Qisqichbaqasimonlar (Crustacea) sinfi

Sikloplar (Cyclops) juda mayda (1 mm) qisqichbaqasimonlar. Uzun shoxlanmagan eshkakka o`xshash mo`ylovlari yordamida harakatlanadi. Nafas olish organlari bo`lmaydi. Tana yuzasi orqali nafas oladi.

Siklopning bosh qismida faqat bitta oddiy ko`zchasi bo`lishi ularga bu nomning berilishiga sabab bo`lgan (siklop yunon afsonalarida bir ko`zli maxluq hisoblanadi). Sikloplar chuchuk suvlarda keng tarqalgan va hamma joyda uchraydi. Ular noqulay sharoitda qalin po`stga o`ralib, sistaga aylanadi. Sistasi qurg`oqchilikka, issiq va sovuq ta'siriga juda chidamli bo`ladi. Sistalar muzlagan va uch yil davomida quruq bo`lgan tuproqda ham tirik saqlanib qolishi mumkin. Sikloplar erta bahorda yomg`ir suvlaridan yig`ilgan balchiqlarda va ko`lmak suvlarda tez ko`payadi.

Yuksak qisqichbaqasimonlar (Malacostraca)ning boshi 4, ko`kragi 8, qorin bo`limi 6-7 bo`g`imdan iborat. Bir qancha turlarida boshi ko`krak bilan qo`shilib, bosh ko`krakni hosil qiladi. Oshqozoni chaynovchi va filtrlovchi bo`lmalardan iborat. Hazm bezlari, yuragi, qon tomirlari rivojlangan, ayirish organi voyaga yetgan davrida antennal (yashil) bezlardan iborat. Bu kenja sinfga 14000 ga yaqin tur kiradi. Ulardan tengoyoqlilar (suv xo`tikchasi, zahkashlar), yonlab suzarlar (yonlab suzar), o`noyoqlilardan daryo qisqichbaqasi chuchuk suvlarda; krablar, krevetkalar, omarlar, langustlar dengizlarda keng tarqalgan.
Zahkashlar (Oniscoidea), ya'ni eshakqurtlar quruqlikda yashashga moslashgan qisqichbaqasimonlardir. Ularda nafas olish jarayoni turlicha kechadi. Bir qancha turlari jabralar yordamida nafas oladi. Ularning jabra bo`shlig`ida doimo suv saqlanib turadi. Birmuncha quruq iqlimda yashaydigan zahkashlarning qorinoyoqlari asosida chuqurchalar bor. Bu chuqurchalardan ichki organlarga mayda naychalar tarqalgan. Chuqurchalarga kirgan kislorod shu naychalar orqali organlarga o`tadi. Naychalar tuzilishiga ko`ra traxeyalarga o`xshab ketadi. Shuning uchun ular soxta traxeyalar deb ataladi. Cho`l zahkashlarida bunday soxta traxeya naychalari ancha yirik bo`ladi. Qoraqum cho`llarida yashaydigan zahkashlar 60-100 sm chuqurlikda in quradi. Inda yil davomida deyarli bir xil harorat (+10^o - +25^oS) va namlik saqlanadi.
Qisqichbaqasimonlarning ko`pchiligi va ayniqsa, yiriklari ovlanadi. Ularning tanasi va oyoqlaridagi muskullardan oziq-ovqat uchun konservalar tayyorlanadi. Bir oz mayda qisqichbaqasimonlar esa baliqlar uchun oziq hisoblanadi. Hatto, dengiz va okeanlarning eng yirik sutemizuvchi hayvonlari (kitlar) ham asosan mayda qisqichbaqasimonlar bilan oziqlanadi. Chuchuk suvlarda yashaydigan qisqichbaqasimonlardan yiriklari daryo qisqichbaqasidir. Bular qaynatib pishirilgandan keyin yoki qaynab turgan suvga botirib olingandan keyin yurish oyoqlari muskullarining shirasi shimiladi. Qisqichbaqalar baqalar, baliqlar va shu kabi hayvonlarning o`limtiklarini yeb, suv havzalarini tozalashda muhim ahamiyatga ega. Chuchuk suvlardagi mayda qisqichbaqasimonlardan suv burgasi, ya'ni dafniya, sikloplar baliqlar va, ayniqsa, ularning chavoqlari uchun muhim oziq hisoblanadi. Quritilgan dafniyalar akvarium baliqlariga oziq sifatida sotiladi. Dafniyalar suvdagi bakteriyalar va mayda suv o`tlari bilan oziqlanib, suv havzalarini tozalaydi. Bitta dafniya bir kecha-kunduzda 4,8-40,8 mln bakteriyani yutishi mumkin.
Zahkashlar o`simlik qoldiqlari bilan oziqlanadi. Ular o`simlik qoldiqlarini parchalab, tuproqni chirindi moddalarga boyitadi. Zahkashlar in qazish bilan tuproqni yumshatib, g`ovak qiladi; tuproq qatlamlarini aralashtiradi. Zahkashlar qayta ishlagan tuproqlar suvni yaxshi o`tkazadi.
Ikki tugun sinfi - pastki qisqichbaqasimonlar (Entomostraca) va yuqori qisqichbaqasimonlar (Malacostraca) - chidab bo'lmaydigan bo'lib chiqdi, chunki pastki qisqichbaqasimonlar kichik sinfida bir-biriga bog'liq bo'lmagan guruhlar bog'langan. Yuqori qisqichbaqasimonlarning kichik sinfi bir ildizdan kelib chiqqan bir jinsli guruh sifatida saqlanib qolgan.
Qisqichbaqasimonlar sinfi (Qisqichbaqasimonlar) 4 kenja sinfga bo'linadi: 1. Gill oyoqli (Branchiopoda); 2. Jag‘ (Maxillopoda); 3. Qisqichbaqasimonlar (Ostracoda); 4. Yuqori qisqichbaqasimonlar (Malacoslraca). Dengiz va chuchuk suv qisqichbaqasimonlari. Ko'krak mintaqasining segmentlari soni doimiy (odatda 6, ayrim turlarda 5 yoki 4). Ko'krak oyoqlari vosita yoki suvni harakatga keltiruvchi funktsiyaga ega, ular nafas olishda qatnashmaydi. Qorin bo'shlig'i oyoqlari yo'q.
Kichik qisqichbaqasimonlar, 1-2 mm, kamdan-kam hollarda 10 mm uzunlikda, sefalotorakssiz. Tartibga 2000 ga yaqin tur kiradi. Kopepodlarning aksariyati planktonik shakllardir. Uzun antennalarini yon tomonlarga yoyib, ular haqiqatan ham suv ustunida ular ustida yurishadi. Kopepodlar orasida planktonda uchuvchi va sakrash shakllaridan (Tsikloplar) tashqari, bentik shakllar mavjud. Cyclops va Diaptomus avlodlari chuchuk suvlarda keng tarqalgan.
Kopepodlarga quyidagi strukturaviy xususiyatlar xosdir. Antennalar juda rivojlangan va sikloplarda eshkak eshish yoki boshqa kopepodlarda vaping apparati rolini o'ynaydi. Suvda "ko'tarilish" uchun moslashishlar ba'zan keskin bo'ladi: ba'zi dengiz kopepodlarining antennalari va ko'krak qo'llari yon tomonlarga yo'naltirilgan uzun tukli tuklar bilan o'tiradi, bu ularning tanasining sirtini sezilarli darajada oshiradi. Dengiz shoxlari (Balanus) ko'pincha suv osti ob'ektlarini ko'p miqdorda qoplaydi: toshlar, qoziqlar, mollyuskalarning qobiqlari. Tashqi tomondan, kesilgan konus shaklidagi kalkerli qobiq ko'rinadi, ular birlashtirilgan alohida plitalardan hosil bo'ladi. Kengroq taglik bilan qobiq substratga o'sadi va qarama-qarshi tomonda harakatlanuvchi plitalardan yasalgan ohak qopqog'i mavjud. Tirik balanusda qopqoq ochiladi va undan doimiy ritmik harakatda bo'lgan bo'g'imli, mo'ylovsimon, ikki shoxli ko'krak oyoqlari to'dasi chiqib turadi, bu og'iz bo'shlig'iga oziq-ovqat etkazib berishni ham, nafas olishni ham ta'minlaydi. Bu bizning oldimizda artropod hayvon borligini ko'rsatadigan yagona tashqi belgidir.
Barnacles (Lepas) shakli dengiz shoxlaridan farq qiladi va pastki (bosh) bo'limi qobiq bilan qoplanmagan maxsus, sopi - oyoqni hosil qiladi. Hayvon dorsal tomonda, oyoqlari yuqorida joylashgan qobiq ichiga joylashtiriladi. Teri burmalari - mantiya - qobiq devorlariga ulashgan.
Rivojlanishning yosh bosqichlarida barnakullar bosh uchi bilan substratga yopishadi va bunda antennalar va maxsus tsement bezlari ishtirok etadi.
Qisqichbaqasimonlarga mansubligi ularning tuxumlaridan tipik naupliusning paydo bo'lishi, keyinchalik metanaupliusga aylanishi bilan isbotlanadi. Ikkinchisi ikki pallali qobig'i bo'lgan barnacles uchun xos bo'lgan kipriform lichinkaga aylanadi. Kipris qisqichbaqasimon qobig'iga o'xshashligi sababli u shunday nomlangan. Bu lichinka aptnulalar yordamida substratga birikadi va o'simtaning turg'un shakliga aylanadi.
Qisqichbaqasimonlarning eng yuqori darajada tashkil etilgani, shu bilan birga strukturaning ba'zi ibtidoiy xususiyatlarini saqlab qolgan. Tana segmentlarining soni aniq: to'rtta bosh (akronni hisobga olmaganda), sakkizta torakal va oltita (yoki yupqa qobiqlilarda ettita) qorin segmentlari, telsonni hisobga olmaganda. Qorin segmentlarida oyoq-qo'llar (6 juft) mavjud. Yupqa qobiqli kerevitlardan tashqari, vilkalar yoki mo'ynalar yo'q. Segmentatsiya boshqa kichik sinflar a'zolariga nisbatan ko'proq heteronomikdir. Ko'p shakllarda 1-2-3 ko'krak segmentlarining bosh segmentlariga biriktirilishi tufayli sefalotoraks hosil bo'ladi. Ba'zi shakllarda alohida ibtidoiy birlamchi bosh - protocephalon qoladi. Qon aylanish tizimi rivojlangan, yurakdan tashqari, doimo qon tomirlari mavjud. Ko'pgina turlarda nafas olish tizimi ko'krak yoki qorin bo'shlig'i oyoq-qo'llari bilan bog'langan gillalar bilan ifodalanadi.
Nebaliya - mayda qisqichbaqasimonlarning juda kichik guruhi (faqat 6 turi ma'lum). Ular yuqori qisqichbaqalar orasida eng ibtidoiy tashkilotning xususiyatlariga ega va gilla oyoqlari bilan o'xshashliklari bilan qiziq. Qorin bo'shlig'i oyoq-qo'llari va antenna bezlari mavjudligi nebaliumni yuqori qisqichbaqasimonlarga yaqinlashtiradi. Biroq, boshqa barcha yuqori saraton turlaridan farqli o'laroq, ular 6 emas, balki 7 qorin segmentiga ega, qorinning anal segmenti vilka bilan tugaydi. Boshqa belgilar ham nebalga xosdir: 1) ko'krak va qorinning bir qismini qoplagan gable qobiq; 2) gill-oyoqlarning oyoqlariga o'xshash sakkiz juft bir xil ikkilangan oyoq-qo'llar; 3) kattalarda bir vaqtning o'zida ikkita juft ajratuvchi bezlarning mavjudligi - antenna va rudimentar maksiller.
Nebaliya juda qadimiy guruh bo'lib, ular qisqichbaqasimonlar sinfining barcha zamonaviy kichik sinflarining ajdodlari bo'lgan yo'qolib ketgan, ajdodlarining birlamchi qisqichbaqasimonlarga yaqinroqdir.
Bu kichik turkumga biologik jihatdan qiziq germit qisqichbaqalari guruhi kiradi. Ular yumshoq qorinlarini mos o'lchamdagi bo'sh gastropod chig'anoqlariga solib, ular bilan birga sudrab boradilar. Xavf yaqinlashganda, hermit qisqichbaqasi butunlay qobiq ichiga yashirinib, og'zini yanada rivojlangan tirnoq bilan qoplaydi. O'sib ulg'aygan sari, zohid qisqichbaqa qobig'ini kattaroq qilib o'zgartiradi. Hermit qisqichbaqalari ko'pincha anemonlar bilan qiziq simbiozga ega. Ba'zi anemonlar germit qisqichbaqasimon qobig'iga joylashadi. Buning yordamida anemonlar "harakatchanlik" ga ega bo'ladilar va germit qisqichbaqalari yaxshiroq himoyalanadi, ularning qobig'ida qichitqi hujayralari va deyarli yeyilmaydigan anemonlar bilan qurollangan. Bundan tashqari, gubkalar qobig'iga joylashadigan germit qisqichbaqalarining simbiozi ham qiziq.
Yumshoq dumli kerevitlar, shuningdek, haqiqiy qisqichbaqalarga o'xshash ba'zi turlarni ham o'z ichiga oladi (keng va qisqa sefalotoraks va asosan qisqartirilgan qorin). Bu birinchi navbatda yirik savdo qisqichbaqasi (Paralithodes camtschatica), oyoq-qo'llarining uzunligi 1,5 m ga etadi. Uzoq Sharq dengizlarida (Yapon, Oxotsk va Bering) yashaydi.
Nihoyat, yumshoq dumli qisqichbaqalar juda qiziqarli qaroqchi qisqichbaqa yoki palma o'g'rini o'z ichiga oladi, uzunligi 30 sm ga etadi.U Tinch okeanining orollarida yashaydi va quruqlikdagi hayotga moslashtirilgan shakl sifatida qiziqarli. U hindiston yong'og'i tolalari bilan qoplangan chuqurchalarda yashirinadi. Gills o'rniga u faqat o'zlarining rudimentlariga ega va sefalotorakal qalqonning yon tomonlaridagi gill bo'shliqlari o'ziga xos o'pkaga aylanadi. Xurmo o'g'ri, asosan, turli xil kaftlarning tushgan mevalari bilan oziqlanadi, u kuchli tirnoqlari bilan sindiradi va zaiflashgan hayvonlarni ovlaydi.
Qisqa dumli qisqichbaqalar kichik, doimo egilgan qoringa ega. Bularga haqiqiy qisqichbaqalar kiradi.
Qisqichbaqalar odatiy bentik hayvonlar bo'lib, toshlar, qoyalar, marjon riflari orasida hayotga yaxshi moslashgan, ammo juda chuqurlikda yashaydigan shakllar mavjud. Uzoq Sharq dengizlari, ayniqsa, qisqichbaqalarga boy. Qora dengizda juda katta bo'lmagan tosh qisqichbaqa (Cancer pagurus) kuchli tirnoqli, shuningdek, boshqa kichikroq turlar keng tarqalgan. Uzoq Sharq dengizlarida katta chuqurlikda yashovchi qisqichbaqasimonlarning eng katta vakili qisqichbaqalarga tegishli - yirik yapon qisqichbaqasi (Macrocheria kaempferi), cho'zilgan o'rta ko'krak oyoqlarining uchlari orasida 3 m ga etadi.