Qora Oqqush Nassim Nikolas Taleb

---

 
 
 
 
Qora Oqqush 
 
Nassim Nikolas Taleb 
 
Sodir bo’lish ehtimoli juda kam bo’lgan voqeliklar va 
ularning ta’siri. 
 

---

Benua Mandelbrotga – rimliklar orasidagi yunonga (grek) bag’ishlanadi. 
 

---

Prolog 
Qushlarning patlari to’g’risida 
Avstraliya kashf qilinmaguniga qadar Eski Dunyoda (Yevropa) istiqomat qiluvchilar 
oqqushlarning barchasi oq rangda ekanligiga qat’iy ishonishgan. Ulardagi ushbu 
ishonch esa batamom tajribaga asoslangan. Qora oqqush bilan birinchi uchrashuv 
ornitologlarni (va qaysidir sabablarga ko’ra, qushlarning rangiga jiddiy qaraydigan 
boshqa odamlarni) anchagina hayratlanartirgan bo’lsa kerak. Biroq bu voqea boshqa 
sababga ko’ra katta ahamiyatga ega. Ushbu voqea kuzatuvlarimiz yoki shaxsiy 
tajribamizga asoslangan bilimlar qay darajada cheklanganligini va qanchalik nisbiy 
ekanligini ko'rsatadi. Bor-yo’g’i bitta uchrashuv bir necha mingyilliklar va millionlab oq 
rangdagi oqqushlar kuzatuvi asosida shakllangan umumiy ma’lumotning rad etilishiga 
olib keldi. Bunga esa atigi bittagina (hattoki, aytishlaricha, juda xunuk) qora qushning 
o’zi yetarli bo’ldi.
Men ushbu falsafiy-mantiqiy savol chegarasidan bir qadam oldinga siljib, meni 
bolalikdan beri ta’qib qilib kelayotgan empirik (tajribaga asoslangan) haqiqat 
masalasiga o'taman. Biz Qora oqqush (aynan katta harf bilan yozamiz) deb ataydigan 
bunday voqeliklar quyidagi uchta xususiyatga ega bo’ladi. 
Birinchidan, bu g'ayritabiiy hodisa. Chunki o’tmishda hech narsa uning sodir 
bo’lishi mumkinligiga ishora qilmagan va u odatiy kutilmalar doirasidan tashqarida 
bo’ladi. Ikkinchidan, u juda katta ta'sir kuchiga ega (qushdan farqli o’laroq). 
Uchinchidan, inson tabiati voqea sodir bo’lganidan keyingina uni izohlashga harakat 
qiladi va buning oqibatida, hodisa g’ayritabiiylik maqomiga qaramay, izohlash va 
bashorat qilish mumkin bo’lgan voqelikka o’xshab qoladi.
Keling, shu joyida ushbu uchlikni tahlil qilib olsak: noyoblik, katta ta’sir kuchi, 
retrospektiv
1
(lekin istiqbolli emas) bashorat qilish imkoniyati
2
. Ushbu noyob Qora 
oqqushlar dunyoda sodir bo’layotgan deyarli barcha voqea-hodisalarni izohlab beradi – 
g'oyalar va dinlarning muvaffaqiyat qozonishidan tortib, tarixiy voqealar dinamikasi va 
shaxsiy hayotimizning tafsilotlariga qadar. Biz pleystotsendan chiqqanimizdan buyon, 
ya’ni taxminan o'n ming yil oldin Qora oqqushlarning ta’siri sezilarli darajada oshdi. Bu 
ayniqsa sanoat inqilobi davrida tezlasha boshladi, dunyo murakkablashib boraverdi, biz 
1
O'tmishga oid, o’tmishga qaratilgan 
2
Sodir bo’lishi kutilayotgan hodisaning ro’y bermasligi ham Qora oqqush hisoblanadi. E’tibor 
qarating, simmetriya qonunlariga ko'ra, juda g’ayritabiiy hodisa – sodir ehtimoli yuqori bo'lgan 
hodisaning ro’y bermasligi bilan tengdir.

---

kuzatadigan, muhokama qiladigan va gazetalarda o’qish orqali bashorat qilishga 
urinadigan odatiy hodisalar tobora tartibsizlasha boshladi. 
O’ylab ko’ring, 1914-yil voqealari arafasida turibsiz, bu payt sizning dunyo 
haqidagi bilimlaringiz sizga bundan buyog’iga nima yuz berishini tahmin qilishingizda 
qanchalik asqotardi? (Faqat maktab o’qituvchilari miyangizga joylagan narsalarni o’ylab 
o’zingizni aldamang). Masalan, siz Gitlerning hokimiyat tepasiga kelishi va jahon 
urushining ro’y berishini tahmin qila olgan bo’larmidingiz? Sovet blokining tezda 
parchalanib ketishini-chi? Islom fundamentalizmining avj olishi haqida-chi? 
Internetning keng tarqalishi va uning ta’siri haqida-chi? 1987-yilgi bozor inqirozi (va 
umuman kutilmagan barqarorlashuv) haqida-chi? Moda, epidemiyalar, odatlar, 
g'oyalar, san'at janrlari va yangi maktablarning paydo bo'lishi – bularning barchasi 
"qora oqqush" dinamikasiga amal qiladi. Umuman olganda, atrofingizdagi barcha qadr-
qimmatga ega narsalar bu qoidaga amal qiladi.
Ta'sir kuchining kattaligi va oldindan bashorat qila olish ehtimolining kamligi 
"Qora oqqush"ni haqiqiy jumboqqa aylantiradi, lekin bizning kitobimiz bu haqda emas. 
Ushbu kitob birinchi navbatda Qora oqqushning mavjudligini tan olishni istamasligimiz 
haqida! Men nafaqat sizni, amakivachchangiz Jo va o’zimni ham, shuningdek, mana bir 
asrdan ko'proq muddatdan beri o'z usullari orqali noaniqlikni o'lchash mumkinligiga 
ishonib, o’zlarini yolg'on umidlar bilan ovutib kelayotgan ijtimoiy fanlar vakillarini ham 
nazarda tutmoqdaman. Aniq bo’lmagan fanlarni real dunyo muammolariga yechim 
topishda qo'llash kulguli ta’sir ko’rsatadi. Men bu holatning iqtisod va moliya sohasida 
qanday sodir bo'lishini ko'rdim. O’z “portfel-menejeringizdan” xatarlarni qanday 
hisoblashini so'rang. U sizga, katta ehtimol bilan, "qora oqqush" ro’y berishi 
mumkinligini hisobga olmaydigan bir mezonni aytadi. Va boshqa ijtimoiy sohalarda 
ham xuddi shunday holat kuzatiladi. 
Bu kitobda asosan nima haqida so’z boradi – nega biz tasodiflar oldida (ayniqsa 
keng ko’lamdagi tasodifiy voqeliklar oldida) ojizmiz? Nega biz – olimlar va olim 
bo’lmaganlar, daholar va nodonlar – tangalarni hisoblaymiz, lekin millionlar haqida 
unutamiz? Nega biz aniq dalillarga beparvomiz, ulkan ta'sir kuchiga qaramay, muhim 
voqealarga emas, balki kichik narsalarga e'tibor qaratamiz? Va agar siz men nimani 
nazarda tutayotganimni tushunayotgan bo’lsangiz – nega gazeta o'qish bizning dunyo 
haqidagi bilimimizni pasaytiradi? 
Hayot bu bir qator muhim zarbalar ta'sirining yig’indisi ekanligini tushunish qiyin 
emas. Siz o'rindiqdan (yoki bar taburetidan) turmasdan, Qora oqqushlarning roli 
haqida tushuncha olishingiz mumkin. Quyidagi mashqni bajaring. O'z hayotingizga 

---

nazar soling. Tug'ilganingizdan buyon hayotimizda sodir bo'lgan muhim voqealarni, 
texnologik o’zgarishlarni va ixtirolarni sanab o’ting, ular sodir bo’lguniga qadar nima 
yuz berishi kutilgani haqida o’ylang – solishtiring. Ularning qanchasi aniq jadval asosida 
sodir bo’lgan? Shaxsiy hayotingizga razm soling: kasb tanlashingiz yoki juftingizni 
uchratishingiz, o'z ona vataningizni tark ketishingiz, sizga nisbatan qilingan xiyonat, 
to'satdan boyib yoki birdan qashshoq bo’lib qolishingiz haqida o’ylang. Bu kabi 
voqealar qanchalik tez-tez reja asosida sodir bo’ladi?