchi tanish - u bilan suhbatlashish juda yoqimli va qiziqarli, men yana va yana uchrashishni istayman.
Nima gap? Bashoratga shoshilmang. Ko`p hollarda nutq xatti-harakatlarining o`ziga xos xususiyatlari - sizning va suhbatdoshingiz tomonidan belgilanadi. Bu yerda juda ko`p omillar bor, lekin siz ularni tushunishga o`rganishingiz mumkin: masalan, bu sizning savolingizning mavzusi, tabiati va tartibi, siz va hamkoringiz o`z nuqtai nazarini ifodalash uchun ishlatiladigan qaqqiklik darajasi, suhbatni uyushtirish ... Nutqning tezligi, ovozning pog`onasi, to`xtash muddati va sukunat, hammasi muhim hisoblanadi.Suhbatdagi nutq xatti-harakati, strategiya va taktik suhbat, tushunish buzilishining sabablari, muvaffaqiyat omillari - bularning hammasi zamonaviy umumiy ritorika bilan o`rganiladi va amaliy tavsiyalar beradi. Yaxshi, qiziqarli suhbatdosh bo`lishga (malakali bahs-munozarachaga ham) faqatgina tinglashni o`rgatish mumkin. Bir darsni, ma'ruzani, ma'ruza va nutqni tinglashda ishingizni qanday qilib samarali qilish mumkin? Yozuvlarni qanday ushlab turish kerak, qachon qilish kerak va qachon? Sizning e'tiboringizni qanday boshqarish kerak? Suhbatdoshning replikatsiyasiga reaktsiyani tezlashtirish uchun qanday usullarni qo`llash mumkin (ishbilarmonlik intervyusining muvaffaqiyati ba'zan bunga bog`liq)? Eshitish qiyin ish, kuchli faoliyat. Uning texnikasini o`zlashtirish kerak. Insonning tinglash qobiliyatini rivojlantirish va boshqarishga ham umumiy ritorika deyiladi.
Odamlarning kundalik, kundalik, «uy» hayotidagi nutq xatti-harakatini bilish ham ritorik muammolar qatoriga kiradi. Yaqin do`stlar bilan bo`lgan munosabatlarimizdagi farovonligimiz qanchalik ko`pligiga bog`liq. Oxirgi o`n yillikdagi tadqiqotlar har bir soha uchun bu muhim ahamiyatga ega bo`lgan qiziqarli naqshlarni namoyon qiladi. Do`stlar, do`stlar va oilaviy munosabatlar qanday qilib yakunlanadi va boradi? Hamkorlarning asosiy nutq xatti-harakatlari ularning shakllanishi va rivojlanishida, ba'zan esa qulashida katta rol o`ynaydi.
Zamonaviy tadqiqotchi - kundalik ritorika bo`yicha mutaxassis - yozuvchining psixologik dahosi eng boy material beradi. Ritoriklarning maqsadi odamlarga ongli ravishda oila, do`stlar va tanishlar bilan nutqiy muloqotni tobora yaxshilashga yordam berishdir. Ushbu bilim sohasining ahamiyati shundan iboratki, u juda nozik bo`lgan odamlar o`rtasida o`zaro tushunishni shakllantirishga yordam beradi.
Ritorik muammolar bilan shug`ullanadigan ayrim mutaxassislar kunlik, professional bo`lmagan muloqot ritorikasini xususiy ritorikalardan biri deb hisoblashadi. Ammo u hali alohida shaxsiy retorik intizom emas, balki umumiy ritorika sohalaridan biri, chunki bu har bir inson ishtirok etadigan va umumiy so`zlashuv qonunlari amalda bo`lgan inson hayotining bunday sohasiga taalluqlidir. Kundalik aloqaning ichki ritorikasi ham bo`lakcha. G`arb va Sharqning rivojlangan mamlakatlarida (Yaponiya) maxsus "ritorik maslahat yordami" mavjud. Har bir inson "nutq muammolarini" hal qilish uchun mutaxassisdan maslahat so`rashi mumkin. Masalan, er-xotin turmush o`rtog`i bilan birgalikda, er-xotinning og`zaki muloqotini tuzatadigan kursni o`tashi mumkin va ular o`zaro tushunishning asosiy og`zaki sabablari nima ekanini juftlarga tushuntirishga harakat qilishadi. Xuddi shu narsa xorijiy madaniy muhitga tushib qolgan insonda muqarrar ravishda paydo bo`ladigan qiyinchiliklarga ham tegishlidir - masalan, muvaffaqiyatli assimilyatsiya qilish, hayotga moslashish va xorijiy tilda va madaniy muhitda ishlashni istagan muhojir. "Nutq xatti-grammatikasi"ni o`rganadigan inson nutqining harakatlariga asoslangan zamonaviy umumiy ritorika, bu kabi amaliy yordamga yo`naltirilgan.
Davrimizning eng muhim belgilaridan biri - turli milliy madaniyatlarga mansub kishilar o`rtasidagi aloqalarni mustahkamlash. Milliy madaniyat an'analari, nutq aloqasi va xulq-atvorining farqlari, o`zaro tushunishni o`rnatishning mumkin bo`lgan yo`llarida i xatoliklarga yo`l qo`ymaslik zamonaviy tilshunoslik sohasida (etnolinguistik (yunoncha etnos - xalq, qabila va tilshunoslik) deb nomlanadi va muvaffaqiyatli madaniyatlararo ("madaniyatlararo") muloqotni o`rnatish uchun tegishli tavsiyalar ishlab chiqadigan zamonaviy umumiy ritorikaning manfaatlari qatoriga kiradi. So`zlashuvning milliy-madaniy xususiyatlarini, etnoritorikaning xususiyatlarini o`rganadigan umumiy ritorika sohasini chaqiramiz.
Zamonaviy ichki ritorikaning nazariyasi va amaliyoti hali etarlicha rivojlangan emas. Shu sababli, uni o`rganish va nutq ustozligini o`rganish uchun tegishli xorijiy qo`llanmalardan foydalanishning ehtiyoji mavjud Ushbu qo`llanmalarning ba'zilari so`nggi yillarda mamlakatimizda tarjima qilinmoqda. Biroq, ularning aksariyati faqat "Deyl Karnegi kitoblari bilan tanish "kunlik ritorik" turli xil nutq muammolarini qanday hal qilish bo`yicha maslahatlarni o`z ichiga oladi.
Nutq so`zi arab tilidan olingan bo`lib, “gapirish”, “so`zlash” “qobiliyati”, “kalom”, notiq esa “gapiruvchi”, “so`zlovchi”, “aytuvchi” ma'nolarini bildiradi. Notiq so`zi keng ma'noda gapga
usta, so`zga chechan ma'nosida ham qo`llaniladi. Notiq odamlarga so`z orqali ta'sir ko`rsatuvchi
shaxsdir.
Askiyachi – arabcha, “zakiy” so`zidan olingan bo`lib, “hozirjavob, o`tkir zehnli” degan ma'nolarni bildiradi. Jamoat oldida ma'lum bir mavzuda badiiy so`zda qobiliyatini namoyon etish uchun tortishadigan shaxsga nisbatan ishlatiladi.
Badihago`y – arabcha so`z bo`lib, “so`zlovchi” so`zidan olingan bo`lib, hozirjavob, chechan kishilarning she'riy yo`l bilan birdaginaga she'r, qo`shiq aytishi tushuniladi.
Voizlik, - arabcha, “va'z” so`zidan olingan bo`lib, “da'vat”, “xitob” ma'nolarini bildiradi, islomda kishilarni ezgulikka va yaxshilikka chaqiruvchi, jamoat oldida nutq so`zlovchi kishilarga nisbatan ishlatilgan.
Maddoh – arabcha madh etuvchi ma'nosini bildiradigan so`z bo`lib, “maqtov”, “ta'rif” ma'nolarini bildiradi. Dastlab ushbu so`z diniy baytlarni omma oldida chiroyli, baland ovozda aytish ma'nosida ishlatilgan bo`lsa, keyinchalik ayrim kishilarning sifatlarni haddan ortiq maqtovchi kishilarga nisbatan ishlatilgan.
Suxandon – forscha, “suxan”, “so`z” ma'nolarini bildiradigan so`z bo`lib, “so`zga chechan” ma'nosini bildiradi.
Diktor – lotincha, so`zlovchi, gapiruvchi ma'nolarini anglatadi.radio yoki televizor orqali uzatiladigan tayyor matnlarni mikrofon oldida yoki telekamera qarshisida o`qib eshittiruvchi xodim, suxandon.
Qiroatxon – arab tilidan olingan bo`lib, matnni qiroat bilan o`quvchi, ifodali ta'sirchan ovoz bilan aytuvchi ma'nosida qo`llaniladi. Masalan, diniy matnlarni o`qish ma'nosida ishlatiladi.
Jamiyat hayotida, ma'naviy-madaniy muhit taraqqiyotida nutq madaniyati va notiqlikning alohida o`rni bor. Notiq insonlarning ko`pligi o`sha jamiyatda ilm-fan, madaniyat yuksakligidan dalolat beradi. qolaversa, ilm-ma'rifatli, ma'naviy jihatdan barkamol insonlarning borligi muomala odobining yuksakligi va xalqning madaniy hayoti yuksakligidan dalolat beradi. shu boisdan hammilliy davlatchiligimiz shakllanishi va taraqqiyotida nutq madaniyatining, ma'naviy barkamol shaxslar tarbiyasining o`rni beqiyos.
Notiqlik san'atining tarixi juda uzoq bo`lib, u eramizdan avvalgi V asr boshlarida Yunonistonda shakllana boshladi. Yunonistonda aristokratiya, demo-kratiya tuzu- mining o`rnatilishi natijasida davlat ishlarida, xalq majlisla-rida, senat kengashlarida, sud ishlarida va yig`ilishlarda respublikaning har bir ozod kishisi erkin nutq so`zlash huquqiga ega bo`lgan. Davlat ishlarini boshqarishda qatnashishni xohlagan har bir kishi uchun chiroyli so`zlash san'atini egallash majburiy bir ehtiyojga aylana borgan. Notiqlik san'atining yirik namoyondasi Sitseron bu san'atga katta baho beradi. U ikki xil san'atni - lash- karboshilik va notiqlik san'atini tan oladi. Notiqlikning nihoyat darajada og`ir va sermashaqqatligi, shu bilan bir qatorda, juda sharafli ekanligini chuqur his qilgan Plutarx ham bu san'atni hayotiy zaruriyat, deb biladi. Notiqlik san'atining keng ko`lamda qanot yeyishi esa, o`z navbatida uning sud no- tiqligi, harbiy notiqlik va siyosiy notiqlik kabi shahobchalarining paydo bo`lishiga olib keldi. Sudda gapiriladigan chiroyli nutq o`rnini, endi-likda aniq qonuniyatga ega bo`lgan sud notiqligi egalladi. Oradan bir oz vaqt o`tgach, notiqlikning yana bir turi - epideytik, ya'ni tantanali nutq uslubi paydo bo`ldi. Notiqlik san'ati qancha tez rivoj topmasin, baribir u adabiy faoliyatga qo`shilmas, chiroyli nutq matnlari esa biror yerda nashr etilmas edi.
Epideytik notiqligida baland parvoz so`zlar ishlatilar, shuning uchun ham bun- day nutq matnini tayyorlash anchagina izlanishni talab qilar edi. Binobarin, logogra- flar o`zlaridan oldin o`tgan salaflarining merosiga va xalq og`zaki ijodiga murojaat eta boshladilar. Shu tariqa chiroyli so`zlash san'ati - no-tiqlik san'ati asta - sekin shakllanib, badiiy adabiyotning ravnaqida katta rol o`ynagan: tragediya, komediya va roman janrlarining paydo bo`lishiga ijo-biy ta'sir ko`rsatdi.
Bulardan tashqari, notiqlik san'atining rivoji adabiy tilning shaklla-nishiga, no- tiqlik san'atining nazariyasidan iborat bo`lgan "Ritorika" ilmi-ning vujudga kelishiga sabab bo`ldi. Rimdagi barcha shoirlar va notiqlar shu maktabdan, ya'ni ritorika mak- tabidan ta'lim olganlar.
Notiqlar tomonidan yaratilgan nutq matnlari nasriy va poetik ijod na'munasi hisoblangan. Bunday ijodkor notiqlarning nomi o`z mamlakati doi-rasidan chiqib, jahonga ma'lum bo`lgan. Aristotel, Demosfen va Sitseronlar shular jumlasidandir. O`rta Osiyoda Arastu nomi bilan mashhur bo`lgan Aristotel eramizdan av-val, eir yili Stagirda shifokor oilasida dunyoga keldi. Uning otasi Nikomax Aleksandr Makedonskiyning nabirasi podsho Aminti II soroyida shifokorlik qilgan.
Aristotel 17 yoshida Afinaga keladi va bu yerda o`z zamonasining mashhur olim- laridan bo`lgan Platonga shogird bo`ladi. Platonning vafotidan so`ng 347 yili Asosgaboradi. Unga ayniqsa, zolim Germiy homiylik qiladi. Aristotel Germiy vafotidan so`ng Mitilen shahriga ko`chib o`tadi va u yerda erg` yilgacha yashaydi. 382 - yili Makedoniya podshosi Filipp 13 yoshli o`g`lining tarbiyasi uchun Aristotelni Mitilen- dan chaqirib oladi. Bu yerda u falsafa maktabini ochadi va katta kutubxona tashkil qiladi.
Shu davrda Gresiyada chiroyli so`zlashga qiziqish kuchayib ketgan edi. Buning natijasida qator notiqlik maktablari ochiladi. Bu maktablarda so`z san'ati ustalari - shogirdlar yetishtirib chiqarilar edi. Keyinchalik chiroyli so`zlar haqida qo`llanmalar maydonga keldi. Shunday asarlardan biri Aristotelning "Ritorika" nomli kitobidir. Buyuk olim uni mashhur "Poetika" nomli asaridan so`ng, ya'ni eramizdan oldingi 330 yillarda Afinaga so`nggi marta qaytib kel-ganda yozgan edi.
Aristotelning "Ritorika" si uch kitobdan tashkil topgan. Asarning bi-rinchi va ik- kinchi kitoblari, asosan chiroyli so`zlash, ishontirish metodlari haqidagi fikr va mu- lohazalardan iborat bo`lsa, uchinchi kitobida nutq mantiqiga juda katta ahamiyat beriladi.
Aristotel notiqlik san'atini 5 qismga bo`lib o`rgatadi:
1. Materialni kashf etish.
2. Materialni joylashtirish shakli.
3. Materialni eslab qolish.
4. Materialni so`z yordamida to`g`ri eks ettirish.
5. Materialni to`g`ri talaffuz etish.
Aristotel fikrlari hozirgi kunda ham o`z qimmatini yo`qotgani yo`q.
Umirini ona - Vatanining gullab yashnashiga bag`ishlagan davlat arbobi, mashhur notiq Demosfen eramizdan oldingi eir yili Afinada o`ziga to`q oilada dunyoga keladi. Uning otasining ismi ham Demosfen bo`lib, qurol - yarog` usta-xonasining egasi edi. Bo`lajak notiq besh yoshga to`lganda otasidan ajraladi. Demosfen bilan singlisiga otadan katta meros qoladi. Bolalar tarbiyasi va meros vaqtincha tog`asiga topshiri- ladi. Tog`asi esa barcha boyliklarni qo`lga kiritib olgach, bo-lalarning tarbiyasi bilan qiziqmaydi. Natijada Demosfen juda nimjon va kasalmand o`sadi. Demosfen voyaga yetgach, tog`asi faqat unga qullari, uyi va uy jihozlari hamda pulining ma'lum bir qisminigina berib aldaydi. Demosfen tog`asidan mol - mulkning qolganini yaxshilik bilan qaytarib berishini so`-raydi. Tog`asi bundan bosh tortgandan keyin sud orqali undirib olishga qaror qiladi. Demosfen notiqlik san'atini o`rganish uchun o`z davrida meros ishlari bo`yicha mashhur bo`lgan advokat Isey maktabida ta'lim oladi. U to`rt yil davo-mida qunt bilan o`qib, ko`pgina yozuvchilarning asarlari bilan tanishib chiqadi. Ayniqsa, mashhur tarixchi Fukidid va faylasuf Platonning tanlangan asarla-rini puxta o`rganadi. Bo`la- jak notiq Fukidid asarlarini sakkiz martaba qayta ko`chirib yozib, uni deyarli yoddan o`zlashtiradi. Demosfen o`qishni tugatgach, tog`asi bilan sudlashadi va bu sud besh yil da-vom etadi. Bir necha yil surunkasiga bo`lgan kurash bo`lajak notiq xarakteri-ning toblan- ishida, bir so`zli va matonatli bo`lishida katta rol o`ynadi.
Demosfen notiqlik bilan shug`ullanishidan avval o`z ustozi yo`lidan borib, bosh- qalarga sudda so`zlaydigan nutqining matnini yozib berar va bu ishlari uchun yaxshigina haq olar edi. Bora - bora nutqiy matnlar yozish Demosfenni qo4iqtirmaydi. U otashin vatanparvar sifatida ijtimoiy faoliyatini vatan-ning ravnaqi uchun sarflashni orzu qiladi. Yesh notiqning xalq oldidagi bi-rinchi nutqi ayanchli holda to`palon, kulgu, qiyqiriq, hushtak chalib mas'haralash bilan qarshi olinadi. U o`z nutqni tuga- tolmay minbardan tushishga majbur bo`-ladi. Nihoyat uzoq muddatli tinimsiz mashqlardan so`ng Demosfen o`z maqsadiga er- ishadi: mashhur notiq bo`lib yetishadi. Ammo, shunga qaramay, u hech qachon tayy- orgarliksiz nutq so`zlamas, oldindan yozib qo`yilgan matnni yodlab olar, har bir so`z ustida puxta o`ylar, jumlalarni aniq va chiroyli tuzishga harakat qilar edi. Ulug` no- tiqning nutqi shu qadar sodda, ravon, mantiqan puxta va jozibali bo`ldiki, bu faqat mashaqqatli mehnat samarasi edi.
Mark Tulliy Sitseron eramizdan oldingi 10e yilda Rimdan uzoq bo`lmagan Afina shahrida badavlat oilada dunyoga keladi. Uning bolalik yillari Arpina shahriga qarashli yerlarda o`tadi. Otasi o`z farzandiga yaxshi ta'lim tarbiya be-rish maqsadida Rimga ko`chib o`tadi. Sitseron u yerda murabbiylari qo`lida tahsil ko`radi, yunon tili va dabiyotini mukammal egallagach, Yunonistonning mashhur so`z ustalari Litsiniy Krass va Mork Antoniy kabi notiqlardan so`z san'ati-ning nozik sir - asrorlarini o`r- ganadi, ularning ajoyib nutqlarini ting-laydi. Bo`lajak notiq, ayni vaqtda falsafa bilan ham shug`ullanadi. Lekin uni ko`proq notiqlik san'ati qiziqtiradi.
Sitseron uzoq tayyorgarlikdan so`ng, g`t yoshida birinchi marotaba xalq oldida nutq so`zlashga jur'at etadi. U avval grajdanlik, so`ngra jinoiy ish jarayoni bo`yicha gapiradi. Biroq, uning bu nutqiga davlat boshliqlaridan Sull hamda Kott ismli mash- hur notiqlar qarshi chiqadi. Shundan keyin u ritorika va fal-safa fanlaridan mukam- malroq nazariy bilim olish maqsadida zamonasining buyuk notiqlaridan hisoblangan Antio Askalonskiydan ta'lim oladi, mashhur so`z ustalaridan o`rganish niyatida Kichik Osiyoning bir qancha shaharlarini ke-zib chiqadi. Sitseron Osiyoga sayoxat qilib, notiqlik san'atining sirlarini o`rganib yurgan vaqtda Rim hukmdori Sill vafot etadi. Shundan so`ng yosh notiq Rimga qaytib keladi va 31 yoshidan boshlab davlat ishlarida ishtirok etadi. Tiberiy Grakxning notiqlik faoliyati va el-yurt manfaati yo`lidagi xizmatlari Rim xalqi tarixida abadiy saqlanib qolmoqda. Uning notiqlik faoliyati tarix zarvaraqlariga muhrlandi.
Kay Grakx akasi Tiberiy Grakx faoliyatini davom ettirgan Kay Grakx ham islohot tarafdori edi. Shu bois Tiberiy Grakxga qarshi guruhlar Kay Grakx faoliyatiga qarshi kurash boshladilar.
Uni senat qarori bilan Sardiniya oroliga noib qilib yuborishga erishganlar. Sardiniyada ko`p turmagan Kay Grakx 123 yilda xalq tribuni bo`lish uchun o`z nomzodini qo`ygan va bu lavozimga saylangan. Shundan so`ng akasi boshlagan ezgu ishlarni davom ettirishga kirishadi. Bu yo`lda sabot va matonat bilan kurashadi.
Kay Grakx siyosiy yetuk, bilimli va tajribali, xalq orasida obro`- e'tibor topgan kuchli notiqlardan biri edi. U o`z nutqlarida ovoz va ohang mutanosibligiga e'tibor qaratgan. Nutq jarayonida tinglovchi diqqatini jalb qilishning birlamchi vositasi ohangdorlikda deb bilgan.
Kay Grakx nutqlari davr ijtimoiy – siyosiy hayotidan kelib chiqqan holda jo`shqin, xitoblarga, ritorik so`roqlarga va emotsiyaga boy bo`lgan. U tilning tasviriy vositalaridan so`z san'atkori sifatida ustalik bilan foydalangan.
Kay Grakx demokratik tuzimni yoqlab, qator nutqlar so`zlagan. Har gal xalq uni olqishlash bilan bir qatorda qo`llab-quvvatlagan. Shu bois Rim konsullari, senatorlar notiq Kay Grakxdan hayiqqanlar. Chunki Kay Grakx xalqni orqasidan ergashtira oladigan yo`lboshchilik iste'dodiga ega edi. Albatta, bu xatti-harakatlar senat a'zolariga yoqmagan. Hatto senat Grakx o`limi uchun mashhur notiq vazni barobarida oltin va'da qilgan. Bu xabarni eshitgan Grakx qochishga tayyorgarlik ko`rayotganida, konsul askarlari tomonidan qo`lga olinadi. Mashhur notiq dushmanlar qo`lida halok bo`lishni istamay, o`z xohishiga ko`ra quli tomonidan o`ldirilgan.
Jahon notiqlik san'ati tarixida aka-uka Grakxlar donishmand notiq, o`z mustaqil fikri va idora uslubiga ega bo`lgan so`z san'atkori sifatida tilga olinadi. Shu sababdan ular notiqlik madaniyati tarixida o`lmas madaniy merosi bilan hamon ulug` siymolar qatoridan o`rin egallab kelmoqda.
“Mutolaa madaniyati va ifodali o`qish”
a) badiiy matnni ifodali o`qish ko`nikma va malakalarini hosil
qilish;
b) talabaning nutq boyligini oshirish;
v) talabani ifodali o`qish asosida badiiy matnni chuqur idrok qilishga
o`rgatish;
g) talabadagi go`zallik tuyg`usini noziklashtirish;
d) hayotga zavqini oshirish;
e) hayotni, o`tkinchi dunyoni anglashga o`rgatish.
“Mutolaa madaniyati va ifodali o`qish” fanining vazifalari:
1. Badiiy adabiyot va uning tur hamda janrlari haqida to`liq ma'lumot bеrish.
2. Har bir turning o`ziga xos jihatlarini tushuntirib, ifodali o`qishdagi o`rni qanaqaligini aniqlashga o`rgatish.
3. Maktub, pеyzaj, tush, monolog, dialog, rеmarka, rеplika kabilarni
ifodali o`qishga o`rgatish kabilar.
Chunki talaba badiiy asarni quruq tarzda o`qib, hеch narsaga erishmaydi. Badiiy matn mohiyatini anglab ifodali o`qish asar ifodasining mukammalligini ta'minlaydi.