Qishloq xo’jaligi korxonalarining ishlab chiqarish xarajatlarini va moliyaviy natijalarni boshqarish mundarija kirish i-bob. Qishloq xo’jaligi korxonalarida ishlab chiqarish xarajatlarini mohiyati va tavsifi

I-BOB. QISHLOQ XO’JALIGI KORXONALARIDA ISHLAB
CHIQARISH XARAJATLARINI MOHIYATI VA TAVSIFI
1.1.Mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi hisoblash usullari.

Korxonalarda mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning normativ, jarayonli, buyurtmali, to’liq tannarx, marjinal xarajatlarni umumlashtirish, xarajatlarni mutanosib taqsimlash, aralash kabi usullari mavjud.

Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning normativ usuli xarajatlar hisobi normativ usulining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Bu usulning afzalligi unda hisob-kitoblarning oddiyligidir. Quyidagi sabablarni mazkur usulning kamchiliklariga kiritish mumkin:

– foydalanilgan zahiralar miqdori va ularga qo’yilgan baholar nazorati uchun me’yorlarning mavjud emasligi;

– chetlanish sabablari, uning aybdorlari, joyini aniqlash va tahlil etish imkoniyatining yo’qligi;

– ishlab chiqarish jarayonida xarajatlar hisob-kitoblari faqat hisobot davri oxirida o’tkazilishi mumkin va h.k.

Normativ usulda normativ xarajatlar bilan haqiqiy xarajatlar o’rtasida yuzaga keladigan farq chetlanish, deb ataladi.
Bir dona ishlab chiqarilgan mahsulotga to’g’ri keladigan normativ xarajatlar quyidagi elementlardan iborat bo’ladi:

– bevosita normativ moddiy xarajatlar;

– bevosita moddiy xarajatlarning normativ miqdori;

– normativ ish vaqti (bevosita mehnat haqi xarajatlari);

– ish vaqtining normalashtirilgan stavkasi;

– o’zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlarining normativ koeffitsienti;

– doimiy umumishlab chiqarish xarajatlarining normativ koeffitsienti.
Ushbu usulni qo’llash quyidagi afzalliklarga ega: har bir xarajat turi bo’yicha norma va normativlarning o’rnatilganligi, ishlab chiqariladigan mahsulotlar birligi tannarxining normativ kalkulyatsiyasini tuzish, amaldagi normalar va ulardan chetlanishlar bo’yicha xarajatlar hisobini yuritish.
Faqat miqdor bo’yicha normalardan foydalanilganda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
Hx = Fzx * (Mf - Mhx)
bu yerda,
Mf – xarajatlarning normativ miqdori;
Mhx – haqiqiy xarajatlarning normadan chetga chiqishi.
Sarflangan resurslardan ehtiyojga muvofiq normada foydalanilganda quyidagi formulani qo’llash maqsadga muvofiq:
Hx = (Fzx - Mxb) x M
bu yerda,

Mxb – sarflangan resurslarning bahosi o’zgarishi natijasida chetlanishlar.

Sarflangan resurslarning miqdori va bahosi bo’yicha normalardan foydalanib, haqiqiy xarajatlar quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
Hx = (Fzx - Mxb) x (Mm - Mch)
bu yerda,

Mm – normativ miqdor;

Mch – haqiqiy xarajatlarning normadan chetga chiqishi (sarflangan resurslar miqdori o’zgarishi sababli).
Ushbu usul normativ kalkulyatsiyalarni har bir buyum bo’yicha majburiy dastlabki tuzilishini ko’zda tutadi, ular hisobot davri boshida amal qiluvchi xarajatlar normalari asosida hisob-kitob qilinadi. Tashkiliy va ilmiy-texnik tadbirlarni tatbiq etish normalari va normativ xarajatlar yangilanishi bilan normativ kalkulyatsiyalar ham yangilanadi.
Normativ usulda xarajatlar normalar doirasida va ulardan chetlanishlar bo’yicha olib boriladi. Mavjud chetlanishlar haqidagi axborot mahsulot tannarxini shakllantirish jarayonida tezkor ta’sir o’tkazish maqsadida boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun muhim ahamiyatga ega. Bu usulda mahsulotning haqiqiy normativ tannarxi har bir modda bo’yicha normalardan chetlanishlarni qo’shish yoki ayirish yo’li bilan hisoblanadi.

1.2.Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tasnifi.

Mahsulot tannarxi eng muhim sifat ko'rsatkichlaridan biri bo'lib, umumlashgan shaklda korxonalar (firmalar, kompaniyalar) xo'jalik faoliyatining barcha tomonlarini, ularning yutuq va kamchiliklarini aks ettiradi. Xarajatlar darajasi mahsulot hajmi va sifati, ish vaqtidan foydalanish, xom ashyo, materiallar, asbob-uskunalar, ish haqi fondining sarflanishi va boshqalar bilan bog'liq. Xarajat bahosi, o'z navbatida, mahsulot narxini aniqlash uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Uning kamayishi foyda miqdori va rentabellik darajasining oshishiga olib keladi. Xarajatlarni kamaytirishga erishish uchun uning tarkibi, tuzilishi va dinamikasi omillarini bilish kerak. Bularning barchasi xarajatlarni tahlil qilishda statistik o'rganishning predmeti hisoblanadi.
Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan tabiiy resurslar, xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, energiya, asosiy vositalar, mehnat resurslari va uni ishlab chiqarish va sotish uchun boshqa xarajatlarni baholash. .
Asosiy tannarx yangi yaratilgan mahsulotlarga o'tkazilgan oldingi mehnat xarajatlari (xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, elektr energiyasi, asosiy vositalarning amortizatsiyasi), inson mehnatidan foydalanish bilan bog'liq xarajatlar (ishchilar va xizmatchilarning ish haqi, ijtimoiy badallar) hisobga olinadi. , va boshqa xarajatlar. Xarajat bahosi ishlab chiqarish tannarxining bir qismi bo'lib, korxona (firma) uchun mahsulot ishlab chiqarish uchun qancha xarajatlar kerakligini ko'rsatadi.
Barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlarning umumiy tannarxini - ma'lum hajm va tarkibdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog'liq xarajatlarning umumiy miqdorini va individual xarajatlarni - faqat bitta mahsulotni ishlab chiqarish xarajatlarini - va aniqlangan o'rtacha xarajatlarni farqlash kerak. umumiy tannarxni ishlab chiqarilgan mahsulotlar soniga bo'lish yo'li bilan.
Ishlab chiqarish xarajatlari statistikasi buxgalteriya hisobi ma'lumotlariga asoslanadi, ularning vazifalari xarajatlarning umumiy miqdorini aniqlash, ularni turlari bo'yicha guruhlash va mahsulot birligi tannarxini hisoblashdan iborat. Buxgalteriya hisobi va hisobot ma'lumotlarini tahlil qilish orqali statistika quyidagi vazifalarni hal qiladi:
* xarajatlarning turlari bo'yicha xarajatlar tarkibini o'rganadi va tuzilma o'zgarishining xarajatlar dinamikasiga ta'sirini ochib beradi:
* mahsulot tannarxi dinamikasining umumlashtirilgan tavsifini beradi;
* tannarxning darajasi va dinamikasini belgilovchi omillarni o'rganadi va uni pasaytirish imkoniyatlarini aniqlaydi.
Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga korxonaning barcha xarajatlari kirmaydi. Masalan, ishlab chiqarishga oid bo'lmagan ob'ektlar (korxona balansida bo'lgan bolalar bog'chalari, poliklinikalar, yotoqxonalar, maktablar, klublar va boshqalar), sog'liqni saqlash va dam olish tadbirlari bilan bevosita bog'liq bo'lmagan xarajatlar. xodimlarning ishtiroki hisobga olinmaydi.ishlab chiqarish jarayonida xodimlarni bir martalik moddiy rag‘batlantirish mahsulot tannarxiga kiritilmaydi va foydadan ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratilgan mablag‘lar hisobidan amalga oshiriladi.
Mahsulot tannarxini tashkil etuvchi barcha xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar (moddalar) bo‘yicha guruhlanadi:
Moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqindilar narxini hisobga olmaganda);
Ish haqi;
Ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar;
Asosiy vositalarning amortizatsiyasi;
Boshqa xarajatlar.
Shuni ta'kidlash mumkinki, iqtisodiy mazmuniga ko'ra guruhlangan barcha besh element uchun xarajatlarni tannarxga kiritishning asosiy sharti sifatida ularning ishlab chiqarish jarayonida va mahsulot sotishda ishtirok etish zarurati mezoni mavjud. Bu tabiiy xom ashyolardan foydalanish, ishlab chiqarish jarayonini ta'minlash, normal mehnat sharoitlari va xavfsizligini ta'minlash bilan bog'liq bo'lgan ishlab chiqarish texnologiyasi va tashkil etilishi tufayli mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liq xarajatlardir.
Ishlab chiqarish ichidagi tahlil va mahsulot tannarxini pasaytirish zahiralarini aniqlash uchun nafaqat ma'lum bir iqtisodiy element bo'yicha har bir korxona xarajatlarining umumiy miqdorini, balki ularning paydo bo'lish joyiga qarab xarajatlar miqdorini ham bilish kerak. . Ushbu imkoniyat xarajatlarni quyidagi shaklda ifodalanishi mumkin bo'lgan xarajatlar moddalari bo'yicha tasniflash orqali ta'minlanadi:
1. xom ashyo va materiallar;
2. boshqa korxonalardan sotib olingan sanoat xarakteridagi butlovchi qismlar, yarim tayyor mahsulotlar va xizmatlar;
3. texnologik maqsadlar uchun barcha turdagi yoqilg'i va energiya;
4. qaytariladigan (ishlab chiqarishda foydalaniladigan) chiqindilar (tannarxdan chegirib tashlangan va korxona mustaqil belgilaydigan mumkin bo'lgan foydalanish narxida hisobga olinadi);
5. nikohdan ko'rilgan zararlar;
6. ishlab chiqarish xodimlarining ish haqi (asosiy va qo'shimcha);
7. ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar (majburiy sug'urta fondlariga);
1.3.Mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlarning tasnifi.

Muqobil (hisoblangan) va cho'ktirilgan xarajatlar tushunchalari, shuningdek har xil turdagi xarajatlarning o'ziga xos xususiyatlari bizni tegishli va ahamiyatsiz xarajatlarni farqlash va asoslash uchun foydalaniladigan ma'lumotlarning dolzarbligi tushunchasini kiritish zarurligiga olib keladi. qarorlar.

Tegishli ma'lumotlar bir alternativani boshqasidan ajratib turadigan va shuning uchun qaror qabul qilishda tahlil qilinishi va ko'rib chiqilishi kerak bo'lgan ma'lumotlar deb hisoblanadi. Shunga ko'ra, tegishli xarajatlar - bu harajatlar bo'lib, ularning qiymati qaror natijasida muqobil variantlardan qaysi biri tanlanishiga qarab o'zgaradi.
Boshqacha qilib aytganda, har qanday daromadlar, xarajatlar yoki boshqa ko'rsatkichlar mumkin bo'lgan qarorlarning birortasida o'zgarishsiz qolsa, ular ahamiyatsiz va bunday qarorni ko'rib chiqishda hisobga olinmasligi kerak.
Albatta, ahamiyatsiz xarajatlarning katta qismini biz ko'rib chiqqan cho'kib ketgan xarajatlar, ya'ni o'tmishda qilingan va hech qanday qarorni o'zgartira olmaydigan xarajatlar (masalan, foydali qazilmalar topilmagan bo'lsa, geologik qidiruv ishlariga ketadigan xarajatlar) kiradi. yoki konni o'zlashtirish istiqbolsiz).
Bundan tashqari, doimiy xarajatlar ko'pincha ahamiyatsiz - lekin bu erda, albatta, hamma narsa muammoning tabiatiga va qabul qilinadigan qarorga bog'liq. Masalan, savol tug'ilsa, qish mavsumi uchun nima tikish foydaliroq bo'lsa - charm kurtkalar yoki charm ko'ylaklar - uskunaning amortizatsiya miqdori, ishlab chiqarish binolari ijarasi yoki ustaxonani yoritish uchun sarflangan elektr energiyasining narxi to'g'risidagi ma'lumotlar. tikuv mashinalarining ishlashi hech qanday ta'sir ko'rsatmaydi, chunki bu miqdorlar oxirida nima tikishga qaror qilishlaridan qat'i nazar, bir xil bo'ladi. Ammo agar tikuvchilikni to'xtatish va matolar, iplar va aksessuarlar savdosiga o'tish haqida global savol tug'ilsa, belgilangan xarajatlar to'g'risidagi ma'lumotlar dolzarb bo'lib qolishi mumkin - masalan, oxirida ijara shartnomasini bekor qilish to'g'risida qaror qabul qilinishi mumkin bo'lsa. ishlab chiqarish binolari va tikuv mashinalarini sotish.
Muvofiqlik tushunchasi, ehtimol, tahlil qilish va boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun axborotni tayyorlashning eng muhim, asosiy tamoyilidir.
Moddiy xarajatlar soniga o'z ishlab chiqarish mahsulotlari bundan mustasno, ishlatilgan barcha materiallar kiradi. Bular, xususan, xomashyo, yarim tayyor mahsulotlar, qurilish materiallari, butlovchi buyumlar, yoqilg'i, ehtiyot qismlar, konteynerlar va boshqalar bo'lib, ularning ro'yxati va ulushi sanoatga qarab farqlanadi. Masalan, metallurgiya uchun muhim ulush elektr energiyasiga to'g'ri keladi, oziq-ovqat sanoati uchun esa eng katta ulush xom ashyoga to'g'ri keladi. Moddiy xarajatlarni to'g'ridan-to'g'ri tasniflash mezoni shundan iboratki, bu erda ularni keyingi qayta ishlash jarayonida kiritilgan materiallar tayyor mahsulot tarkibiga kiradi, ya'ni. qiymatini unga o'tkazish.
Mehnat xarajatlari ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etuvchi ishchilarning ish haqi xarajatlarini o'z ichiga oladi. Bu, masalan, veb-saytlarni ishlab chiqish kompaniyasidagi dasturchilar yoki qurilish tashkilotidagi ustalarning ish haqi. Ammo buxgalterlar va ma'muriy xodimlarning ish haqi bilvosita xarajatlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Shuni yodda tutish kerakki, ushbu xarajatlar guruhiga nafaqat ish haqi, balki turli xil rag'batlantirishlar, mukofotlar, ta'til to'lovlari, shuningdek, byudjetdan tashqari jamg'armalarga har xil badallar kiradi.