Qoʻgʻirchoq teatri teatr sanʼati turi, chodir ichida yoki parda orti Qoʻgʻirchoq teatri

Qoʻgʻirchoq teatri

Qoʻgʻirchoq va qoʻgʻirchoq teatrining aktyorlari

Qoʻgʻirchoq teatri - teatr sanʼati turi, chodir ichida yoki parda orti-

Qoʻgʻirchoq teatri - teatr sanʼa ti turi, Chodir ichida yoki parda ortida yashiringan aktyor-qoʻgʻirchoqbozlar tomonidan harakatga keltirib koʻrsatiladigan qoʻgʻirchoqlar tomoshasi. Qoʻgʻirchoqlarning turi (toʻla, yassi, shartli yoki natural), boshqarish tizimi (ip bilan boshqariladigan, qoʻlga kiyiladigan, soyasi tushiriladigan, simli va mexanik) va katta-kichikligi (bir necha santimetrdan tortib odam boʻyidan ham yuqori qoʻgirchoqlar) bilan bogʻliq holda xilma-xil shakllari yuzaga kelgan. Milliy anʼanalar, shart-sharoit, dramaturgik va sahnaviy maqsadlar ham Qoʻgʻirchoq teatri tomoshalarining shakli va mazmuniga taʼsir koʻrsatadi. Inson xarakteri, jamiyat hayotini yorqin va umumlashma tarzda aks ettirish, majoz, sahnaviy boʻrttirma Qoʻgʻirchoq teatrida satirik hamda qahramonlik yoʻnalishlar qaror topishini taʼminlagan. Qoʻgʻirchoq teatri tabiatni ilohiylashtirish kabi marosimlarga borib taqaladi. Gerodot, Ksenofont, Aristotel, goratsiy, Avreliy va boshqalarning maʼlumotlari boʻyicha 5—6-asrlardayoq Qoʻgʻirchoq teatri paydo boʻlgan. Sharqda Qt.ning barcha shakllari mavjud boʻlgan, biroq shundan soya teatri (Oʻzbekiston hududida "Fo-nus xayol" deb yuritilgan) keng tarqalgan. Indoneziyada 11—12-asrlarda simlar bilan boshqariladigan qoʻgirchoq tomoshalari boʻlgan. Sharkda hamon Qoʻgʻirchoq teatrining anʼanaviy turlari va shakllari yashab keladi. Gʻarb mamlakatlarida esa 19-asrning oʻrtalaridan boshlab xalq Qoʻgʻirchoq teatri inqirozga uchrab, uning oʻrnida yangi tipdagi, yozma drama asosida ish olib boruvchi havaskorlik va yarim profes-sional truppalar maydonga kela boshladi. 20-asr boshida Rossiyadagi xalq Qoʻgʻirchoq teatri davr talablariga javob berolmay qoldi. Biroq uning anʼanalari, tajri-basi yangi shakldagi Qt.ning yaratilishida muhim ahamiyat kasb etdi. 1924 yil Ye.S.Demmeni rahbarligidagi Leningrad Qoʻgʻirchoq teatri, 1931 yilda S.V. Obraz-sov rahbarligidagi Markaziy Qoʻgʻirchoq teatri tashkil qilindi.

Oʻzbekistonda Qoʻgʻirchoq teatri oʻtmishda taraqqiy etgan boʻlib, uning "chodir xayol", "chodir jamol", "fonus xayol" turlari faoliyat koʻrsatib kelgan. Mustamlaka va sovet davrida ham xalq qoʻgʻirchoqbozlarining 40 ga yaqin toʻdasi (har toʻdada qoʻgʻirchoqboz, korfarmon, 2—3 sozanda boʻlgan) ish olib borgan. Yangi shakldagi Qoʻgʻirchoq teatri havaskorligi 20-asrning boshlaridan boshlangan. 1939 yil Toshkentda Respublika qoʻgʻirchoq teatri, 1968 yil Andijonda "Lola" teatri tashkil topdi. Oʻzbekistonda 10 ta davlat tasarrufidagi va koʻplab havaskor qoʻgʻirchoqteatrlari faoliyat koʻrsatadi (2005).

Adabiyot[tahrir]

• 
  Gavrilov M.F., Kukolniy teatr Uzbekistana, T., 1928; Qodirov M ., Xalq qoʻgʻirchoq teatri, T., 1972; Uzbekskiy traditsioniy teatr kukol, T., 1979; Smirnova N . I ., Iskusstvo igrayushix kukol, M., 1983.
  

Muhsin Qodirov.

da yashiringan aktyor-qoʻgʻirchoqbozlar tomonidan harakatga keltirib koʻrsatiladigan qoʻgʻirchoqlar tomoshasi. Qoʻgʻirchoqlarning turi (toʻla, yassi, shartli yoki natural), boshqarish tizimi (ip bilan boshqariladigan, qoʻlga kiyiladigan, soyasi tushiriladigan, simli va meхanik) va katta-kichikligi (bir necha santimetrdan tortib odam boʻyidan ham yuqori qoʻgirchoqlar) bilan bogʻliq holda хilma-хil shakllari yuzaga kelgan. Milliy anʼanalar, shart-sharoit, dramaturgik va sahnaviy maqsadlar ham Qoʻgʻirchoq teatri tomoshalarining shakli va mazmuniga taʼsir koʻrsatadi. Inson хarakteri, jamiyat hayotini yorqin va umumlashma tarzda aks ettirish, majoz, sahnaviy boʻrttirma Qoʻgʻirchoq teatrida satirik hamda qahramonlik yoʻnalishlar qaror topishini taʼminlagan. Qoʻgʻirchoq teatri tabiatni ilohiylashtirish kabi marosimlarga borib taqaladi. Gerodot, Ksenofont, Aristotel, goratsiy, Avreliy va boshqalarning maʼlumotlari boʻyicha 5—6-asrlardayoq Qoʻgʻirchoq teatri paydo boʻlgan. Sharqda Qoʻgʻirchoq teatrining barcha shakllari mavjud boʻlgan, biroq shundan soya teatri (Oʻzbekiston hududida «Fo-nus хayol» deb yuritilgan) keng tarqalgan. Indoneziyada 11—12-asrlarda simlar bilan boshqariladigan qoʻgirchoq tomoshalari boʻlgan. Sharqda hamon Qoʻgʻirchoq teatrining anʼanaviy turlari va shakllari yashab keladi. Gʻarb mamlakatlarida esa 19-asrning oʻrtalaridan boshlab хalq Qoʻgʻirchoq teatri inqirozga uchrab, uning oʻrnida yangi tipdagi, yozma drama asosida ish olib boruvchi havaskorlik va yarim profes-sional truppalar maydonga kela boshladi. 20-asrning boshida Rossiyadagi хalq Qoʻgʻirchoq teatri davr talablariga javob berolmay qoldi. Biroq uning anʼanalari, tajribasi yangi shakldagi Qoʻgʻirchoq teatrining yaratilishida muhim ahamiyat kasb etdi. 1924-yil E.S.Demmeni rahbarligidagi Leningrad Qoʻgʻirchoq teatri, 1931-yilda S.V. Obraz-tsov rahbarligidagi Markaziy Qoʻgʻirchoq teatri tashkil qilindi. Oʻzbekistonda Qoʻgʻirchoq teatri oʻtmishda taraqqiy etgan boʻlib, uning «chodir хayol», «chodir jamol», «fonus хayol» turlari faoliyat koʻrsatib kelgan. Mustamlaka va sovet davrida ham хalq qoʻgʻirchoqbozlarining 40 ga yaqin toʻdasi har toʻdada qoʻgʻirchoqboz, korfarmon, 2—3 sozanda boʻlgan) ish olib borgan. Yangi shakldagi Qoʻgʻirchoq teatri havaskorligi 20-asrning boshlaridan boshlangan. 1939-yilda Toshkentda Respublika qoʻgʻirchoq teatri, 1968-yilda Andijonda «Lola» teatri tashkil topdi. Oʻzbekistonda 10 ta davlat tasarrufidagi va koʻplab havaskor qoʻgʻirchoqteatrlari faoliyat koʻrsatadi.^[1]

**

QO’G’IRCHOQ TOMOSHALARI QAY TARIQA BOSHLANGAN EDI?

          Xuddi Siz bilganingizdek, qo’g’irchoqlarning ko’pgina turlari mavjuddir. Mana, ulardan ba'zilari: qo’lqopli, suyanchiqli, ko’lankalar teatrlari uchun qo’g’irchoqlar, marionetkalar. Ular tepadan arqonlar yoki simlar bilan, pastdan hassa yoki qo’llar bilan boshqariladigan figuralardir.

         Qo’g’irchoqlar xuddi teatrning o’zi singari qadimiy nasabga egadir. Ilk qo’g’irchoqlar, aftidan, Hindiston yoxud Misrda yasalgan edi. Ming-yillar avvalgi qo’g’irchoq teatri har ikkala mamlakatda ham topilgan edi. Marionetkalar, ya'ni tepadan boshqariladigan qo’g’irchoqlar o’z nomlanishini Italiyada topgan edi. Ilk nasroniy hayitlari uchun chaqaloq Iso Masih, Bibi Maryamni qo’shgan holda Masih Mavludi syujeti bilan birlashtirilgan jajji figuralar yaratilgan va ular arqonlar bilan harakatga keltirilar edi. Qo’g’irchoqlarning bunday turi «marionetka», ya'ni «mitti Mariya» degan nom oladi.

Xitoyda, Yaponiyada, Yavada afsonalar va ertaklardagi bahodirlar, ilohlar, hayvonlarni namoyish etish maqsadida qo’g’irchoq tomoshalari uchun figuralar yasalar edi. Yavada, Tailand va Yunonistonda ko’lankalar teatri vujudga keldi. U ortida xira yoritgichi bo’lgan tik ekran qarshisiga qirqma yapasqi figurachalarni joylashtirish tamoyiliga ko’ra amal qilar edi. Siz Motsart, Gaydn, Glyuk singari ulug’ kompozitorlar qo’g’irchoq teatrlari uchun maxsus pyesalar bastalashganini bilasizmi?

         Bolalar jonu dilidan sevadigan tarixlardan biri Pinokkio — jon ato etilgan qo’g’irchoqning sarguzashtlari haqida hikoya qiladi. Bir talay mamlakatlarda shunga o’xshagan mashhur personaj mavjud. U Angliyada — «Panch», Italiyada — «Pulchinello», Fransiyada — «Yertichakmon» nomlari bilan dong taratgan.

Qo’g’irchoqlar istalgan zaruriy o’lchamlarga ega bo’ladi. Bo’yi atigi 15 sm bo’lgan marionetkalar mavjud, ba'zilariniki esa 9—12 metrga yetadi. Shuningdek ancha-muncha durust aktyorlardan qolishmaydigan qo’g’irchoq hayvonlarni ham yasash mumkin.

Bolani mustaqil ravishda yurishga qanday o'rgatish kerak mashqlar. Hamma yurmoqda, lekin meniki emas. Erta mashq

Bola hayotining dastlabki yillari eng qiziqarli va ta'sirchan. U aylana boshlaydi, o'rmalaydi, o'tiradi. Olti oyga kelib, kichkina tishlar maydalanib ko'tarila boshlaydi, u asta-sekin kattalar ovqatini eydi. Ammo eng qiziqarli va hal qiluvchi moment bu mustaqil yurishning boshlanishi. Farzandingiz oyoqqa turgandan so'ng, endi u onadan va dadadan uni kerakli o'yinchoqqa topshirishni so'rashi shart emas. Endi u harakat yo'nalishini o'zi tanlaydi.

Ammo vaqti-vaqti bilan bola o'sib-ulg'ayadi, ota-onalar uning o'zi yo'l bo'ylab suv bosgan paytni sabrsizlik bilan kutishadi va bu safar hali ham kelmaydi. Hammasi chaqaloqning tayyorlanmaganligi. Agar uning orqa, qo'llari, oyoqlari va bo'yni etarlicha mustahkamlanmagan bo'lsa, hech qanday mustaqil yurish haqida gap bo'lishi mumkin emas. Xo'sh, chaqaloq bu mahoratni qachon o'rganishi kerak?

Bola mustaqil yurishni boshlaganda

Boshlash uchun barcha bolalar har xil va ular turli yo'llar bilan rivojlanadi. Hech qanday shablon yo'q - necha oy ichida chaqaloq muayyan yutuqlarga erishishi kerak. Shu bilan birga, sog'lom bolalar uchun turli xil ko'nikmalarni tushunishning taxminiy muddatlarini belgilaydigan normalar mavjud.

Shunday qilib, o'rtacha 9-10 oydan keyin bolalar allaqachon ishonchli tarzda qo'llab-quvvatlanmoqdalar. Bir yilga yaqinroq, ko'pchilik bolalar yurishni boshlaydilar. Biroq, bir yildan uch-besh oy o'tgach, bu mahoratni o'zlashtiradiganlar ham bor. Bolaning yurishni o'rganishi uchun so'nggi muddat - bir yarim yil. Sog'lom bolalar ushbu mahoratni ilgari o'rganishadi deb ishoniladi. Agar chaqalog'ingiz bir yarimga bormasa - bu shoshilinch ravishda pediatrik nevrolog bilan bog'lanish uchun jiddiy sababdir.

Farzandingizni yurishga qanday tayyorlash kerak

  Siz parvarish qilishingiz kerak bo'lgan birinchi narsa - bu bolalar poyafzali. Bolani qulay va qulay qilish uchun unga yumshoq, engil, ammo juda kuchli va barqaror poyabzal kerak. Birinchi ro'mollar harakatga to'sqinlik qilmasligi kerak, sirpanchiq bo'lmasligi yoki kattaligi katta bo'lmasligi kerak. Bularning barchasi yurishni boshlash jarayonini sekinlashtiradi. E'tibor bering, chaqaloq oyoqqa turgandan so'ng, unga kamar bilan qo'llab-quvvatlanadigan poyafzal kerak. Shunday qilib, siz bolani mumkin bo'lgan tekis oyoqlardan qutqarasiz.

Bolani uyda yaxshiroq yurishga o'rgatish. Bolani bosib o'tishi mumkin bo'lgan barcha gilam va gilamchalarni olib tashlang. Agar bola polda paypoq bilan yursa - u toyib ketishi mumkin. Shuning uchun, kauchuk tagliklari bilan paypoq tanlash yaxshidir. Tabiatda yoki futbol maydonida yurishni o'rganish juda yaxshi. U erda juda keng - bola o'zi xohlagan joyga borishi mumkin. Yoqimli maysazor zarbani yiqilishdan yumshatadi. Agar sizda imkoniyat bo'lsa, qumli qirg'oqda yurishni o'rganing - qum ham yaxshi singadi va jarohatlarning oldini oladi.

Uyni aylanib chiqayotganda, chaqalog'ingizning kayfiyatini buzadigan to'siqlarni unutmang. Mebelning burchaklarini maxsus silikon prokladkalar bilan yoping, ular kerak bo'lsa ta'sirni yumshatadi. Bolalarning o'sishi balandligida joylashgan rozetkalar haqida o'ylang. Mustaqil yurishni boshlagan paytdan boshlab, ularni vilkalar bilan yopishingiz kerak.

Agar chaqaloq oyoqqa turmasa va buni qilishga harakat qilmasa, ehtimol u buning uchun kuchli emas. Bolani jismonan baquvvat qilish uchun uni tarbiyalash kerak.

1. 
   Bolani tarashni rag'batlantiring. Chaqaloq emaklanganda, bachadon bo'yi va lomberni kuchaytiradi. Shuning uchun bolani shoshilmang, unga emaklash uchun mo'l-ko'l bering. Uni xonaning boshqa chetidan yorqin o'yinchoq bilan quchoqlang, u bilan emaklang.
   
2. 
   Farzandingiz bilan gimnastika qiling. Bolani orqa tomoniga qo'ying va tizzalari va to'piqlarini navbatma-navbat egilib turing. Oyoqlarni juda bazasida aylantiring.
   
3. 
   Uyda va ko'chada bolangiz bilan ko'proq yurib, uni ikki tutqich bilan ushlang. Bola etarlicha qulay bo'lganda, siz uni faqat bitta qo'lingiz bilan ushlab turishingiz mumkin. Shunday qilib, asta-sekin chaqaloq harakatlarni muvozanatlash va muvofiqlashtirishni o'rganadi.
   
4. 
   Bolaga kelajakdagi harakatlarining to'g'riligini ko'rsatish uchun bolaning oyoqlarini oyoqlariga qo'ying. Kichkina qadamlar bilan kesib o'ting, chaqaloqqa oyoqlaringizni qanday qilib aniq harakat qilishingiz kerakligini ko'rsatib bering.
   
5. 
   Uyning tayanchlarini tartibga solish juda yaxshi. Masalan, bola divanda yotishi mumkin, lekin oshxonaga kira olmaydi, chunki yo'l davomida ushlab turadigan hech narsa yo'q. Ushbu muammoni hal qilish uchun uy atrofida stullarni qo'yish kerak. Kichkintoy mustaqil ravishda harakat qiladi. Bu nafaqat bolaga ishonch bag'ishlaydi, balki uning mahoratini ham rivojlantiradi.
   

Har kuni bajariladigan ushbu oddiy mashqlar tezda o'z natijalarini beradi.