Qon sistemasi fiziologiyasi

Turli organizmlarda qonning miqdori, tarkibi va umumiy xususiyatlari. Qon-tiniq bo‘lmagan qizil rangdagi sho‘rtak tapmli yo‘ishqoq suyuqlik, bo‘lib ikki qismdan: plazma va shaklli elementlar eritrositlar. leykositlar va trombositlardan iboratdir.
Qonning miqdori va tarkibi tinimsiz o‘zgarib tursada, lekin har bir turga xos bo‘lgan nisbatan doimiyligi bilan ajralib turadi. Qonning miqdori, tuzilishi va shaklli clcmcntlarning miqdori, plazmaning ximiyaviy tarkibi turli turdagi hayvonlarda bir xil emas.
Qonning miqdori uning gavda og‘irligining o‘rtacha 7 % ini tashkil etadi va 5-9 % gacha o‘zgarib turadi, otlarda - 9,8 %, qoramollarda - 8,0 %, qo‘ylarda - 8,2 % va cho‘chqada - 4,6 %.
Qon hujayralariga eritrotsitlar (1ml-1mm³ da 4,5-5,5mln), leykotsitlar (1ml-1mm³ da 4,5-5,5mln) va trombotsitlar (1ml-1mm³ da 4,5-5,5mln) kiradi.
Qon hujayralari va immun hujayralari erkin biriktiruvchi to‘qima hujayralari hosil bo‘lishi aynan o‘xshash. Ular asosan bir xil joyda, suyak iligida shakllanadi, ammo o‘rni va vazifalari bo‘yicha joylashuvida ahamiyatli farq qiladi.
Plazma 90% suv va 10 % erituvchi moddalardan tashkil topgan erituvchi moddalar 70 % oqsil 20 % nitritlar vitqamin garmon va 10% elektrolitlar bor. Plazma immul sistemaga tasir qiladi. Elektrofaiz usuli yordamida tekshiriladi. 100 yoki turli oqsillar plazmada mavjud. 170 gli tashishda uning o‘z o‘rni bor(misol uchun lipidlarni garmon va vitaminlar) qotib qolgan qon tizimida muhum yuzaga keltiradi va imminutit tizimida antibodieslar elekrofaringizdan analitik gaz metotda ular qo‘pol holda 5 ta guruhga ajratiladi. O‘zlarining quvvatlashi molekulyar o‘lchami va shaklidan.
Qon guruhlari. Organizm ko‘p qon yo‘qotganda, qonda gcmoglobinning miqdori kamayganda, turli moddalardan zaharlanganida organizm hayotini saqlab qolish uchun bir odamdan ikkinchisiga qon olib quyish zaruriyati tugpiladi. Bir odam qonini ikkinchi odam qoniga, uning qon guruhni bilmasdan, to‘g‘ri dan-to‘g‘ri quyish yaramaydi. Chunki surishtirmasdan bir odamdan ikkinchi odamga qon quyish ko‘ngilsiz hollar yuz berishiga va hatto qon quyilgan odamning halok bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Burring boisi shundaki, hamma odam yoki hayvonlaming qoni ham bir-biriga to‘g‘ri kclavcrmaydi. Qon quyilganda ko‘ngilsiz voqealar yuz bermasligi uchun qon guruhlarini va ulaming xususiyatlarini bilmoq lozim.
Qon eritrotsitlarida bo‘ladigan agglyutinogenlar va plazmada bo‘ladi-gan agglyutininlar xiliga qarab guruhlarga ajratiladi. Agglyutinogenlar tabiatan oqsil, autigen moddalardir. Ular tegishli sharoitda bir-biriga yo‘ishib qolish xususiyatiga cga. Shu sababli bular yo‘ishuvchi moddalar deyiladi. Agglyutininlar ham tabiatan
oqsil moddalar qatoriga kiradi. ular odatda plazmada bo‘ladi va yo‘ishtirib olish xususiyatiga cgadir. Shu sababli ular yo‘ishtiruvchi moddalar deyiladi.
Quyilgan qon (donor) eritrotsitlarida tegishli agglyutinogen, qon olgan organizmda (retsipiyentning) qon plazmasida o‘sha agglyutinogenga mos keladigan agglyutinin bo‘lsa eritrotsitlar bir-biriga yo‘ishib, agglyutinatsiya ro‘y beradi va retsipiycnt ogpir ahvolga tushadi. Agglyutinogen va agglyutininlarning bir necha xili bor. Chunonchi odam eritrotsitlarida asosan ikki xil agglyutinogen, ya’ni agglyutinogen A va agglyutinogen B, qon plazmasida esa shunga yarasha agglyutinin alfa va beta to‘ilgan. Bunda A agglyutinogenga alfa (a) agglyutinini va V agglyutinogeniga beta (p) agglyutinini mos keladi. Ammo bitta odamning qonida agglyutinogen A bilan agglyutinin alfa, agglyutinogen V bilan agglyutinin beta hech vaqt birga uchramaydi, shuning uchun ham Sog‘lom odam organizmida eritrotsitlar agglyutinatsiyalanmaydi. Ana shu agglyutinogenlarning biri eritrotsitlarda va agglyutininlarning qaysi biri plazmada bo‘lishiga qarab, odamlar qoni To‘rt guruhga ajratiladi. Bu guruhlarning har qaysisi quyidagicha xarakterlanadi va rim raqamlari bilan belgilanadi:
l-(0)guruh, qonning bu guruhida (plazmada) har ikkalasi (alfa, beta) ham bo‘ladiyu, lekin eritrotsitlarda esa agglyutinogenlar hech biri bo‘lmaydi.
II-(A)guruh, plazmasida bitta beta agglyutinin bo‘lib, eritrotsitlarida A agglyutinogeni bo‘ladi.
III-(B)guruh - bu guruh qon eritrotsitlarida V agglyutinogeni bo‘lib, plazmasida esa alfa agglyutinin bo‘ladi.
IV-(AB)guruh. qon eritrotsitlarida har ikkala (AB) agglyutinogen bo‘ladi. plazmasida esa hech qanday agglyutinin bo‘lmaydi.
Qon quyish paytida asosan agglyutinogenlarga ahamiyat beriladi. Chunki quyilayotgan qon eritrotsitlarni agglyutinogeniga, qon olayotgan kishi plazmasining agglyutinini mos kelsa, bu vaqtda quyilgan qonning eritrotsitlari darhol bir-biriga yo‘ishib, agglyutinatsiyaga uchraydi. Aks holda esa bu hodisa kuzatilmaydi. Yuqorida aytilganlarni inobatga olib, quyiladigan qonning to‘g‘ri kelish-kelmasligi to‘g‘ri sida quyidagilami aytish mumkin.
1-guruh qon eritrotsitlarida hech qanday agglyutinogenlar bo‘lmaganligi uchun uni o‘z guruhiga va boshqa hamma guruhlarga quyish mumkin. Ammo qoni shu guruhga kiradigan odamlarga o‘z guruhidan tashqari boshqa hech qaysi guruhdan qon quyib bo‘lmaydi. Ikkinchi va uchinchi guruhlar o‘z guruhlariga va To‘rtinchi guruhga, To‘rtinchi guruh esa faqat o‘z guruhsiga qon quyishi mumkin.
Qon guruhni belgilashda asosan agglyutinogenlar hisobga olinadigan bo‘lgani uchun, A va V agglyutinogenlar asosida ajratiigan qonning To‘rtta guruhi, qon guruhlarining ABO tizimi deb yuritiladi. Keyingi tekshirishlar tufayli bu agglyutinogenlardan tashqari boshqa agglyutinogenlar ham borligi aniqlandi. Bular qatoriga MN, N, p,H,Q,
A1, A2, A3, A4 va Rh (rezus omil) agglyutinogenlarini kiritish mumkin. Ammo bu agglyutinogenlardan Rh agglyutinogeni ayniqsa, katta ahamiyatga ega. Rezus omil (agglutinogen) dastlab makakus rezus degan maymunlarning qonida lo‘ilgan. Keyinchalik 85% odamlar qonida bu omil musbat bo‘lsa, 15% odamlar qonida manfiy bo‘lishi aniqlangan. Musbat ota bilan manfiy ona aloqa qilganida, ona qonida musbat ota agglyutinogenlariga qarshi manfiy rezus omil hosil boiib homilaga o‘tib autoantitanachalar hosil qilib musbat omilni yemirib ogpir qon ivimaslik(gemofiliya) kasalini chaqiradi va embrion halok bo‘ladi. Hozir aytib o‘tilgan qon guruhlari odamlarga xos bo‘lib, tibbiyot amaliyotida katta ahamiyat kasb etadi. Avvalo, hayvonlarda ham shunaqa qon guruhlari uchraydi degan faraz yuzaga kelgandi; keyingi tekshirishlar natijalariga ko‘ra, hayvonlar uchun bu qon guruhlarini hech qanday ahamiyatsiz. Chunki, hayvonlarning qon guruhlari benihoya ko‘p, Qaramollarda hozirgacha 80 dan ziyod agglyutinogenlar to‘ilgan. Ularni 12 sistemaga ajratish mumkin. Itlarda -10 ta, qo‘ylarda -7 ta, cho‘chqalarda -16 ta, tovuqlarda -14 ta agglyutinogenlar tizimi borligi aniqlangan.
Umuman olganda, bu dalillar hamma qon guruhlarini o‘z ichiga oladi deb bo‘lmaydi. Vaqt o‘tishi bilan yangi-yangi qon guruhlari to‘ilishi mumkin, albarta, hayvonlarda agglyutinogenlarning bunchalik ko‘p uchrashi, ularda qon quyishni ancha mushkullashtiradi. Shu sababli, hayvonlarda qon quyishning amaliy ahamiyati yo‘q desa ham bo‘ladi. Ammo, hayvonlarning qon guruhlarini aniqlash ularning avlodini aniqlashda, naslchilik ishlarida, mahsuldorligini o‘rganishga qo‘l kelmoqda.