Qoraqalpogʻiston Oʻzbekistondagi avtonom respublika

partiyasining Qoraqalpogʻiston
Respublikasi tashkiloti (1995.25.12),
„Adolat“ Sotsial Demokratik partiyasining
Qoraqalpogʻiston Respublikasi tashkiloti
(1996.27.02), „Fi-dokorlar“ Milliy
Demokratik partiyasining
Qoraqalpogʻiston Respublikasi tashkiloti
(1999.22.01), Oʻzbekiston tadbirkorlar
harakatining Liberal Demokratik partiyasi

---

Qoraqalposhston Respublikasi tashkiloti
(2004.23.01) hamda „Kamolot“ yoshlar
ijtimoiy harakatining Qoraqalpogʻiston
Respublikasi tashkiloti faoliyat
koʻrsatadi.
Dastlabki kasaba uyushmalari
tashkilotlari 20-asrning 20-yillarida
tashkil etilgan. 1951-yilning avgust oyida
Qoraqalpogʻiston viloyat kasaba
uyushmalari kengashi tashkil topgan.
2005-yilning mart oyida kasaba
uyushmalari kengashi Qoraqalpogʻiston
Respublikasi kasaba uyushmalari
tashkilotlari birlashmasi deb qayta
nomlandi. Uning tarkibiga ishchi-
xizmatchilarning 11 dan ortiq kasaba

---

uyushmasi kiritilgan: agrosanoat
majmuasi, avtotransport va pul xoʻjaligi,
aloqa. taʼlim va fan, sogʻliqni saqtash,
davlat muassasalari, madaniyat, mebel
sanoati va kommunal-xoʻjalik korxonalari,
yoqilgʻienergetika, geol. va kimyo sanoati,
kichik biznes. isteʼmolchilar
kooperatsiyasi, savdo va tadbirkorlar,
qurilish va sanoat qurilishi materiallari.
Qoraqalpoqlar etnogenezining qadimiy
bosqichlari bizning eramizdan avvalgi VII
—IV asrlarda Orol-Kaspiy sahrosi va
Amudaryo deltasining hududlarida
yashab oʻtgan sak va massagetlar
qabilalari bilan bogʻliq. VI—VIII asrlarda
bu yerdagi aholi bilan turkiy qabilalar

---

qisman qorishadilar. VIII—X asrlarda
bijanaklar va ogʻuzlar orasida
qoraqalpoqlarning shakllanishi
boshlangan. Bijanaklar bir qismi Irtishdan
kelgan qipchoqlar bilan qorishib, asta-
sekin ularning tilini qabul qila boshlagan.
Qoʻlyozma manbalarda (rus
yilnomalarida) „Chyornie klobuki“, „Qavmi
kulaxi-siyax“ (Rashid ad Din) toʻgʻrisida
maʼlumotlar berilgan. Qoraqalpoqlar
Sirdaryoning oʻrta va quyi oqimlarida,
Amudaryoning quyi qismida yashaganlar
hamda Orol oʻzbeklari bilan birgalikda
davlat barpo etadilar (Orol-hukmronligi),
uning poytaxti dastlab Qoʻngʻirot,
keyinchalik Shaxtemir (hozirgi Chimboy
tumani) boʻlgan. Qoraqalpoqlar yarim

---

koʻchmanchi, chorvachilik va irrigatsion
dehqonchilik hamda baliqchilik bilan
shugʻullanadi.
1811-yildan boshlab Qoraqalpoqlar Xiva
xonligiga qaram boʻlganlar. 1873-yilda
chor qoʻshinlarining Xivaga yurishi va
Gandimyon shartnomasi tuzilgandan
soʻng Amudaryoning oʻng sohilida
joylashgan Qoraqalpoqlarning hududi
Rossiyaga qoʻshildi. Bu yerda Turkiston
General–gubernatorligi Sirdaryo
viloyatining Amudaryo boʻlimi paydo
boʻladi. Amudaryo boʻlimi 2 ta
uchastkaga boʻlinadi: Petro-
Aleksandrovsk qalʼasi markazi boʻlgan
Shoʻraxon uezdi (hozirgi Toʻrtkoʻl shahri)

---

va markazi Chimboy boʻlgan Chimboy
uezdi. 1924-yilda millatlarni eʼtiborga
olgan holda hududga boʻlish jarayonidan
keyin Qoraqalpoq avtonomiyasi tashkil
topib, Qozoq avtonom respublikasi
tarkibiga kiritiladi.
[1]
1930-yil 20-iyulda Qoraqalpoq
avtonomiya boʻlimi RSFSR tarkibiga
kiradi.
1932-yil 20-martda u Qoraqalpoq
ASSRga oʻzgaradi.
1936-yildan boshlab Qoraqalpogʻiston
ASSR Oʻzbekiston SSR tarkibiga kiradi.
Qoraqalpogʻiston ASSR 1990-yil 14-
dekabr sanasida davlat suverenitetini

---

elon qiladi. 1992-yilidan Qoraqalpogʻiston
ASSR Qoraqalpogʻiston suveren
Respublikasi maqomiga ega boʻladi.
1993-yilda Qoraqalpogʻiston Respublikasi
Oʻzbekiston tarkibida 20 yil mudatga
qolishga soʻng 2013-yili referendum yoʻli
bilan mustaqil davlat boʻlishga ikki
tomomlama shartnoma tuziladi.
Qoraqalpogʻiston — xoʻjaligi rivojlangan
respublika shunga qaramay
Oʻzbekistoning Dotatsiyon mintaqasi
hisoblanadi. Qoraqalpogʻiston hududida
foydali qazilmalardan gaz, gaz
kondensati, neft, qurilish va qoplama
Xoʻjaligi va Sanoati

---

toshlar, gips va ohaktosh, keramzit,
sement, kon-ruda va kon-texnika xom
ashyosi olinadi.
Sanoatida ishlov beruvchi va xom ashyo
yetkazib beruvchi tarmoqlar mavjud
boʻlib, ular quyidagʻilardan iborat:
elektroenergetika; yoqilgʻi sanoati; kimyo
va neft kimyosi; mashi-nasozlik va
metallsozlik; oʻrmon. yogʻochni qayta
ishlash va sellyuloza-qogʻoz; un-yorma va
aralash yem; poli-grafiya sanoatlari.
Taxiatosh issiqlik elektr stansiyasi
respublika va qoʻshni viloyatlarning elektr
energiyasiga bulgan talabini qondiradi
(stansiyaning oʻrtacha yillik quvvati 443,4

---

MVt). 1996-yilda Qoʻngʻirot tumanida
„Ustyurtgaz“ korxonasining ishga
tushirilishi bilan yoqilgʻi sanoati vujudga
keldi. 2004-yilda respublika buyicha
1697,1 mln. m1gaz va 30,4 ming t
kondensat yetkazib berildi. 1993-yilda
„Nukuskabel“ ishga tushirilishi bilan kabel
sanoati vujudga keldi. Mustaqillik
yillarida Qoʻngirot un zavodi (1993),
„Toʻrt-koʻldon“ (1997), kichik
novvoyxonalar va makaron ishlab
chiqarish korxonalari bunyod etildi.
Yirik sanoat korxonalari Amudaryo
tumanida (paxta zavodi va ip pigiruv va
toʻqimachilik fabrikasi), Beruniy tumanida
(paxta, yogʻ-moy zavodlari, toʻqi-machilik

---

korxonasi). Qungʻirot tumanida (paxta,
un-yorma zavodlari, „Us-tyurtgaz“),
Toʻrtkoʻl tumanida (paxta, un tortish
zavodlari), Xoʻjayli tumanida (paxta, yogʻ-
moy, taʼmirlash-me-xanika va gisht
zavodlari). Chimboy tumanida (paxta,
yogʻ-moy, unyorma zavodlari), Ellikqalʼa
tumanida (paxta zavodi, „Elteks“
aksionerlik jamiyati va „Yuniver“ qoʻshma
korxonasi), shuningdek, Nukus shahrida
(vino zavodi, poligrafiya kombinati,
„Kateks“, „Nukus non“, „Daunt“
korxonalari, un-yorma zavodi, 2 ta qurilish
sanoati korxonasi) va taxiatosh shahrida
(taʼmirlash-mexanika va uyayorma
zavodlari) faoliyat koʻrsatadi.

---

Respublikada benzin, kerosin, dizel
yonilgʻisi, ohaktosh, qoplama materiallar,
yigʻma temir-beton buyumlari, mebel, ip
tolasi, paxta, tikuvchilik mahsulotlari.
toʻqimachilik galantereyasi, oʻsimlik moyi,
goʻsht va goʻsht mahsulotlari. non,
qandolatchilik va makaron mahsulotlari,
un, yorma va boshqa ishlab chiqarish
yoʻlga qoʻyilgan.
Qishloq xoʻjaligi, asosan. paxtachilik,
gʻallachilik (sholi va bug-doy yetishtirish)
va chorvachilik (goʻsht, sut,
qorakoʻlchilik)dan iborat. Qishloq
xoʻjaligining yalpi mahsuloti hajmida
paxta 22,4 %, gʻalla ekinlari 22,1 %,
chorva mahsulotlari 36,4 % ni tashkil

---

etadi. 2004-yilla umumiy ekin maydoni
251,2 ming ga, shundan 92,9 ming ga
maydonga donli ekinlar, 102,9 ming ga
yerga paxta. 13 ming ga yerga sabzavot-
poliz, 34,2 ming ga yerga yemxashak
ekinlari ekildi.
Chorvachilik, asosan, goʻsht-sut
yetishtirishga ixtisoslashgan. 2005-yilda
barcha toifadagi xoʻjaliklarda 437,7 ming
qoramol, 539,9 ming qoʻy va echki, 844,7
ming parranda, 15,8 ming ot boqildi.
[1]
Qoraqalpogʻiston keng va turli-tuman
transport tarmogʻiga ega. Transport yoʻli,
havo, avtomobil transportlaridan keng
Transporti

---

foidalaniladi. 1994-yilda avtomobil
yoʻllarining umumiy uz. 4295 km, shu
jumladan, qattiq qoplamali yoʻllar
4235 km boʻlgan. 1999-yilda
Amudaryoga Nukus va Xoʻjayli
shaharlarini birlashtiruvchi avtomobil
yoʻlli koʻprik qurildi. Qoraoʻzak — Miskin,
Miskin -Gazoʻchoq. Miskin-Buzoqboshi
temir yoʻl qurib ishga tushirildi. 2005-yilda
temir yoʻl uzunligi 984 km ga yetdi.
Nukusda trolleybus qat-novi yoʻlga
qoʻyilgan (1991). Nukus aeroporti 1940-
yilda qurilib. 2003-yilda rekonstruksiya
qilingan. 1 soatda 200 kishiga xizmat
koʻrsatadi. 1998-yilda
Qoraqalpogʻistonda „Oʻzdunrobita“
Oʻzbekiston — Amerika qoʻshma

---

korxonasinkng uyali telefon tarmogi
faoliyat boshlagan.
[1]
Respublikada 70 ta tibbiy muassasa
(9485 oʻrin), 246 am-bulatoriya-poliklinika
muassasasi, ularning tarkibida 20
qishlok, uchastka vrachlik punkti, 6
shahar va mahalla vrachlik punkti, tuman
markaziy kasalxonalariga qarashli 14
poliklinika, 20 respublika va shahar
hamda kasalxonalar bilan birlashgan 20
poliklinika, 3 bolalar poliklinikasi, 2
respublika muassasalariga qarashli
poliklinika bor. 1991—2005-yillarda 61
qishloq vrachlik punkti; Nukus shahrida
Respublika akusherlik va ginekologiya
Tibbiy xizmati

---

ilmiy tadqiqot institutining filiali, 2
poliklinika (100 bemorni qabul qilishga
moʻljallangan) qurildi.
Qoraqalpogʻistonda 3,6 ming vrach (har
10 ming aholiga 23,1 vrach, 15,5 ming
oʻrta tibbiy xodim (har 10 ming kishiga
98,7) faoliyat yuritadi. Har 10 ming
kishiga kasalxonalarda 60,6 oʻrin toʻgʻri
keladi. Aholiga Oʻzbekiston respublika
shoshilinch tibbiy yordam markazining
Nukus shahridagi filiali, shuningdek, 14
tuman markaziy kasalxonasi va taxiatosh
shahri kasalxonasi qoshidagi tez tibbiy
yordam boʻlimlari xizmat koʻrsatadi.
Nukus shahrida 2 ta shahar poliklinikasi
„oilaviy poliklinika“ sifatida faoliyat
yuritadi. Keyingi 10 yil ichida respublikada

---

hamshiralik par-varishi boʻyicha 75 oʻrin
tashkil etilgan. Nukus shahrida 1998-
yildan Skrining markazi, 2003-yildan esa
bir smenada 100 oʻsmirni qabul qilishga
moʻljallangan respublika oʻsmirlar
markazi ishlab turibdi. Respublikada
Toshkent pediatriya institutining filiali, 4
tibbiyot kolleji mavjud. 9 sanatoriy-
profilak-toriy (1200 oʻrin) faoliyat
koʻrsatadi.
[1]
Qoraqalpogʻiston sportchilari sportning
kurash, boks, futbol, ogʻir atletika,
voleybol, basketbol, ot sporti turlari va
boshqa boʻyicha mamlakat muso-
baqalarida ishtirok etib kelmoqdalar.
Sporti

---

Qoraqalpogʻistonda 14 stadion, 467
sport zali, 3159 sport maydonchasi, 3
suzish havzasi, tennis kortlari va boshqa
sport inshootlari bor. Bir qancha
qoraqalpoq sportchilar Oʻzbekiston,
Osiyo, jahon sport musobaqalarida
qatnashib, gʻoliblikni qoʻlga kiritganlar
yoki sov-rinli oʻrinlarni egallaganlar.
Qoraqalpogʻiston sportchilari „Umid
nihollari“, „Barkamol avlod“, studentlar
universia-dalarida muvaffaqiyatli
qatnashib kelmoqdalar. Muaytay boʻyicha
5 karra jahon chempioni Erkin Qutiboyev,
ogʻir atletika boʻyicha Osiyo chempioni
Baxtiyor Nurullayev, Olimpiada oʻyinlari
kumush medali sovrindori Sergey
Sirsovning nomlari mashhur. 12-Osiyo

---

oʻyinlarida boks boʻyicha Alisher
Avezboyev, futbol boʻyicha Berdax
Allaniyazov, eshkak eshish boʻyicha
Baxtiyor Davletyarovlar gʻoliblikni qoʻlga
kiritdilar. Respublikada xalqaro toifadagi
sport ustalari, sport ustaligiga
nomzodlar, 1 toi-fadagi sportchilar
tayyorlanadi.
[1]
2004/05 oʻquv yilda Qoraqalpogʻistonda
763 umumiy taʼlim maktabi faoliyat
koʻrsatib, ularda 338 mingdan ziyod
oʻquvchiga 36,1 ming oʻqituvchi taʼlim
beradi. „Pro-T4-Sh gress“ taʼlim va
taraqqiyot markazi Oʻzbekistondagi 21-
Maorifi, ilmiy va madaniy-
maʼrifiy muassasalari

---

asr maktabining andozasi sifatida tan
olindi. Oʻqitishning noanʼanaviy
uslublaridan foydalanish, eng
yangidarsliklar, oʻquv dasturlari, audio va
videotexnikalarni qoʻllash oʻquvchilarga
ingliz tilini oʻrganishga yordam beradi.
Uning filiallari Qoʻngʻirot, Toʻrtkoʻl, Xoʻjayli
tumanlarida ochilgan. Oʻquvchilarning
kompyuter savodxonligini oshirishga
alohida eʼtibor berilgan. 6 yoshdagi
bolalarni kasbiy yoʻnaltirish va ularni
maktabdagi oʻqishga tayyorlash
maqsadida shahar va tuman xalq taʼlimi
boʻlimlari qoshida „Diagnostika
markazlari“ tashkil etilgan. 72 kasb-hunar
kolleji, 5 akademik litsey bor. Bu oʻrta
maxsus oʻquv yurtlarida 60,6 ming

---

oʻquvchi oʻqiydi. Qoraqalpogʻistonda
Qoraqatoq universiteti, Nukus
pedagogika instituti hamda Toshkent
tibbiyot pediatriya instituti bilan Toshkent
agrar universitetining filiallari bor. Ularda
9 mingga yaqin talaba taʼlim olmoqda.
35 ilmiy muassasa, shu jumladan,
Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasi Qoraqalpogʻiston boʻlimiga
qarashli 6 ta boʻlinma (Oʻzbekiston
Respublikasi Fanlar Akademiyasi
Qoraqalpogʻiston boʻlimining tabiiy fanlar
kompleks instituti, Bioekologiya instituti,
Orolboʻyi ijtimoiy-iqtisodiy muammolar
instituti, N.Dovqorayev nomidagi Til va
adabiyot instituti, Tarix, arxeologiya va

---

etnografiya instituti, Qoraqalpogʻiston
klinik va eksperimental tibbiyot ilmiy
tadqiqot instituti), Botanika bogʻi ishlab
turibdi.
[1]
Qoraqalpogʻistonda 5 respublika, 14
tuman, 1 shahar (Nukus), 20 tarmoq
gazetalari, 2 byulleten va 9 jurnal nashr
etiladi. Shulardan yiriklari: „Erkin
Qaraqalpaqstan“ (1924-yildan), „Vesti
Karakalpakstana“ (1919-yildan),
„Qaraqalpaqstan jaslari (1931-yildan)“,
„Amu tani“ (1991-yildan), „Ustoz jolim“
(1998), „Garezsizlik xem nızam“ (1996-
yildan), „Davr koʻzgusi“ (1978-yildan),
Matbuoti, radioeshittirish va
televideniyesi

---

„Madeniyat xam sport“ (1997-yildan),
„Amudarya“ (1932-yildan), „Vestnik“
(1960-yildan), „Aral qizlari“ (1991-yildan),
„Ilim xam jemiyet“ (1991-yildan), „Saniyat“
(2003-yildan), „Ekonomika xem bank“
(2003-yildan), „Karakalpakstan“ (2002-
yildan), „Bilim xam ondiris“, „Jipek jolim“
(1999-yildan). Qoraqalpogʻiston
radiosining eshittirishlari 1932-yil
yanvarda boshlangan. Dastlab
radioeshittirishlar qisqa axborotlar
tarzida tashkil qilingan. 1935-yilda
ularning hajmi 3 soatgacha yetkazilgan.
Hozirgi kunda Qoraqalpogʻiston radiosi
kuniga 6,5 soat hajmda eshittirishlar olib
boradi.

---

Qoraqalpogʻiston televideniyesi dastlab
1964-yil 5-noyabrda efirga chiqdi. Ilk
faoliyati davrida koʻrsatuvlar kechki
paytda 1,5 soat hajmda berilgan. Hozirgi
kunda ertalab 1,5 soat va kechki payt
soat 19 dan yarim tungacha, dam olish
kunlari telekoʻrsatuvlar olib boriladi.
[1]
Qadimgi va boy tarixga ega qoraqalpoq
folklorining asosini lirik va epik
asarlarning barcha turlari tashkil etadi.
Lirik janr asarlariga xalq, marosim
qoʻshiqlari (yor-yor, xaujar, joʻqlov,
yaramazon, gulap-san, badik va
boshqalar), aytis (aytishuv, qoʻshiq-
bellashuvlar), matal va maqollar,
Adabiyoti

---

masallar, tez aytish; epik janr asarlariga
ertak, toʻlgov, terma, dos-tonlar kiradi.
Dostonlar qoraqalpoq folklorining asosiy
janri boʻlib, 4 tur (qahramonlik, lirik,
ijtimoiy-maishiy, tarixiy dostonlar)ga
boʻlinadi. Qoraqalpoqlarda keng
tarqalgan doston „Alpamis“ dostoni.
Shuningdek, „Yedige“, „Qublon“, „Qirq qiz“
dostonlari mashhur.
Qoraqalpoq mumtoz adabiyotining yirik
namoyandasi shoir Jiyen jirovning (1730-
84) faoliyati muhim ahamiyatga ega.
Oʻzining „Ulugʻ togʻ“, „Poʻsgan yel“
dostonlarida qoraqalpoqlarning
Xorazmga koʻchib kelish tari-xini yozgan.

---

Qoraqalpoqlarning turkistondan koʻchib
kelishiga shoirning yana bir „Xush boʻling,
doʻstlar“ sheʼri bagʻishlangan. Yana bir
shoir Kunxoʻja sheʼrlarida oʻzi yashagan
davrdagi xalq hayotini tasvirlagan.
Ajiniyazning ijodi 19-asrda ijod qilgan
qora-qalpoq shoirlari orasida yetakchi
oʻrinni egallaydi. Uning asarlari alohida
toʻplamlar sifatida qoraqalpoq, oʻzbek,
qozoq va rus tillarida chop etilgan.
Berdaq shoirning lirik, satirik, didaktik
sheʼrlari, tarixiy dostonlari diqqatga
sazovor. Shuningdek, Otesh Alshinbay
oʻgʻli (1828- 1902), Kulmurot Qurbon oʻgʻli
(1845- 1926), Omar Sugirimbet oʻgʻli va
boshqa shoirlarning sheʼr, doston va

---

boshqa asarlari qoraqalpoq adabiyoti
tarixida munosib oʻrin egallaydi.
20-asr boshlarida qoraqalpoq
adabiyotida sheʼriyat yetakchilik qildi.
Hozirgi zamon qoraqalpoq adabiyotining
asoschilari A. Musayev, S. Majitov, K.
Avezov, K.Yormanov, I. Fozilov, N.
Dovqorayev, A. Begimov, J. Aymurzayev,
D. Nazberganov, M. daribayev, A.
Shomuratov, S. Qurbonniyozov va
boshqalarning ijodida madaniyat va
maʼrifat, taʼlim, mehnat, tabiat gi, ayollar
tengligi niy masalalar asosiy boʻldi.
20-asrning 20-40-yillaridagi qoraqalpoq
adabiyotida Qozi Maulik Bekmuham-mad

---

oʻgʻli (1885—1950), A. Dabilov, S.
Nurimbetovlar ijodida xalq ogʻzaki
ijodining boy anʼanaviy merosi keng
tasvirlangan. 1940—1945-yillarda
qoraqalpoq adabiyotida tashviqot-
targʻibot yoʻnalishidagi publitsistik asarlar
bilan felyeton, ocherk, qisqa hikoyalar
yaratila boshladi. Badiiy asarlarning
asosiy mavzusi fashizm ustidan gʻalaba
qozonish, qahramonlik gʻoyalari boʻlib,
badiiy asarlarda ham urush
qahramonlarining obrazlari yaratilgan.
Urushdan keyingi davrda (1946—1960)
sheʼriyat, proza, dramaturgiya, bolalar
adabiyoti, adabiyotshunoslik va adabiy
tanqidchilik rivojlandi. Oʻsha davrda

---

yozuvchi va shoirlardan I. Yusupov,
T.Jumamuratov, B. Qaipnazarov, B.
Ismoilov, X.Turimbetov, O.Xoʻjaniyozov,
T.Qaipbergenov, K.Sultonov,
G.Seytnazarov, T.Seytjonov, J. Dilmurotov,
S. Pirjonov va boshqaning ijodi samarali
boʻldi. Adabiy tarjimashunoslikka ham
koʻp eʼtibor berildi. Qoraqalpoq
yozuvchilarining koʻp asarlari, baʼzi
adiblarning toʻplamlari oʻzbek, rus, qozoq
tillariga tarjima qilindi. Oʻz navbatida
boshqa xalqlar adabiyot vakillarining
saylanma asarlaridan qoraqalpoq tiliga
oʻgi-rilgan tarjimalari nashr qilina
boshlandi.

---

1960—1980-yillar qoraqalpoq
dramaturgiyasida P.Toʻlegenovning
„Onalar“, „Koʻlanka“, „Inson taqdiri“, J.
aymurzayevning „Ber-daq“, „Qadrdon
doktor“, S.Xojaniyozovning „Suymaganga
suykanma“, „Ahmoq podsho“, T.
Seytjonov, I. Yusupovning pyesalari
(A.Shamuratov bilan birgalikdagi) muhim
ahamiyat kasb etadi. Shu davrda lirik-epik
sheʼriyat mazmuni va mavzusi, uning janr
jihatdan oʻziga xosligi rivojlandi va boyidi.
1970—1980-yillar dramaturgiyasida teatr
sahnalarida qoʻyilgan K.Rahmonovning
(1942—2002) „U dunyoga taklif“
tragikomediyasi, „Injiqning muhab-bati“
komediyasi, I.Yusupovning „Ajiniyaz“

---

operasi librettosi yangi muhim hodisa
sifatida tan olindi. X. Saparov, Sh.
Dilmurotov va boshqalarning sheʼriy
toʻplamlari qoraqalpoq bolalar
adabiyotiga qoʻshilgan muhim hissa
boʻldi. 1970—1980-yillardagi qoraqalpoq
prozasi G.Yesemuratova, U.Pirjanov,
A.Atajanov, J. Seytov, S.Bahodirova,
X.Hamidov, K. Mambetov, O.Bek-baulov,
I.Qurbonboyev, S.Soliyev, M.Qayipov kabi
yozuvchilar bilan boy-idi. Hozirgi zamon
qoraqalpoq prozasining rivojlanishida
T.Qaipbergenovning ijodi alohida oʻrin
tutadi.
Hozirgi zamon qoraqalpoq sheʼriyatini
gʻoyaviy-mavzuli badiiy-estetik jihatdan

---

boyitishga I.Yusupov salmoqli hissa
qoʻshdi. 1980-yillarning 2-yarmida
K.Mambetovning „Xujdan“.
O.Abdurahmonovning „Boʻsagʻa“,
A.Otepbergenovning „Doʻzax ichida“,
K.Rahmonovning „Oqibat“, Sh. Seytovning
„Xalqobod“ romanlari yaratildi.
Sheʼriyatga oʻz ovoziga ega boʻlgan K.
Karimov, K. Reymov, N. Toreshova, M.
Jumanazarova, O. Seytayev, O. Satbayev,
J. Xoʻshniyozov, X. Dauletnazarov,
J.Izboskanov, X.Ayimbetov kabi isteʼdodli
ijodkorlar kelib qoʻshildi.
Teatr sahnalarida tragediya, komediya,
tragikomediya janrlaridagi K.
Rahmonovning „Laqqilar kasalxonada“,

---

S.Jumagulovning „Ekstrasens“,
„Kuyovingni berib tur“, K. Matmurotovning
„Farzand“, M.Nizamovning „Noyob
nusxa“, J. Xoʻjanovning „Qoʻshnimning
qizi“ asarlari qoʻyildi.
Qoraqalpogʻiston adabiyotshunoslik
faniga 1930-yillarda N.Dovqorayev (1905
—1953), K.Aymbetov (1908—1973),
I.Sagitov (1908—1993)lar tomonidan
asos solingan. Ularning davomchilari:
M.Nurmuhammedov (1930 — 86),
N.Japakov (1914—1975), S.Ahmetov
(1929—1996), K.Maksetov (1927—2003),
G.Yesemuratov (1930), J.Narimbetov
(1937 — 2004), K.Sultanov (19322000).
K.Mambetov (1942—2001),

---

T.Mambetniyazov (1930), K.Bayniyazov
(1934), S. Bahodirova (1944),
A.Paxretdinov (1938) va boshqalar.
[1]
Qoraqalpoqlar sanʼatini oʻrganish
xalqning uzoq oʻtmishi bilan tanishishga
imkon beradi. Uning izlarini antik davr
meʼmoriy yodgorliklari-da, mas, Tuproq-
qalʼaaatch Xorazm sivilizatsiyasiga, oid
devoriy tasvirlarda koʻrish mumkin.
Qoraqalpoqlar sanʼatining
sarchashmalari Sharqiy Yevropa va Osiyo
qad. madaniyati bilan chambarchas
bogʻliq. Qoraqalpoq ornamentlari Kiyev
yaqinidan topilgan — kumushdan
Meʼmorligi va tasviriy
sanʼati

---

yasalgan tamgʻali belbogʻ qadamalari,
fibullar va chakka xalq-alarida ham
uchraydi. Bu tasodifiy emas, chupki „qora
kulohlar“ qabilalari 12-asrda Kiyev
Rusining chegarasida yashagan.
Chirikrabotpa topilgan zargarlik
buyumlaridagi motivlarni qoraqalpoq
ornamentining timsoli deb hisoblash
mumkin. Qoraqalpoqlarda xalqning
oʻziga xos etnik xususiyatlari gilam va
kashta buyumlarida yaqqol aks ettirilgan.
Ularga qoʻshni boʻlgan xalqtar orasidan
qoraqalpoqtarda koʻproq turkman
ornamenti va naqshlariga yaqinlik
seziladi. Qoraqalpoq kigiz va
namatlaridagi bezaklar juda qiziqarli
boʻlib, ularga naqsh tushirish texnikasi

---

oʻziga xos. qozoqlarnikidan farqli oʻlaroq,
applikatsiya yoʻli bilan tushiriladi. Ularda
bezaklar toʻlqin koʻrinishida boʻladi, bu
juda qad. ornament boʻlib, suv ramzini
bildiradi. Chunki qoraqalpoqlar qad. dan
daryo va koʻl boʻylarida yashab kelganlar.
Ularda qadimdan movut va fil suyagi
bilan qadama naqshli yogʻoch
oʻymakorligi rivojlangan.
Qoraqalpogʻiston hududida antik, oʻrta
asr va yangi davrlarga oid meʼmorlik
yodgorliklari mavjud. Meʼmorlik va tarixiy
yodgorliklardan 237 tasi roʻyxatga
olingan, ulardan 145 tasi arxeologiya, 25
meʼmorlik va 67 tasi monumental
yodgorliklardir. beruniy tumanidagi Sulton
Uvays Bobo (P-14-asrlar), kechirmas

---

Bobo (17- 19-asrlar); Toʻrtkoʻl tumanidagi
Qalan-dardagʻ (18-19-asrlar). Norinjon
Bobo (12-14-asrlar) majmualari, Xoʻjayli
tumanidagi Mazlumxon Sulu va
Mizdahqon (11 −19-asrlar); Qoʻngʻirot
tumanidagi Beleuli (12- 14-asrlar). davut
Ota maqbarasi; Moʻynoq tumanidagi
Hakim Ota maqbarasi va qabristoni,
Ellikqalʼa tumanidagi Ayozqalʼa-1 va
Ayozqalʼa-2 (3-8-asrlar), Tuproqqalʼa (3-
asr) eng muhim yodgorliklardir.
20-asrda Qoraqalpogʻistonda gasviriy
sanʼat shakllari rivoj topdi (I.Savitskii,
Q.Soipov, J.Izentayev, J.Quttimurodov va
boshqalar). Nukusda Qoraqalpogʻiston
davlat sanat muzeyi, Qoraqalpogiston

---

Respublikasi oʻlkashunoslik muzeyi
faoliyat koʻrsatmoqda. Qoraqalpoq
sanʼati anʼanaviy shaklga, chuqur tarixiy
oʻtmishga ega. Bugungi Q. sanʼatda
oʻziga xos milliylik saqlanib qolgan
mintaqadir. Xalq orasida oʻtov, hovli
anʼanaviy yashash joylari hisoblanadi.
Bugungi kunda ham sanʼatdagi
anʼanaviylik hamda milliy oʻziga xoslik
saqtanib qolgan va oʻz rivojlanishiga
ega.
[1]
Qoraqalpogʻiston musiqa madaniyati
uzoq tarixga ega boʻlib, hozirgi kunda boy
musiqiy folklor, ogʻzaki anʼanadagi
professional musiqa va, shuningdek, 20-
Musiqasi

---

asrda rivoj topgan kompozitorlik ijodiyoti
namunalariga egadir.
Musiqiy folklor shakllar asosini qoʻshiqlar
tashkil etadi. Xalq marosimlari bilan
bogʻliq bir qancha janrlar (mav-sum
marosim qoʻshiqlardan „Aydar-aydar“ —
shamolni chaqirish, dinii marosim —
„Yaramazan“, oilaviy marosim va maishiy
qoʻshiqlardan „Yar-yar“, „Heujar“, „Oʻlen“,
„Sinsiu“, „Joqlau“ va boshqalar) uning eng
qad. qatlamini tashkil etadi. Badiiy
mazmuniga koʻra xalq qoʻshiqlari ishqiy-
lirik, tarpxiy, marosim, ayollar (qizlar),
bolalar qoʻshiqtaridan iborat. Ularning
aksariyati diatonik ladlarga asoslanib,
ohanglari melizmatik bezaklarga boy,

---

kuychanlik xususiyatlarga ega.
Qoraqalpoqtarda islomdan oldingi
madaniyat hisoblanuvchi ruhlarni
chaqirish. ular yordamida bemorlarni
davolash uchun por-xan (parixon)lar
tomonidan ijro etilgan aytimlar ham
saqtangan („badik“, „gulapsan“). Folklor
musiqasida ayollar (qizlar)ning
changqoʻbiz musiqasi, yigit-qizlarning
teatrlashgan oʻyinqoʻshiqtari, laparlari
(„yagʻln baxar“) mavjud.
Qoraqalpoqparning ogʻzaki anʼanadagi
professional musiqasining markaziy
qismini doston musiqasi egallaydi.
Qoraqalpoq doston ijrochilari 3 turga
boʻlinadi; jirovlar, bax-shilar va

---

qissaxonlar. Ularning har biri oʻziga xos
maʼlum ijtimoiy-siyosiy sharoitda yuzaga
kelgan boʻlib. bir-biridan repertuarilagi
dostonlar mazmuni, ijro uslubi. doyeton
aptim kuylarn hamda muspqiy cholgu
joʻrna-vozligi jihatidan farq qpladi.
Jirovlar faoliyati anʼanaviy ijodning eng
qad. qatlamiga mansub boʻlib,
qahramonlik dostonlarni („Qoblan“.
„Sharyar“, „Yedige“, „Atpamis“. „Mas-
patsha“), tarixiy toʻlgovlarni ichki ovozda
qoʻbiz joʻrligila ijro etishadi. Baxshi
(baqsi)lar ishqiy-lirik va qahramonlik
dostonlarni („Yusuf-Zulayha“, „ZaureTlyir“.
„Yusuf-Ahmet“, „Goʻroʻgʻli“) hamda
mumtoz sheʼriyati asarlarini ochiq
ovozda. dutor va gʻijjak joʻrligila (gohida

---

bulamon ham qoʻshiladi) ijro etishadi.
Kuylar murakkabligi. ifoza vositalar boiliti
bilan jirovdan farq qiladi. Kissaxoplar
koʻpincha savodxon shaxslar boʻlib, xalq
yigʻnnlarida dostoi qulyozmalarini oʻqib
yokn yoddan aytib berishadi. Ular
sherlarni faqat oʻziga xos. nuchq
intonaiiyasiga yaqin aytim kui
(namaTtarga solib, musiqiy cho.pu
joʻrligisnz ochiq ovozda ijro etishadi.
Millny musiqa cholgʻulari qatoriga
dostonchilarching cholgulari boʻlmish
qoʻbiz, lutor, gijjak (girjek) va boʻlamondai
tashqari chapgqoʻbiz, qamish surnay va
bolalar xushtagi („iskirauik“) kiradi.
Utmishda qoraqadpoklarda chindov\l.

---

surnay. karpay. nogora, dap (doira) kabi
cholgʻularning mavjudligi haqida
qahramonlik dostonlarida maʼdumotlar
sakdangan. Bularlan qoʻbiz va d\tor keng
tarqalgan. ularda mohir sozandadar
tomonidan krrakalpoq mumtoz cholgu
kuylari chalinadp. Ayniqsa. dutor kuplari
orasnda „Mu-xalles“, „Nalish“ kabi
tutjumip kunlar shaklan murakkab va
pfoda vositalarining boyligi bilan ajralib
turali. Qoraqalpoq anʼanaviy musiqa
rivojlanishiga 20-asrla Nuraoullo jnrsv.
Yerpoʻlat jirov. Hoʻqnz jirov, Jumaboy jirpv,
Qiyos baxshi Hayratdinov. Japak baxish
Shomurotov. Yesjap baxshi Qospoʻlatop,
Kenjaooi baxshi Tilevmurotov,

---

Qoraqalpogʻpston xalq artisti T.Qurbonov
va 6 salmoqli hissa qoʻshdilar.
20-asrning 2 choragidan boshlab milliy
kompozitorlik ijodiyoti shakllana
boshladi. Musiqali dramalar, kichik
simfonik asarlar, kamer asarlar va h.k.
yozildi. Bu sohaga Jaaq baxshi
Shomurotov salmoqli hissa qoʻshdplar.
1970—1990-yillarga kelib opera,
opatoriya. Simfoniya, sonata kabi iirik
janrlardagi asarlarning ilk tajribalari
paydo boʻldi „Ajiniyaz“ operasi (1974),
„Birinchi qoraqalpoq simfoniyasi“ (1971).
birinchi milliy baleti „Oy-jamol“ (1996),
Gʻ.Demesinovning 2 simfoniyasi,
fortepiano va orkestr uchun konnertlari

---

va boshqa O.Shomurotova,
Ye.Sheraziyeva, R. Seshpov,
S.Mambetova, O.Otamurotova,
I.Rafiqova. D.Kaipov va boshqa
zamonaviy musiqa madaniyatiga
sad\yuqli hissa qoʻshdilar.
Respublikaning madaniy hayotida si.m-
fochik orkestr. katta xor jamoasi va balet
truppasi fao.t ishtirok etmoqla.
Shuningdek, Berdaq nomidagi filarmoniya
(1946-yil), Qoraqalpoq davlat
teleradioqoʻmitasi qoshidagn xalq chol-
gʻulari orkestori, „Jaslar“ orkestori
„Ayqulash“ ashula va raqs ansambli,
„Muxalles“ dutorchilar ansambli va
boshqa musiqiy jamoalar faoliyat
yuritmoqta. Qoraqalpogʻiston o.m-maviy

---

(estrada) musiqasi sohasida „Oʻynasin“
vokal cholgu ansa\:bli. „Yeulzor“,
„Saubet“. „Miiras“, „Jigitlar“ guruhlari,
Z.Xoʻjanazarova (1961—1992).’
r’Kutekeyeva. M.Sapayeva. D.
Mambetmuratov. Ye.Munteyeva,
M.Otamurotov. G.Ollabergenova kabi
estrada xonanlalarn mashhur.
Musiqiy bilim sohasida bolalar musiqa
maktablari. Nukusda musiqa koldeji.
madaniyat kolleji. oliy oʻquv yurtlari
(Nukus universiteti va boshqalar)da
musiqiy kafedralar faoliyat
koʻrsat\:oqda.
[1]

---

Drama va teg.trning e.tement-darida
qoraqatpoq xalqnning urf-odatlari va
oʻppnlarida, xatq dostonlari-da. xalq
ustalarining ijodiyetida, professionat soʻz
ustalarining sanʼati (0\1irbek laqqi.
Kampakat-Kampir. Davlat Laqqi.
Tinnmqiz)da mujassamlashgan. 19-
asrda masxarabozlarning sanʼati keng
tarqalgan. 20-asr boshlarpga kelib teatr
professionaz sanʼat darajasida shakllanli.
1930-yil Toʻrtkoʻlda musiqali drama
teatrp tashkil etildi. keyinchashk unga
K.S. Stanislavskiy. 1990-yilda Berdaq
nomi berildi. Undan tashqarp
Respublikada Qoraqalpoq teatri, 1978-
Teatri

---

yilla tuzilgan S. Xoʻjaniyozov nomidagi
Davlat yosh tomoshabinlar teatri va
1990-yildan Davlat koʻgʻirchoq teatri
faoliyat koʻrsatmokdaKinosi. 1970 i. 19-
fevralda Nukusda Oʻzbeknston ilmiy-
ommabop va hujjatli fnlmlari Toshkent
kinostudiyasining Qoraqalpoq filiali
ochildi. 1970-yilning oʻrtalariga kelib yosh
qoraqalpoq kino sanʼati rivojlana
boshladi. 1990-yil aprelda ushbu filial
bazasida Nukus shahrida „Qoraqalpoq-
film“ kinostudiyasi vujudga keldi.
T.Kalimbetovning „Qalpoqcha“ (1990),
„Qaytish“ (1992) kabi dastlabki badiiy
qisqa metrajli filmlari yara-tildi.
A.Sultonov ssenariysi asosida „Elim
degan er edi“. „Ayriliq“ kabi hujjatli filmlari

---

ekranga chiqli. Ekologiya, Afgon urushi.
X\okayli arxitekturasi, MDH
prezidentlarining uchrashuvi mavzularida
filmlar yaratildi. 2002-yilda ishlangan
„Ona“ filmi Buxoro kinofes-tivalining
maxsus mukofotiga sazovor boʻldi. 2003-
yil iyul oyida Ins-bruk shahri (Avstriya)da
oʻtkazilgan 12-Xalqaro kinofestivalida
„Otabegi“ hujjagli filmi qatnashdi. 2004-yil
noyabr oyida Gollandiyada
oʻtkazilgan.YUGʻA xadqaro
kinofestivalida qagnashgan „Quduq“
hujjatli filmi shu oyning oʻzida Bilbao
(Ispaniya) shahrida oʻtkazilgan Xalqaro
kinofestivalida festivalning eig yaxshi
rejissura uchun kumush sovriniga ega
boʻldi.
[1]

---

Respublikaning tashqi savdo aylanmasi
2004-yil uchun 95559,4 ming AQSH
dollari yoki 2003-yil darajasidan 50.2 %
ortiq. Jumladan. eksport 35160,5 ming
AQSH dollari yoki 2003 n.darajasidan
45.2 % ortiq; import 60398.9 ming AQSH
dollari yoki 2003-yildarajasidan 53,3 %
koʻp.
2004-yilda tashqi savdo aylanmasining
umumiy hajmiga nisbatan asosiy ta.shqi
savdo hamkorlari: Xi-toy — 33.4 %.
Yeyermaniya — 14,6 %, Buyuk. Britaniya —
8,1 %, Shveysarnya — 6,4 %. Avstriya —
5.7 %. Italiya — 4.1 %. Fransiya — 2,9 %.
Tashqi iqtisodiy aloqalari

---

AQSH — 2.5 %. Potsha −2,3 %, Belgiya —
1.7 %ni tashkil qi.t.ti. Asosiy savlo
hamkorlari boʻlib yaqin xori-jiy
mamlakatlardan Rossiya (13.1 %) va
Qozogʻiston (1.0 %) hisoblanadi.
Eksportdagi asosiy oʻrinni paxta tolasi
egallaydi, uning ulushi umumiy eksportga
nisbatan 85,3 %, shundan uzoq xorij
mamlakatlariga eksport 87,1 % va yaqin
Xarita

---

mamlakatlarga 12,9 %ni tashkil qiladi.
Import strukturasida asosiy ulush
mashina va asbob uskunalari — 78,3 %,
kimyo mahsulotlari −6,7 %, qora va rangli
metallar — 5,9 %, oziq-ovqat
mahsulotlari — 3,2 %ga toʻgʻri keladi.
[1]
Qoraqalpogʻiston Qizilqum sahrosining
shimoliy-gʻarbiy qismini, Ustyurt
platosining janubiy-sharqiy qismini,
Amudaryo deltasini egallaydi. Orol
dengizining janubiy qismi
Qoraqalpogʻiston hududida joylashgan.
Maʼmuriy — hududiy qurilishi 14
tumandan iborat: Amudaryo, Beruniy,
Qoraoʻzak, Kegeyli, Qoʻngʻirot, Qanlikoʻl,
Geografiyasi

---

Moʻynoq, Nukus, Taxtakoʻpir, Toʻrtkoʻl,
Xoʻjayli, Chimboy, Shumanay, Ellikqalʼa,
Nukus va Taxiatosh shaharlari hamda
tumanlarga qarashli shaharlar, elat va
qishloqlardan iborat.

---

Tartib
raqami
Shahar va
tumanlar
Umumiy
maydoni
Lalmikor
yerlar
Ekin
yerlar
1
Nukus
shahri 
21,2
1,5
0,2
2
Taxiatosh
shahri 
2,3
0,2
0,1
3
Amudaryo 102,1
39,5
32,8
4
Beruniy
395,2
33
30,4
5
Boʻzatov 226,9
30
14,4
6
Kegeyli
92,4
28,1
24,6
7
Moʻynoq 3748,7 11,9
8,4
Qoraqalpogʻiston haqida
statistik maʼlumot

---

8
Nukus
95,3
31
22,7
9
Taxtakoʻpir2112,2 34,6
32,6
10
Toʻrtkoʻl
748,3
32
26,9
11
Xoʻjayli
235,3
35,2
32,3
12
Chimboy 144,4
48,8
41
13
Shumanay 63,6
28,7
20,4
14
Elliqala
541,9
34
28,7
15
Qanlikoʻl 74,4
34,7
32,5
16
Qoraoʻzak 605,3
35,4
32,1
17
Qoʻngʻirot 7449,6 41,5
38,7
18
Jami
16659,1 500,1
418,8
1. "Qoraqalpogʻiston" OʻzME. Q-harfi (http://
n.ziyouz.com/books/uzbekiston_milliy_en
siklopediyasi/O%CA%BBzbekiston%20Mill
Manbalar

---

iy%20Ensiklopediyasi%20-%20Q%20harfi.
pdf) Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Tolstov S.P., Po drevnim deltam Oksa i
Yaksarta, M., 1962; Kamalov S.K.,
Karakalpaki v XVIII-XIX vv. (K istorii
vzaimootnosheniy s Rossiyey i sredne-
aziatskimi xanstvami), T., 1968;
Nurmuxammedov M.K., Jdanko T.A.,
kamalov S.K., Karakalpaki.
Kratkiyocherk istorii s drevneyshix
vremen do nashix dney, T., 1971;
Nurmuxammedov M.K.,Antologiya
Karakalpakskoy poezii, T., 1968.
sovminrk.gov.uz (http://sovminrk.gov.u
z/uzb/qoraqalpogiston_respublikasi/)
Havolalar

---

Qoraqalpogʻiston fotolari (http://sayok
hat.wordpress.com/category/05-uzbe
kistan-karakalpakstan-2006/)
Arxivlandi (https://web.archive.org/we
b/20071109205725/http://sayokhat.w
ordpress.com/category/05-uzbekistan
-karakalpakstan-2006/) 9-noyabr
2007-yil Wayback Machine saytida.
www.abdikamalov.narod.ru (http://ww
w.abdikamalov.narod.ru/) (rus.)
www.karstars.com (http://www.karstar
s.com/)

---

Bu sahifa oxirgi marta 8-Yanvar 2023, 13:14 da
tahrir qilingan.
•
Matndan 
CC BY-SA 3.0
litsenziyasi boʻyicha
foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan
boʻlsa).
Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy
ensiklopediyasi (2000-2005)
maʼlumotlaridan foydalanilgan.
"https://uz.wikipedia.org/w/index
.php?
title=Qoraqalpog
ʻiston&oldid=3542
445" dan olindi