Qobiliyat -insonning individual salohiyati, imkoniyatlari. Q. bilimdan keskin farqlanadi, bilim mutolaa natijasi hisoblanadi, Q. shaxsning psixologik va fiziologik tuzilishining xususiyati sanaladi. Q

Qobiliyat —insonning individual salohiyati, imkoniyatlari. Q. bilimdan keskin farqlanadi, bilim mutolaa natijasi hisoblanadi, Q. shaxsning psixologik va fiziologik tuzilishining xususiyati sanaladi. Q. koʻnikma, malakadan farq qiladi. Qobiliyat insonga berilgan inom sifatida qaraladi. Aksariyat ilmiy manbalarda mohirlik bilan Q. aynanlashtiriladi. Q. inson tomonidan koʻnikma va malakalarning egallanishi jarayonida takomillashib boradi. Har qanday Q. turi shaxsga tegishli murakkab psixologik tushunchadan tashkil topgan boʻlib, u faoliyatning talablariga mutanosib xususiyatlar tizimini oʻz ichiga oladi. Shuning uchun Q. deganda birorta xususiyatning oʻzini emas, balki shaxs faoliyatining talablariga javob bera oladigan va shu faoliyatda yuqori koʻrsatkichlarga erishishni taʼminlashga imkoniyat beradigan xususiyatlar sintezini tushunmoq lozim. Barcha Q. uchun tayanch xususiyat — kuzatuvchanlikda, yaʼni insonni fahmlash, obʼyektdan u yoki bu alomatlarni koʻra bilish, ajrata olish koʻnikmasidir. Q.ning yetakchi xususiyatlaridan biri — narsa va hodisalar mohiyatini ijodiy tasavvur qilishdir. U shaxsning shakllanishi va rivojlanishi natijasi boʻlishi bilan birga, tabiiy manbaga ham ega. Bu tabiiy manba koʻpincha zehn tushunchasi bilan yuritiladi. Zehn muayyan bir faoliyatga yoki koʻpgina narsalarga nisbatan ortiqcha qiziquvchanlikda, moyillikda, intilishda namoyon boʻladi. Zehn nishonalari deganda q. ichki imkoniyatlarining tabiiy asosini tushunish lozim. U ishtiyoq, moyillik, mehnatsevarlik, ishchanlik, talabchanlik kabilarning mahsulidir. Q. umumiy va maxsus turkumlarga ajratiladi. Umumiy q. deganda yuksak aqliy imkoniyat va taraqqiyot tushuniladi. Q. tabiiy ravishda shakllanishi va muayyan reja asosida rivojlantirilishi mumkin. Q.ni maʼlum faoliyatga moyillik yoki intilish orqali, tabiiy zehn nishonalarini aniklash, mutaxassis rahbarligida uzluksiz faoliyatga jalb etish, Q.ni takomillashtirishning maxsus vositalarini qoʻllash, shaxsning faollik alomatlarini maksimal darajada rivojlantirish, inson shaxsiga alohida yondashuvni umumiy talablar bilan uygʻunlikda olib borish va boshqa orqali rivojlantirish yoʻllari mavjud. Q.ning yuqori darajasi isteʼdod va daholik (qarang Daho) namoyon boʻladi. Qobilyatlar aslida tug'ma bo'ladi.

Ergash Gʻoziyev.

INSONNING INTELLEKTUAL QOBILIYATLARI. INSONNING AQLIY QOBILIYATI

08.10.2020 Bahorda mamlakatda, bog'da ishlang

Amaliyotning muvaffaqiyati qobiliyat bilan bog'liq. Shunga ko'ra, intellektual qobiliyat shaxsning individual o'ziga xos xususiyati KK tomonidan belgilanadi, bu ma'lum bir muammoni hal qilishning muvaffaqiyati uchun shartdir: so'zlarning ma'nosini ochib berish, berilgan elementlardan fazoviy figurani tuzish qobiliyati. raqamlar va geometrik tasvirlar turkumidagi naqsh, berilgan ob'ektni ishlatishning ko'plab variantlarini taklif qiladi, muammoli vaziyatlarda qarama -qarshilikni topadi, har qanday mavzuni o'rganishga yangicha yondashuvni shakllantiradi va hokazo.

Aql -idrok psixologi asosan intellektning xususiyatlarini o'rganishga e'tibor qaratadi va kognitiv faoliyatning ma'lum bir turida aniq maqsadga erishish nuqtai nazaridan aqlni tavsiflaydi.

Aql -idrok faoliyatining to'rtta asosiy jihati borki, ular intellektual qobiliyatning to'rt turini tavsiflaydi: konvergent qobiliyatlar, xilma -xil qobiliyatlar (yoki ijodkorlik), o'rganish va bilish uslublari. Har bir intellektual qobiliyat aqlning mulki, individual ruhiy tajribaning tarkibi va tuzilishining o'ziga xos xususiyatlariga nisbatan hosilasi sifatida qaraladi.

1. Konvergent qobiliyatlar.

Konvergent qobiliyatlar axborotni qayta ishlash jarayonining samaradorligi ko'rsatkichlarida, birinchi navbatda, berilgan vaziyat talablariga muvofiq yagona mumkin bo'lgan javobni topishning to'g'riligi va tezligida namoyon bo'ladi. Shunday qilib, konvergentsiv qobiliyatlar individual intellektual faoliyatning tartibga solingan sharoitida individual intellektual xatti -harakatlarning muvaffaqiyati nuqtai nazaridan adaptiv qobiliyatini tavsiflaydi.

Konvergent qobiliyatlar aqlning uchta xossasi bilan ifodalanadi.

Intellektning darajaviy xususiyatlari kognitiv displey jarayonlari (masalan, hissiy kamsitish, idrok etish tezligi, fazoviy tasavvurlarni manipulyatsiya qilish, hajm kabi) uchun asos bo'lib xizmat qiladigan kognitiv aqliy funktsiyalarning (og'zaki va og'zaki bo'lmagan) rivojlanish darajasini tavsiflaydi. operativ va uzoq muddatli xotira, diqqatni jamlash va taqsimlash, ma'lum bir sohada xabardorlik, so'z boyligi, kategorik mantiqiy qobiliyat va boshqalar)

Darajaviy xususiyatlar asosan testologik yondashuv doirasida o'rganildi. Ularning zo'ravonlik darajasi reproduktiv turdagi konvergentsiya qobiliyatlarini baholashga imkon berdi. Aql -idrok darajasining o'ziga xos namunasi - Wechsler yoki Amthauer intellektual o'lchovlari yordamida tashxis qo'yiladigan intellektual faoliyat qobiliyatlari.

Intellektning kombinatorlik xususiyatlari barcha turdagi aloqalarni, munosabatlarni va qonuniyatlarni aniqlash qobiliyatini tavsiflaydi. So'zning keng ma'nosida bu muammoli vaziyat elementlari va o'z bilimlarini turli kombinatsiyalarda birlashtirish qobiliyatidir.

Intellektual faoliyatning mahsuldor shakllari mavjudligi haqidagi g'oya birinchi bo'lib testologik yondashuv doirasida paydo bo'lgan. Texnikaning bu turiga og'zaki o'xshashliklar testlari, Rouenning progressiv matritsasi testi, matnni tushunish testlari, shuningdek, sub'ektdan ob'ekt o'xshashliklari uchun asoslarni aniqlay oladigan testlar kiradi.

Aqlning protsessual xususiyatlari axborotni qayta ishlashning oddiy jarayonlarini, shuningdek, intellektual faoliyatning operatsiyalari, texnikasi va strategiyasini tavsiflaydi.

Testologiyada bu turdagi xususiyatlar umuman hisobga olinmagan, chunki test diagnostikasi faqat intellektual faoliyatning samarali tomonini baholashga qaratilgan. Kognitiv psixologiya sohasida olib borilgan izlanishlar tufayli, aql, statik xususiyat emas, balki dinamik ma'lumotlarni qayta ishlash tizimi vazifasini bajaradi, degan fikr shakllandi.

Shunday qilib, razvedka tashxisida, diqqat odamning muayyan vazifani qanday bajarishini, muayyan vazifani qanday hal qilishini baholashga aylana boshladi. Shu bilan birga, aqlning konvergent qobiliyat sifatida ko'rinishi saqlanib qoldi.

Piaget nazariyasida bolaning intellektual salohiyatining rivojlanish darajasini baholash aqliy operatsiyalarning shakllanish darajasiga asoslangan bo'lib, uning rivojlanishining psixologik chegarasi rasmiy-mantiqiy bilish usullari deb e'lon qilingan.

Rus psixologiyasida aqliy operatsiyalar va aqliy harakatlar aqlning protsessual xususiyatlari sifatida qaraldi. Shaxsning intellektual rivojlanish darajasini baholash muammoni hal qilish jarayonida tahlil, sintez va umumlashtirish operatsiyalarining shakllanishi, shuningdek, asosiy aqliy harakatlarning (idrok, mnemonik, aqliy) shakllanishi bilan bog'liq edi. ma'lum kognitiv maqsadlarga erishish.

2. Turli xil qobiliyatlar.

Turli xil qobiliyat (yoki ijodkorlik) - bu maxsus muhitda turli xil original g'oyalarni yaratish qobiliyati. So'zning tor ma'nosidagi ijodkorlik - bu xilma-xil fikrlash, uning o'ziga xos xususiyati bir xil ob'ekt to'g'risida ko'plab to'g'ri fikrlarni ilgari surishga tayyorlikdir. Ijodkorlik - bu so'zning keng ma'nosida, ijodiy intellektual qobiliyat, shu jumladan, tajribani yangi narsaga etkazish qobiliyati, yangi muammolarni hal qilish yoki qo'yishda o'ziga xos g'oyalarni yaratish qobiliyati, bo'shliqlar va qarama -qarshiliklarni tan olish qobiliyati. vaziyatning etishmayotgan elementlari, stereotip fikrlash tarzidan voz kechish qobiliyati haqida farazlar tuzish.
Aqliy faoliyatning ma'lum xususiyatlari majmuasi ijodkorlik mezoni sifatida qaraladi.

1) ravonlik (vaqt birligiga to'g'ri keladigan fikrlar soni);

o'ziga xoslik (umumiy qabul qilingan, tipik javoblardan farq qiladigan "nodir" g'oyalarni ishlab chiqarish qobiliyati);

sezuvchanlik (noodatiy tafsilotlarga sezgirlik, qarama -qarshilik va noaniqlik, shuningdek, bir fikrdan boshqasiga moslashuvchan va tez o'tishga tayyorlik);

4) metaforizm (fantastik, "imkonsiz" kontekstda ishlashga tayyorlik, o'z fikrlarini ifodalash uchun ramziy, assotsiativ vositalardan foydalanish moyilligi, shuningdek, kompleksni sodda va aksincha, kompleksda ko'rish qobiliyati. - oddiy),

Ijodkorlik diagnostikasi uchun odatda quyidagi rejaning vazifalari: tanish ob'ektni ishlatishning barcha mumkin bo'lgan usullarini nomlash, ma'lum bir sinfga tegishli bo'lishi mumkin bo'lgan barcha ob'ektlarni nomlash (xususan, yonayotgan suyuqliklarning misollarini sanab o'tish), metaforani davom ettirish (xususan, "Ayol go'zalligi kuzga o'xshaydi, u ..."), oddiy grafik shaklga (masalan, aylana) va boshqalarga asoslangan to'liq tasvirni yarating.

Ko'pgina tadqiqotlarda, ijodkorlikni baholashda, qoida tariqasida, dastlabki ikkita ko'rsatkich hisobga olinadi: mavzu bo'yicha tuzilgan g'oyalar soni va boshqa fanlarning javoblari bilan solishtirganda ularning kamligi. Vaqt o'tishi bilan, farqli fikrlashning bu ko'rsatkichlari ijodiy intellektual qobiliyat sifatida ijodkorlik mavjudligining aniq dalili emasligi ma'lum bo'ldi. Shunday qilib, standart bo'lmagan yoki "kamdan-kam uchraydigan" javob ortida mutlaqo boshqa psixologik hodisalar bo'lishi mumkin: o'ziga xoslik sub'ektning ijodiy va ishlab chiqarish qobiliyatining namoyon bo'lishi sifatida, o'ziga xoslik-intellektual nomuvofiqlik yoki aqliy etishmovchilikning shaxsiy ortiqcha kompensatsiyasining namoyon bo'lishi. .

Shuni ta'kidlash kerakki, turli xil qobiliyatlarning an'anaviy ko'rsatkichlari (ijodkorlik), odatda, odamning kundalik va kasbiy faoliyatidagi haqiqiy ijodiy yutuqlarini bashorat qiladi.

2. O'rganish qobiliyati.

O'rganish fikri intellektual (aqliy) rivojlanish darajasining namoyon bo'lishi sifatida "proksimal rivojlanish zonasi" tushunchasi kontekstida paydo bo'lgan. Proksimal rivojlanish zonasi - bu kattalarning rahbarligi ostida o'tadigan bolaning psixologik rivojlanish jarayoni (birinchi navbatda unga individual pedagogik yordam ko'rsatadigan o'qituvchi).

Bolalarning aqliy rivojlanishida ta'limning etakchi rolini tushunish mahalliy psixologlarga aniq pozitsiyani shakllantirishga imkon berdi: bolaning intellektual qobiliyatining "haqiqiy rivojlanish darajasini" baholash uning intellektual qobiliyatini baholash uchun etarli emas, chunki u o'zini namoyon qilishi mumkin. proksimal rivojlanish zonasida mutlaqo boshqa sifat va miqdor ko'rsatkichlari ". Proksimal rivojlanish zonasida yangi intellektual mexanizmlarning shakllanishi ham ta'limning tabiatiga, ham bolaning ijodiy mustaqilligiga bog'liq.

Keng talqin qilingan holda, o'rganish yangi bilim va harakat usullarini o'zlashtirishning umumiy qobiliyati sifatida qaraladi. Ta'limning asosiy mezoni - bu fikrlashning "iqtisodiyoti": bolaning mustaqil identifikatsiyasidagi yo'lning qisqarishi va yangi o'quv materialida assimilyatsiya jarayonida ma'lum naqshlarni shakllantirish.

Qisqacha ma'noda, ta'lim - bu ma'lum ta'lim ta'sirlari ta'siri ostida intellektual faoliyat samaradorligining kattaligi va tezligi. Bunday holda, o'rganish mezonlari quyidagilar:

bolaga kerak bo'lgan yordam miqdori (eksperimentator yoki o'qituvchidan);

shunga o'xshash vazifani bajarish uchun olingan bilim yoki harakat usullarini o'tkazish qobiliyati.

O'quv testlarini ishlab chiqish endigina boshlanmoqda. Bunga J. Gutke va V. Volrab tomonidan tayyorlangan "diagnostika dasturi" misol bo'la oladi. "Diagnostika dasturi"-bu qisqa muddatli o'quv testi bo'lib, unda 6-8 yoshli bolaga murakkablik darajasi oshib boradigan bir qator vazifalar taklif qilinadi, ular doimiy ravishda mavzu bo'yicha qayta aloqa qilish sharoitida o'quv vositasi bo'lib xizmat qiladi. Material geometrik shakllar bo'lib, ular bo'yicha bola tasnif va o'xshashlik harakatini o'zlashtirishi kerak.

O'quv qobiliyatining ko'rsatkichlari sifatida bolaning intellektual faoliyatining quyidagi xususiyatlari hisobga olinadi: 1) maslahatga ehtiyoj; 2) raqamlarning o'xshashligi tamoyilini topishga sarflangan vaqt; 3) manbalarini tahlil qilish bilan xatolar turlari; 4) bolaga kerak bo'lgan mashqlar miqdori.

Ta'lim ko'rsatkichlarini hisoblash ularning psixologik noaniqligini yashirmasligi kerak.

Ba'zi tadqiqotchilar turli xil neyrofiziologik mexanizmlarga asoslangan va bilim olishning turli usullari bilan bog'liq bo'lgan ta'limning ikki turi haqida gapirish mumkin deb hisoblaydilar.

Bu, birinchi navbatda, aniq o'qitish - o'rganish ixtiyoriy ravishda, axborotni qayta ishlash jarayonlarini ongli ravishda boshqarish asosida, ikkinchidan, yopiq o'rganish - ma'lumot ixtiyoriy ravishda, ma'lumot va zarur ko'nikmalarni bosqichma -bosqich to'plash sharoitida amalga oshiriladi. siz yangi tadbirlarni o'zlashtirasiz.

O'qishdagi individual farqlar mexanizmlari hali ham izohlangan bo'lsa-da, muhim xulosani tuzatish kerak: bolaning haqiqiy intellektual salohiyatini faqat ikkita omil - o'rganish (o'qitish shaklida, tarjixon sifatli va individual) va o'rganish (bolaning faol ijodiy tashabbusi shaklida) ... Bundan kelib chiqadiki, maktabgacha yoshdagi bolalar, maktab o'quvchilari va talabalarning individual intellektual imkoniyatlarining psixologik diagnostikasi va prognoziga bog'liq bo'lgan psixodiagnostikani aniqlash etarli emas.

3. Kognitiv uslublar

So'nggi o'n yilliklarda, bilish psixologiyasida, umuman "kognitiv uslublar" atamasi bilan belgilanadigan intellektual faoliyatning individual xususiyatlariga qiziqish tobora faollasha boshladi.

"Kognitiv uslub" tushunchasi tadqiqotchilarning diqqatini voqelikni o'rganishning individual, har xil usullariga qaratdi. Ma'lumki, dastlab intellektual faoliyatning afzal ko'rilgan uslublari (uslublari) ning individual farqlari, intellektual faoliyat (qobiliyat) muvaffaqiyatidagi individual farqlarga mutlaqo zid edi.

Birinchi marta uslublarni qobiliyatdan ajratish mezonlari G. Vitkin tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, keyinchalik bir qancha o'n yillar davomida ko'pchilik tadqiqotchilar tomonidan so'zsiz qabul qilingan.

Qobiliyat intellektual faoliyatdan erishilgan yutuq darajasini tavsiflaydi (ya'ni, bu uning samarali xarakteristikasi). Uslub intellektual faoliyatni amalga oshirish usuli sifatida harakat qiladi (ya'ni, bu uning protsessual xarakteristikasi). Shunga ko'ra, turli xil uslublar ma'lum bir muammoni hal qilishda bir xil darajada yuqori muvaffaqiyatlarni ta'minlay oladi.

Qobiliyat bir qutbli o'lchovdir. Uslub bipolyar o'lchovdir.

Qobiliyatlar har doim qiymat kontekstiga ega (qobiliyat o'sishi har doim yaxshi). Qiymatli hukmlar uslubiy hodisalarga taalluqli emas, chunki u yoki bu uslubning har qanday qutblari intellektual moslashuvning samarali bo'lishi nuqtai nazaridan tengdir.

Vaqt o'tishi bilan qobiliyat o'zgaradi (qobiliyat darajasi yoshga, ma'lumotga va boshqalarga qarab o'zgaradi). Uslub - bu ontogenezning turli bosqichlarida va sotsializatsiyaning har xil sharoitida unga xos bo'lgan barqaror xarakterli belgi.

Qobiliyat muayyan faoliyat mazmuniga nisbatan o'ziga xosdir. Uslub har xil turdagi aqliy faoliyatda umumlashtirilgan tarzda namoyon bo'ladi.

Uslublar va qobiliyatlar muqobil ruhiy fazilatlarning mohiyatidir, degan fikrni umumiy rejani ko'rib chiqishda ham shubha ostiga olish mumkin: birinchidan, atrof -muhit haqidagi ma'lumotni qayta ishlash usullari ma'lum bir uslub xususiyatlariga ko'ra, aqlning to'g'ridan -to'g'ri yoki bilvosita ta'sir qiladi. intellektual xatti-harakatlarning mahsuldorligi, ikkinchidan, asosiy kognitiv jarayonlarni boshqaruvchi (idrok, xotira, fikrlash) uslublar, shu bilan intellektual faoliyatni o'z-o'zini tartibga solish samaradorligini ta'minlaydigan metakognitiv qobiliyatlar vazifasini bajaradi, va uchinchidan, uslublar. mavjudligi kognitiv aks ettirishning individual shakliga bo'ysunadigan qobiliyatning shakllanishini ko'rsatadi (ya'ni ular uning intellektual rivojlanishining etarlicha yuqori darajasidan dalolat beradi).

Oxirgi taxmin, individual faoliyat uslubidagi tipologik jihatdan aniqlangan farqlar faqat aqliy rivojlanish darajasi etarlicha yuqori bo'lgan sub'ektlarda kuzatiladi.

Kognitiv uslublarni o'rganish turli yo'nalishlarda olib borildi, shuning uchun endi biz aqlning uslubiy xususiyatlarining to'rt turi mavjudligini ta'kidlashimiz mumkin, masalan: axborotni kodlash uslublari, bilim uslublari, intellektual uslublar va epistemologik uslublar.

Ma'lumotni kodlash uslublari-bu ma'lum bir tajriba uslubining (eshitish, vizual, kinestetik, hissiy-emotsional va boshqalar) ustunligiga qarab, ma'lumotlarni taqdim etishning individual usullari.

So'nggi paytlarda neyro -lingvistik dasturlash (NLP) ning asosiy oqimida axborotni idrok etishning turli usullari mavjudligi muammosi faol rivojlanmoqda. Insonning "hissiy tajribasi" ning uchta asosiy yo'nalishi aniqlandi: vizual, eshitish, kinestetik. Shunga ko'ra, turli odamlar o'z vizual tajribasiga (vizual va ruhiy tasvirlar yordamida) yoki eshitish tajribasiga (eshitish orqali) yoki kinestetik tajribaga (teginish, hid va boshqa hissiy taassurotlarga) tayanib, o'z atroflari haqidagi ma'lumotlarni oladi va qayta ishlaydilar. . Shuning uchun, vizual uchun odatiy kognitiv pozitsiya - qarash, tasavvur qilish, kuzatish; audil uchun - tinglang, gapiring, muhokama qiling; kinestetik uchun, harakat qilish, his qilish, his qilish.
Shunday qilib, ma'lumotni u yoki bu tarzda taqdim etishning individual vakillik tizimida ifodalanish darajasi, uning bilim tajribasining ma'lum tuzilmalari shakllanishiga qarab, - ma'lum bir kishiga xos bo'lgan axborot kodlash uslubini tavsiflaydi. J.Brunerning fikricha, axborotni kodlashning turli usullarining integratsiyalashuv darajasi intellektual rivojlanish darajasini tavsiflaydi.

Kognitiv uslublar - bu haqiqiy vaziyat haqidagi ma'lumotlarni qayta ishlashning individual usullari (idrok etish, tahlil qilish, toifalarga ajratish, baholash va boshqalar). Xorijiy va mahalliy adabiyotlarda siz 15 dan 20 gacha turli xil bilim uslublarining tavsifini topishingiz mumkin. Mana ulardan ba'zilari.

Maydonga bog'liqlik - maydonga bog'liqlik. Ko'p qaramlik uslubi vakillari nima bo'layotganini baholashda ko'proq vizual vizual taassurotlarga ishonishadi va vaziyatni batafsil va tuzish zarur bo'lganda, ko'rinadigan maydonni yengib o'tishadi. Ko'p mustaqil uslub vakillari, aksincha, ichki tajribaga tayanadilar va maydon ta'sirini osongina sozlaydilar, tafsilotlarni butun fazoviy vaziyatdan tez va aniq ajratadilar.

Impulsivlik - bu refleksivlik. Dürtüsel uslubga ega bo'lgan odamlar, muqobil tanlash sharoitida, tez faraz qiladilar va sezgi ob'ektlarini aniqlashda juda ko'p noto'g'ri qarorlar qabul qiladilar. Refleksiv uslubga ega bo'lgan odamlar uchun, aksincha, bunday vaziyatda qarorlarni qabul qilishning sustroq sur'ati xarakterlidir, mos ravishda, ular oldindan ehtiyotkorlik bilan tahlil qilishlari tufayli predmet predmetlarini aniqlashda kam xatolarga yo'l qo'yishadi.

Dar keng - ekvivalentlik diapazoni (yoki analitikligi - sintetika). Dar doiradagi ekvivalentlik qutbining vakillari (analitik uslub), asosan, ularning detallari va o'ziga xos xususiyatlariga e'tibor berib, ob'ektlarning farqiga e'tibor qaratadilar. Keng ekvivalentlik qutbining vakillari (sintetik uslub), aksincha, ob'ektlarning o'xshashligiga e'tibor berishga moyildirlar, ularni ba'zi umumlashtirilgan kategorik asoslarni hisobga olgan holda tasniflaydilar.