Qo'qon xonligining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi arafasida qo'shni davlatlar bilan munosabatlari, ­siyosiy hayotining voqea va tendentsiyalari tahlil qilinadi

Qo'qon xonligining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi arafasida qo'shni davlatlar bilan munosabatlari, ­siyosiy hayotining voqea va tendentsiyalari tahlil qilinadi .
tomonidan yaratilgan Fargʻona vodiysidagi davlatning xon taxtiga ­Ming qabilasi boshligʻi Shohruhbiy egalladi . Eski Qoʻrgʻondan hukmdorning qarorgohi Qoʻqonga koʻchirilgan, shundan beri xonlik Qoʻqon deb atala boshlagan . Shohruhbiy davrida Oʻsh, Oʻzgand , Xoʻjand shaharlari hamon mustaqil boʻlib, davlatning shimoliy chegarasi ­Namangan Shohidongacha choʻzilgan ­. Shohruhbiy 1721 yilda vafot etgach , taxt ­uning oʻgʻillaridan biri Abdurahimbiyga oʻtadi . Undan keyin Abdulkarimboy ibn Shohruxbiy (1734–1750) hukmdor boʻldi. Uning oʻgʻli Abdurahmon bor-yoʻgʻi 9 oy hukmronlik qildi, keyin Margʻilonga hokim etib tayinlandi , Abdurahimbiyning ikkinchi oʻgʻli – Erdonabiy ( Abdulqayumxon , 1750-1762) , ­undan keyin Sulaymonxon ibn Shodibiy ibn Shohruhbiy , Abdulhamidxon ibn xon boʻldi . botir " - Narbutabiy hukmronlik qilgan , Olimxon (1798–1810). 1810-yil 6-fevralda Qo‘qon xonligi taxtiga Umarxon Muhammad Abdulhamid ( Norbutaxon ) Bahodir o‘tirdi .
Umarxon davrida Qoʻqon xonligining chegaralari shimolda Turkiston va Dashti Qipchoq, gʻarbda Samarqand, janubda Kuhiston va Koʻlob, Hisor va Shahrisabz , sharqda ­Sharqiy Turkistongacha choʻzilgan. Qo‘qon davlatida , jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasida ham ijtimoiy -iqtisodiy jarayonlar kuchaydi.­ Agar XIX asr boshlarida. Qo‘qon xonligi bir qancha taqdirlarga bo‘linib ketdi , keyin ­Olimxon va Umarxon davrida Toshkent, Dashti -Qipchoq, shaharlar, istehkomlar va ­Sirdaryoning quyi oqimidagi qishloqlar tarkibiga kirganligi sababli mustahkamlanib, kengaydi . Bu yerlarda qoʻqonliklar qalʼalar va boshqa mudofaa inshootlari qurdilar .­ Ta’kidlash joizki, Qo‘qon va Buxoro ­har yili, ba’zan esa yiliga ikki marta qo‘l almashib turuvchi Jizzax va Ura-tube chegaradosh shaharlari uchun doimo kurashib kelgan. Umarxon vafotidan keyin uning oʻgʻli Muhammad Alixon ( Madalixon ) bosqinchilik urushlarini davom ettirib, ­asosan Sharqiy Turkiston bilan aloqalarni saqlab qoladi. Alixon (1822–1842) davrida Koʻlob, Hisor, Badaxshon, Darvoz , Maschoxning togʻ oldi va togʻli ( Pomir ) viloyatlari ­aholisi Qoʻqon qudratini tan oldilar, soʻngra shimoliy qirgʻizlarning bir qancha mulklari ham ularga biriktirildi. Alixon hukmronligining soʻnggi yillarida ­Qoʻqon xonligining Oʻrta Osiyodagi ­siyosiy taʼsiri sezilarli darajada kuchayganiga qaramay, mamlakat ichidagi vaziyat nihoyatda ogʻir edi. Xonlikdagi ichki qarama-qarshiliklardan foydalangan Buxoro amiri Nasrullaxon unga qarshi bosqinchilik harakatlarini boshlaydi va 1842 yil may oyida Qoʻqon shahrini egallaydi.
Qirgʻiz Talasida yashagan Sheralixon qoʻliga oʻtdi va 1844 yilda uning 14 ‑yoshli oʻgʻli Xudoyorxon xon boʻldi . Ammo shunday bo‘ldiki, u ikki marta Buxoro asirligida bo‘lgan, bir marta o‘zi ham Buxoroga qochib ketgan ­va shuning uchun u yo‘qligida xon taxti Mallaxonga ( 1858), undan Sulton Saidxonga (1863), keyin esa Nasriddinbekka o‘tgan va 1866 yildan Xudoyorxongacha . Shunday qilib, xon va xon sulolasi a’zolari, aniq hukmdorlar o‘rtasidagi hokimiyat uchun kurashni tasavvur qiling
kurashlari tobora keskinlashib bordi, oʻtroq va koʻchmanchi aholi oʻrtasida tez-tez toʻqnashuvlar boʻlib turdi; qirg'izlar va qipchoqlar xon despotizmiga qarshi chiqdilar . Bularning barchasi xonlikning iqtisodiy va ijtimoiy hayotiga, tashqi siyosiy mavqeiga salbiy ta'sir ko'rsatdi.
Oʻrta Osiyo xonliklarining oʻzaro kurashidan foydalangan ­Rossiya imperiyasi hukumati oʻzining koʻp yillik rejalarini hayotga tatbiq eta boshladi, bu hududni zabt etish, xonliklarga savdogarlar yoki ilmiy tadqiqotchilar niqobi ostida oʻz agentlarini yuborib, batafsil maʼlumotlar toʻpladi. ularning ichki va tashqi siyosiy ahvoli haqida. Bu tadqiqot materiallaridan dalolat beradiki , Muslimqul qatl etilgandan keyin qirgʻiz -qipchoqlar bilan oʻtroq aholi oʻrtasidagi nizolar yanada kuchaygan . Imperiya maʼmurlari oʻz qoʻshinlarini Oq-Mechetni (hozirgi Qizil-Oʻrda) qamal qilish uchun yubordilar, uning bosib olinishi 1852 yilda ­Qoʻqon ­xonligi bilan Rossiya oʻrtasidagi adovatning boshlanishi edi .
1858 yilda Mallaxon Xudoyorxonga qarshi chiqib , uni taxtdan ag‘daradi. Ayni vaqtda ­Xitoy va Turkiyaga ham xabarlar yuborgan. Biroq 1862 yil 24 fevralda Mallaxon o‘ldirildi ­. Olimquli ( qirg'iz ) Mallaxonning o'g'li ­Shohmurodga xon taxtini egallashga yordam bergan va xon juda yoshligidan «barcha shaharlar va istehkomlar hukmdorlarini tayinlash huquqi bilan birga ­Olimquliga xonlikni boshqarish huquqi beriladi . ." Buni bilib, mingboshi Qanoatsho ­Toshkent taxtini egallash taklifi bilan Buxoroda bo‘lgan Xudoyorxonga murojaat qiladi . O‘z navbatida Shohmurod 14 minginchi qo‘shinni Toshkentga olib boradi . ‑Buxoro amiri Muzaffar mavjud vaziyatdan unumli foydalanishga qaror qilib, Qo'qonga qarshi yurish boshladi. Shohmurod kuchini saqlab qolmoqchi bo‘lib, Olatovga chekindi.
Shohmurod qoʻshinlari bir tomondan Qoʻqonga , ikkinchi tomondan — Xudoyorxonga , uchinchi tomondan — Buxoro amiriga tortila boshladi.
1863-yilda Xudoyorxon qirg‘iz -qipchoqlarning qarshiligini sindirishga urindi ­, biroq buning uddasidan chiqa olmay, yana Buxoroga yo‘l oldi. Sulton Saidxon sarkarda Olimquli koʻmagida Qoʻqon taxtini ­egallagan va ­davlatni boshqarish vakolatini oʻzida saqlab qolgan.
Sulton Saidxon va Olimquli davrida rus qoʻshinlarining hududga bostirib kirishi tezlashdi ­. 1865 yil may-iyun oylarida Toshkent bosib olindi. Olimquli vafotidan keyin amir buyrugʻi bilan ­Sulton Saidxon Buxoroga olib ketiladi va Qoʻqon xonligi Buxoro ­amirligi tasarrufiga oʻtadi ­.
Qo‘qon xonligining qo‘shni davlatlar bilan munosabatlarida Buxoro amirligi bilan qarama-qarshilik ko‘plab musibatlarni keltirib chiqardi. Bu munosabatlar, savdo munosabatlaridan tashqari ­, har doim murakkab bo'lgan: ochiq qarshilikdan tortib xonlik hududlarini bosib olishga qadar. Buxoro amirlari turli sabablarga ko‘ra xonlik mulklariga besh marta bostirib kirishdi.
Sharqiy Turkistondagi voqealar Qoʻqon xonligi va Xitoy ­oʻrtasidagi munosabatlarga oʻz taʼsirini oʻtkazdi ‑. 19-asr kelishuv tuzilib, ­bu kelishuv asosida Qoʻqon xoni savdogarlardan boj va soliqlar oldi ­. Bunga javoban Qo‘qon xonlari Sharqiy Turkiston hukmdorlarini qo‘llab-quvvatlamasligi kerak edi. Shu bilan birga, Rossiya imperiyasi hokimiyati ­o'z ta'siri chegaralarini kengaytirish siyosatini davom ettirdi. Rossiyaning harbiy ekspansiyasi Sibir, Uzoq Sharq, Volgaboʻyi, Kavkaz va qozoq juzlaridan keyin Oʻrta Osiyo xonliklariga tarqaldi . ­Buyuk Britaniyaning kuchli qarshiliklari Qrim urushidagi mag'lubiyat bilan birgalikda Rossiya imperiyasining agressiv rejalarini biroz sekinlashtirdi.
Ammo sanoat, savdo-sotiq rivojlanishini rag'batlantirgan va O'rta Osiyo xonliklari bilan savdo-iqtisodiy aloqalarning faollashishiga hissa qo'shgan kapitalistik tendentsiyaning kuchayishi rus rahbarlarini ularga nisbatan ekspansiyani shakllantirishga undadi. ­Mintaqaning savdo poytaxti vakillari, o'z navbatida, Rossiya sanoatining qishloq xo'jaligi xom ashyosiga bo'lgan ehtiyojlari ortib borishi munosabati bilan yuzaga kelgan qulay bozor konyunkturasidan foydalanishga intildi. Ammo Rossiya nafaqat mintaqa bilan savdo qilish, balki u erda hukmronlik qilishga intildi, chunki u qishloq xo'jaligi va mineral xom ashyo ishlab chiqaruvchisi, shuningdek, rus tovarlari uchun ulkan bozor edi.