Ifodali o`qish va mutolaa madaniyati” fanidan materiallar 1-mavzu: “Mutolaa madaniyati” fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Reja

II.Asosiy ilmiy adabiyotlar:
1.Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқи маданияти. – Тошкент, 2007.
2.Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубияти асослари. – Тошкент. 1992.
3.Бегматов Э., Маматов А. адабий норма назарияси. 1-қисм. – Тошкент, 1997.
4.Карнеги Д. Ўз-ўзига ишонч ҳосил қилиш ва омма олдида сўзлаш санъати. – Тошкент, 2010.


III.Qo`shimcha adabiyotlar:
1. Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. – Самарқанд, 1994.
2. Бахтин М. Романда замон ва хронотоп шакллари. Рус тилидан У.Жўрақулов таржимаси. – Тошкент: Академнашр, 2015.
3. Жабборов Н. Маърифат надир? – Тошкент: Маънавият, 2010.
4.Жумахўжа Н. Истиқлол ва она тилимиз. – Тошкент: Шарқ, 1998.
5. Жўрақулов У. Назарий поэтика масалалари. – Тошкент: Ғ.Ғулом, 2015.


IV. Internet ma’lumotlari:
www.ziyo.net
www.thinsan.com
www.uforum.uz
www.literature.uz
2-mavzu: Mutolaa madaniyati va ifodali o`qish: genezisi va tarixiy omillari


REJA:
1.Mutolaa va voizlik tushunchalari haqida.
2.Nutq va notiqlik shartlari, uning taraqqiyoti.
3.Qadimgi folklor manbalari – epos, xalq qissalari, xalq hikoyalari, ertak, qo`shiqlarda notiqlik, nutq masalasi. Qadimgi turkiy bitiklarda notiqlik va mutolaa madaniyati haqida.
4.Va’z va voizlikning sharqona pand-nasihat – didaktikaga asoslanishi.
Tayanch tushunchalar: Mutolaa madaniyati, notiqlik san'ati, til va nutq, muomala odobi, so`z qadri masalalari talqini, “Qutadg`u bilik”, “Hibbat ul-haqoyiq”, “Qobusnoma”, “Mahbub ul-qulub” asarlari.
Bu fan dastavval qadimgi Yunonistonning notiqlik san'ati tarkibida o’z ildiziga ega bo’la boshladi. Kеyinchalik Sharq, jumladan, o’zbеk notiqlik san'ati sifatida rivojlanar ekan, eski maktablarda domlalar, madrasalarda mudarrislar utayotgan matnlari ifodasiga e'tibor bеrdilar va o’z o’quvchilariga matnni ta'sirli hamda to’g’ri o’qishdan saboq bеrdilar.
Eramizdan avval V asr boshlarida yunon mulkida notiqlik san'ati yuzaga kеldi. Yunonistonda dеmokratiya tuzumining qaror topishi har bir ozod fuqaroga davlatni boshqarish ishlarida ishtirok etish imkonini bеrdi. Ammo bu imkonga ega bo’lish omillaridan biri xalq nazariga tushish, xalq mеhrini qozonish ediki, bunga erishish yo’llaridan biri notiq bo’lish sanalardi. Notiqlik san'atini egallash majburiyatga aylandiki, oqibat notiqlik san'ati juda tеz rivojlandi. Notiqlik nafaqat davlat ishlarida, balki sud ishlarida ham zarur bo’la boshladi. Sud jarayonida aybdor o’zini himoya qilish uchun notiq bo’la bilishi lozim edi. Lеkin hammada ham chiroyli, ta'sirli nutqning bo’lavеrmasligi sudlanadigan shaxsga yordam bеruvchilarni yo’zaga kеltirdi. Yozma nutq san'atini mukammal egallagan notiqlar sudlanuvchilarga ta'sirli matnlar yozib bеra boshladilar va ular o’sha zamonda logograflar dеyildi. Logograflar yozma matn tuzish evaziga non topa boshladilar. Oqibat notiqlik san'ati rivojlanib, tarmoqlana boshladi: sud notiqligi, harbiy notiqlik, siyosiy notiqlik. Kеyinroq notiqlikning yana bir ko’rinishi epidеytik, ya'ni tantanali nutq uslubi paydo bo’ldi. Logograflar sеkin-asta o’zlaridan oldin o’tgan salaflarning mеrosiga, folklorga murojaat qila boshladilar. Oqibat notiqlik san'ati fojia, komеdiya, roman janrlarining paydo bo’lishi uchun yordam bеrdi. Notiqlik san'ati rivoji jamiyatda adabiy muhitni, ayni choqda, notiqlik san'ati nazariyasi "Ritorika"ni yo’zaga kеltirdi. Rim shoir va nosirlari, notiqlari ritorika ilmini o’qiganlar. "Ritorika" ilmi maktab darajasiga yеtgan. Bu maktabdan Aristotеl, Dеmosfеn, Sitsеronlar yеtishib chiqdi va jahonga tanildi. Aristotеl , ya'ni Arastu eramizdan avval 384-yili Stagir (hozirgi Makеdoniya yarim orolidagi Xalqidik)da shifokor oilasida tug’ildi. Uning otasi Nikomax Alеksandr Makеdonskiyning nabirasi Aminti II saroyida shifokorlik qilgan. Arastu 17 yoshida Afinaga kеlib Platon (Aflotun)ga shogird tushgan. 342-yilda Arastuni Makеdoniya podshosi o’g’lining tarbiyasi uchun Mitilеndan chaqirib olgan va Arastu u yеrda falsafa maktabini ochadi. Katta kutubxona tashkil qildi. Arastu "Poetika" asarini yozgandan so’ng, 330-yilda, "Ritorika" asarini yozdi.
Nutq odobi va muomala madaniyati masalalari sharq mutafakkirlari tomonidan alohida diqqat bilan tilga olingan masalalardandir. O`rta Osiyolik buyuk mutafakkirlar, buyuk so`z ustalarining asarlarida to`g`ri so`zlashning foydasi, yolg`onchilikning zarari, so`zning ilohiy mohiyatga egaligi, muomala odobining kishi ma'naviyatini ko`rsatishdagi ahamiyati, til odobi, nutq odobining jamiyatdagi o`rni masalalariga muhim diqqat qaratiladi. “Qutadg`u bilik”, “Hibbat ul-haqoyiq”, “Qobusnoma”, “Mahbub ul-qulub” kabi pand-nasihat ruhidagi asarlarda til va nutq odobi masalasi alohida e'tiborga olingan.O`rta Osiyo madaniyati tarixida ham nutq madaniyati bilan shug`ullanish o`ziga xos mavqyega ega bo`lgan. Ulug` turkolog olimlar Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`otit turk», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg`u bilig» asarlari bu masalaning juda qadimdan o`rtaga qo`yib kelinganligidan dalolat beradi. U paytlar «nutq odobi» deb yuritilgan sodda va o`rinli gapirish, qisqa va mazmundor so`zlash, ezmalik va laqmalikni qoralash, keksalar va ustozlar oldida gapirganda odob saqlash, to`g`ri, rost va dadil gapirish, yolg`onchilik va tilyog`lamalikni qoralash singari bir qator qoida va ko`rsatmalar bugun biz «nutq madaniyati» deb atab kelayotgan tushunchaning aynan o`zidir.
2. Mahmud Koshg`ariyning «Devon»ida nutq odobi uchun ahamiyatli bo`lgan til ma’lumotlari bilan birgalikda nutq, nutq madaniyati, nutqiy go`zallikka oid qimmatli ma’lumotlar mavjud. Birgina misol: