Qishloq xo’jaligida suv resurslari va undan foydalanisg samaradorligi

5-MAVZU. Qishloq xo’jaligida suv resurslari va undan foydalanisg samaradorligi
Reja:

1. 
   Suv resurslarining qishloqxo’jaligidagi ahamiyati va xususiyatlari, ularning maydoni tarkibi.
   
2. 
   Suvdan foydalanish samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlar, ularni aniqlash tartibi.
   
3. 
   Suvdan foydalanish samaradorligi, uni oshirish yo’llari.
   

1.Yer resurslari bilan bir katorda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida suv resurslari xam muhim ishlab chiqarish omili bo’lib xisoblanadi. Suv organik moddalar xosil bo’lishidagi fotosintez jarayonida katnashib, o’simlik organizmi uchun muhim omil xisoblanadi. Bundan tashkari, suv ozuqa moddalarni eritadi va ularni o’simlik tomonidan uzlashtirilishini amalga oshiradi, qishloq xo’jaligi ekinlari xosildorligining shakllanishiga imkoniyat yaratib byeradi.
Respublika dexkonchiligi sug’orishga asoslangan. SHuning uchun suv qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida yer kabi eng zarur vosita xisoblanadi. Qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan maxsulotlarning asosiy kismi sug’oriladigan yerlarda yetishtiriladi. Qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan yalpi maxsulotning 95 foizga yakini sug’oriladigan yerlardan olinadi. Sanoatning qishloq xo’jaligi xom ashyolariga, axolining esa oziq-ovqat maxsulotlariga bo’lgan talabi kondirilishida suvning ahamiyati juda katta. Yerlardan, suvlardan kanchalik okilona, samarali foydalanilsa, ishlab chikariladigan maxsulotlar xajmi ko’payadi, natijada yuqorida ta’kidlangan talablarning kondirilish darajasi ortadi.
Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan suvlarning sifati xam barcha viloyatlarda bir xilda bo’lmay, bir-birlaridan fark kiladi. Andijon, Namangan va Fargona viloyatlarining aksariyat xududlarida ekinlarni sug’orishda foydalaniladigan suvlarning sifati yaxshi ya’ni ularning tarkibida xosildorlikka salbiy ta’sir etuvchi turli xildagi minyerallar kam, lekin Korakalpogiston Respublikasi, Xorazm viloyati xududlarida foydalanilayotgan suvlarning tarkibida xlor va boshqa moddalar ko’p. SHuning uchun xam ularning sifati nixoyatda yomon. Bunday xol qishloq xo’jalik maxsulotlari yetishtirish xajmiga va sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Kelajakda yerlarning unumdorligini oshirish, suvlarning sifatini yaxshilashga karatilgan barcha tadbirlar majmuasini samarali amalga oshirish orkali zarur qishloq xo’jalik maxsulotlari xajmini, mikdorini ko’paytirishga va sifatini yaxshilashga yerishish mumkin.
Respublikamizda suv resurslari manbalari cheklangan. Ularning umumiy mikdori 49.4mlrd. m³ atrofida. SHundan 30,6 mlrd. m³ yoki 61,9 foizi yirik daryolarning suvidan, 16.5mlrd. m³ respublika xududidagi mayda daryolarning suvlaridan, kolgan kismi esa yer osti xamda kollektor-zovurlardan olinadigan suvlardan iborat.
Mavjud suv resurslari xozirgi usib borayotgan talabni tulik kondira olmaydi. SHu suv resurslarining aksariyat kismi qishloq xo’jaligi tarmogida ishlatiladi. Suv resurslari davlat muxofazasida, mulkchilik shakllari buyicha taksimlanmagan. Respublikada mustakillik yillarida suvdan foydalanish isloxotlari olib borildi.
Sug’oriladigan dexkonchilikni rivojlantirish va qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishni jadallashtirish sug’oriladigan yerlarda suv tankisligini vujudga keltiradi. Bu esa uz navbatida xo’jalik sug’orish tizimlarida suvni bexuda nobud kilmaslik, suv sarfini kamaytirish, sug’orish usullarini takomillashtirish buyicha kator tadbirlarni amalga oshirish va suvdan foydalanishni kat’iy xisob-kitobini olib borish tartibini joriy etishni talab kiladi.
Qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orishda tuproqdan sizib yukoladigan va sug’orish tizimlari takomillashtirilmaganligi tufayli isrof bo’ladigan suv mikdori 35-40 foizga teng bo’ladi. O’zbekistonda ekinlarni sug’orishda foydalaniladigan suv asosan uz okimi bilan.
Yer resurslari bilan bir katorda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida suv resurslari xam muhim ishlab chiqarish omili bo’lib xisoblanadi. Suv organik moddalar xosil bo’lishidagi fotosintez jarayonida katnashib, o’simlik organizmi uchun muhim omil xisoblanadi. Bundan tashkari, suv ozuqa moddalarni yeritadi va ularni o’simlik tomonidan uzlashtirilishini amalga oshiradi, qishloq xo’jaligi ekinlari xosildorligining shakllanishiga imkoniyat yaratib byeradi.
Respublika dexkonchiligi sug’orishga asoslangan. SHuning uchun suv qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida yer kabi eng zarur vosita xisoblanadi. Qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan maxsulotlarning asosiy kismi sug’oriladigan yerlarda yetishtiriladi. Qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan yalpi maxsulotning 95 foizga yakini sug’oriladigan yerlardan olinadi. Sanoatning qishloq xo’jaligi xom ashyolariga, axolining esa oziq-ovqat maxsulotlariga bo’lgan talabi kondirilishida yer va suvning ahamiyati juda katta. Yerlardan, suvlardan kanchalik okilona, samarali foydalanilsa, ishlab chikariladigan maxsulotlar xajmi ko’payadi, natijada yuqorida ta’kidlangan talablarning kondirilish darajasi ortadi.
Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan suvlarning sifati xam barcha viloyatlarda bir xilda bo’lmay, bir-birlaridan fark kiladi. Andijon, Namangan va Fargona viloyatlarining aksariyat xududlarida ekinlarni sug’orishda foydalaniladigan suvlarning sifati yaxshi, keladigan suv bo’lib, asosiy sug’orish usuli kator oralari ishlanadigan ekinlar va yem-xashak ekinlarini egatlar orkali sug’orish xisoblanadi. Kelajakda sug’orish usullari va texnikasini takomillashtirish, sug’orish tizimlariga xizmat kilishni tegishli yo’lga kuyish, mavjud sug’orish mashinalarini takomillashtirish va shu asosda egatlar orkali sug’orish uchun suv yetkazib byerishga kilinadigan kul Mehnati sarflarini kamaytirish talab kilinadi.
Bu borada O’zbekistonda irrigatsiya tizimlarini boshqarishning ma’muriy-xududiy tamoyilidan xavza tamoyiliga o’tishni kuzda tutuvchi, suv resurslarini boshqarish, shuningdek suvdan foydalanishda bozor tamoyillarini barcha darajada tadbik kilish amalga oshirilmokda.
Suvdan foydalanish samaradorligi.
Bu ko’rsatkich yordamida xar bir metr kub suv evaziga olingan yalpi maxsulot mikdori, kiymat, daromad va sof foyda summasi quyidagi tenglik yordamida aniklanadi:
sfs = *L_: YaMK_: YaDK SF_