Qo'shgan xissasi

Mavzu:A. Smitning qiymat mehnat nazariyasining rivojlantirilshga qo‘shgan xissasi. Qiymatni talqin qilishdagi ziddiyatlar
Reja:

1. 
   A.Smitning qiymat mehnat nazariyasining rivojlantirishga qo'shgan xissasi.
   
2. 
   Qiymatni talqin qilishdagi ziddiyatlar.
   
3. 
   A.Smitning iqtisodiy nazariyasi.
   

Adam Smith (talaffuzi:Adam Smit; choʻqintirilgan va tahminlarga koʻra eski yil bo'yicha 1723-yilning 5-iyunida tugʻilgan, yangi yil bo'yicha esa 16-iyunda , 1790-yilning 17-iyulida, Kirkaldida vafot etgan) – shotlandiyalik iqtisodchi, faylasuf – etik; zamonaviy iqtisodiy nazariyaning asoschilaridan biri hisoblanadi.
SMIT (Smith) Adam (1723.5.6, Kerkoldi, Shotlandiya — 1790.17.7, Edinburg) — shotlandiyalik ingliz iqtisodchisi, klassik siyosiy iqtisod maktabining taniqli vakili. Glazgo va Oksford universitetlarida oʻqigan. Glazgo untida professor (1751—1763). 1778-yilda Edinburgda bojxona komissari, 1787-yilda Glazgo universiteti rektori. Uning1759-yilda bosilib chiqqan "Axloqiy hissiyotlar nazariyasi" kitobi axloq, xulq qoidalariga bagʻishlangan. 1776-yilda eng asosiy iqtisodiy asari "Xalqlar boyligining tabiati va sabablari toʻgʻrisida tadqiqot"ni nashr etdi.Ushu bu Asar 5- kitobdan iborat. Asarda oʻsha davrdagi mavjud boʻlgan jami iqtisodiy qarashlar yagona tartibga keltirildi, siyosiy iqtisod fani iqtisodiy bilimlar tizimiga aylandi. Smit fikricha, har bir odam xoʻjalik faoliyatida dastlab oʻz shaxsiy manfaad (foyda, ish haqi, renta)ga ega boʻlib, ular oʻrtasida hech qanday qaramaqarshilik yoʻq deb izoxlanadi. Smit qiymatning mehnat nazariyasini yanada rivojlantirib jamiyat (xalq) boyligi i.ch. jarayonidagina mehnat tufayli paydo boʻladi, iqtisodiy rivojlanish (progress)ning muhim omili mehnat taqsimotidir, degan xulosaga keladi.tini koʻzda tutadi, ammo bu holatda ham koʻp holatlardagi kabi, "koʻrinmas qoʻl" uni boshqa maqsad sari yoʻnaltiradi. "Koʻrinmas qoʻl" — bu obyektiv iqtisodiy qonunlarning stixiyali harakati. Smit foyda (manfaat) ketidan quvish va raqobatni butun jamiyatga naf keltiruvchi faoliyat deb qaraydi. Smit qarashlarida kapitalist ham jamiyat tabiiy tuzumiga; jamiyat 3 sinfga: kapitalist, ishchi va yer egalariga ajratiladi. Har bir sinf i.ch. omillari (kapital, mehnat, yer) va daroma
Smit nuqtai nazariga koʻra, xalqlarning boyligi jamiyatda unumli mehnat bilan band boʻlgan aholi hissasi va mehnat unumdorligi darajasi bilan belgilanadi. Smit daromad va ish haqi masalalarini chuqur tadqiq etadi. Har bir sinf oʻzining asosiy daromadini: ishchilar ish haqi, kapitalistlar foyda, yer egalari esa renta oladilar. Smit ish haqi tirikchilik minimumidan ancha ortiq boʻlishi, bolalar hayoti va tarbiyasiga oid harajatlar ham hisobga olinishi, ish haqi milliy boylik oʻsishiga bevosita bog'liq boʻlishi kerak degan fikrni olgʻa suradi. U fanga asosiy (S) va aylanma kapital (V) tushunchalarini kiritgan. Smit iqtisodiyotda davlatning oʻrni masalasiga katta eʼtibor beradi. U xalqaro erkin tashqi savdo eksport va import harajatlari afzalligi tufayli amalga oshadi deb hisoblagan ("mutlaq afzallik tamoyili").
A.Smitning iqtisodiy qarashlari asosida shunday g’oya yotadiki, unga ko’ra jamiyat boyligi ishlab chiqarish jarayonida mehnat tufayli paydo bo’ladi (merkantilistlardan keskin farqi bor). Eslang, fiziokratlar va ilk klassik maktab vakillari mehnat faqat qishloq xo’jaligidagina samarali bo’ladi, desalar, A.Smit mehnatni barcha sohalarda (sanoat, qishloq xo’jaligi va hizmat ko’rsatish sohalari ) boylikning asosi deb bildi. U kapitalistik ishlab chiqarishnig manufaktura bosqichini tahlil qilish asosida iqtisodiy progressning muhim omili mehnat taqsimotidir, degan xulosaga keldi va buni o’z tadqiqotlarining boshlang’ich punkti deb qabul qildi.
A.Smit o’z tadqiqotida nina-to’g’nog’ich manufakturasidagi ko’pchilikka ma’lum bo’lgan mehnat taqsimotini misol qilib keltirdi, u yerdagi ishchilarning ixtisoslashuvi va mehnat taqsimoti ishlab chiqarishni va mehnat unumdorligini ko’p marta oshirish imkonini berdi. Mehnat taqsimoti bo’lmagan holatda har bir ishchi o’rtacha 20 ta to’g’nog’ich yasashi mumkin ekan. O’n kishi ishlaydigan ustaxonada mehnat taqsimoti o’rnatiladi: biri simni tortadi, 2-si to’g’rilaydi, 3-si kesadi, 4-si uchini o’tkirlaydi va hokozo. Bu kuniga 4800 ta to’g’nog’ich yasash imkonini beradi, demak, mehnat unumdorligi 240 marta oshgan. Mehnat taqsimotining ahamiyati to’g’risidagi bu misol klassik bo’lib ketgan va hamma yerda ishlatiladi. Mehnat unumdorligi uch usul bilan amalga oshiriladi:
1. Mehnat taqsimoti tufayli ayrim ishchilarning chaqqonligi va mohirligi oshadi;
2. Bir turdagi ishdan boshqasiga o’tish uchun ketadigan vaqt iqtisod qilinadi (dastgohdan dastgohga borish vaqti va yangi turdagi ishga psixologik moslashish uchun ketadigan vaqt iqtisod qilinadi);
3. Mehnat taqsimoti mashinalar ixtiro qilishga imkon tug’diradi, ya’ni takrorlanadigan jarayonlar mashina qo’llashga qulaylik yaratadi. Undan tashqari ishchilarning bir xil ishni doim takrorlashi tufayli mahsulotning sifati ham yaxshilanishi kerak, bu esa tovarning bahosi, raqobat quvvatini oshiradi. SHunday qilib, A.Smit manufakturada mehnat taqsimotining roli va mashina sanoati sari rivojlanish tendentsiyasini to’g’ri yoritgan. Uningcha ishlab chiqarish hajmi va mahsulot iste’moli ikki omil: aholining unumli mehnat bilan shug’ullanayotgan qismi va mehnat unumdorligining darajasi bilan belgilanadi. Farqli ravishda ikkinchi omil muhimroq bo’lib, u mehnat taqsimoti bilan bevosita bog’liqdir.
A.Smit asarida mehnat taqsimotining salbiy tomonlari ham berilgan. Bir xil operatsiyani mexanik ravishda takrorlayverish oqibatida ishchi befarosat va nodon bo’lib ham qolishi mumkin. Aqliy va jismoniy mehnat o’rtasidagi farq odamlarning tabiiy ko’rsatkichlari bilangina aniqlanmaydi, balki ularning hayoti va faoliyati oqibatiddir. Faylasuf aravakashdan tug’ma xususiyatlari bilan emas, balki boshqa turdagi mehnat va hayot tarzi bilan farq qiladi. Mehnat taqsimoti qancha mukammal va bozor qancha keng bo’lsa, mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv uchun shuncha keng sharoit bo’ladi, tor bozorda bu imkoniyatlar cheklangan bo’ladi va mehnat unumdorligining o’sishi ham qiyinlashadi.
A.Smit mehnatning ikkiyoqlama harakterini, ya’ni abstrakt va konkret mehnat borligini tushunmadi, qiymat o’z tabiatiga ko’ra ijtimoiy harakterga ega, tovar ishlab chiqaruvchilarning ijtimoiy munosabatlarini aks ettiradi va bir tovarning ikkinchisiga munosabati almashuv qiymati orqali aniqlanadi.
Smitning fikricha, qiymatni sotib olinadigan mehnatga qarab aniqlash shu tovarlarni ishlab chiqarishga sarflangan mehnat bilan aniqlash usuliga qarama-qarshi emas.
Ekvivalentlik tovar almashuvining qonuni: bir hil miqdordagi mehnat aks etgan tovarlar almashadi. SHundan Smit tovar ishlab chiquvchi bir tovarni boshqasiga almashganda keng miqdordagi mehnatni sotib oladi, shu sababli tovar qiymatini sarflangan va sotib olingan mehnat bilan bab-baravar aniqlash mumkin, degan xulosa chiqaradi. Bu holda qiymat o’lchovi deb ish vaqti o’rniga mehnatning almashuv qiymati keltiriladi.
Sotib olinadigan mehnat nazariyasida qiymat tushunchasi ishlab chiqarish faoliyatidan almashuv sohasiga ko’chirilgan (bu esa xato), almashuv qiymati esa o’z hisobiga faqat ma’lum miqdordagi mehnatni olish qobiliyati sifatida izohlagan, holos.
A.Smit kapitalist va ishchi o’rtasidagi munosabatni tahlil etib, bunda ekvivalentlik qonunining bo’zilganligini ko’rdi. Kapitalist ishchiga ish haqi sifatida ishchi mehnati tomonidan yaratilgan qiymatning faqat bir qismini to’laydi. Bu qiymatning ikkinchi qismini esa kapitalist foyda sifatida o’zlashtiradi. Olim kapitalizm davrida qiymat qonuni bo’zilayotir, deb e’lon qildi va qiymatning mehnat nazariyasi kapitalizmgacha bo’lgan sharoitlarda qo’llanilishi mumkin, deb hisoblaydi. Uning fikricha, qiymat faqat «jamiyatning dastlabki holatida», kapitalist va yollanma ishchilar bo’lmagan, ya’ni oddiy tovar ishlab chiqarilishi sharoitlaridagina mehnat bilan aniqlanadi (ekvivalentlik to’la mavjud).
1776 yilda Adam Smitning "Xalqlar boyligining tabiati va sabablarini o'rganish" nomli mashhur kitobi paydo bo'lgunga qadar shunday iqtisodiy qarashlar mavjud bo'lib, u mavhum nazariyani o'zida savdo va ishlab chiqarishning rivojlanish xususiyatlarini batafsil tavsiflab beradi. Bu asar haqli ravishda klassik iqtisodning boshlanishi deb hisoblanadi.
Adam Smit (1723-1790) Shotlandiyaning kichik Kirkkaldi shahrida tug'ilgan. Uning otasi, kichik bojxonachi, o'g'li tug'ilmasdan vafot etdi. Onam Odam Atoni g'ayrat bilan tarbiyalagan va unga katta axloqiy ta'sir ko'rsatgan. O'n to'rt yoshida Smit Glazgoga universitetda matematika va falsafani o'rganish uchun keladi. Eng yorqin va unutilmas taassurotlar uni "zamonaviy davrda Shotlandiyada spekulyativ falsafaning otasi" deb atalgan Frensis Xatchisonning yorqin ma'ruzalari bilan qoldirdi.
1740 yilda Smit Angliyaga Oksfordga o'qishga bordi. Smit bu erda o'tkazgan olti yilni hayotidagi eng baxtsiz va o'rtacha yil deb hisobladi.
Smit Shotlandiyaga qaytib keldi va ruhoniy bo'lish niyatidan voz kechib, adabiy faoliyat orqali tirikchilik qilishga qaror qildi. Edinburgda u ritorika, belles-lettres va huquqshunoslik bo'yicha ikkita ochiq ma'ruza kurslarini tayyorladi va o'qidi. Bu nutqlar Smitga birinchi shon-sharaf va rasmiy e'tirofni olib keldi: 1751 yilda u mantiq professori unvonini oldi va keyingi yili Glazgo universitetining axloqiy falsafa professori.
Smit 1752 yilda taniqli shotland faylasufi, tarixchisi va iqtisodchisi Devid Yuts bilan do'stlashdi. Ko'p jihatdan ular o'xshash edi1 ikkalasi ham axloq va siyosiy iqtisodga qiziqqan, izlanuvchan fikrga ega edi. Xyumning ba'zi ajoyib taxminlari Smitning asarlarida yanada rivojlanib, o'z ifodasini topdi.
Smit shu qadar mashhur bo'ldiki, "Nazariya" nashr etilgandan ko'p o'tmay, u Bakli gersogidan oilasi bilan Evropaga sayohat qilish taklifini oldi. Sayohat deyarli uch yil davom etdi. Ular 1764 yilda Angliyani tark etib, Parij, Tuluza, Fransiya janubidagi boshqa shaharlar va Genuyaga tashrif buyurishdi. Parijda o'tkazgan oylar uzoq vaqt esda qoldi - bu erda Smit o'sha davrning deyarli barcha taniqli faylasuflari va yozuvchilari bilan uchrashdi. U D'Alembert, Helvetiusni ko'rdi, lekin ayniqsa, ajoyib iqtisodchi, moliya bo'yicha bo'lajak bosh nazoratchi Turgot bilan yaqinroq bo'ldi.Frantsuz tilini yomon bilish Smit bilan uzoq vaqt davomida siyosiy iqtisod haqida suhbatlashishga to'sqinlik qilmadi. ko'p umumiylik: erkin savdo g'oyalari, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini cheklash.
Vataniga qaytib, Adam Smit o'zini butunlay hayotining asosiy kitobi ustida ishlashga bag'ishlab, eski ota-ona uyida nafaqaga chiqadi. 1776 yilda "Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to'g'risida tadqiqot" nashr etildi.
“Xalqlar boyligi” – Rim imperiyasi qulagandan keyingi Yevropaning umumiy iqtisodiy tarixi (III-) bilan bogʻliq boʻlgan nazariy iqtisod (I-II kitoblar), iqtisodiy taʼlimotlar tarixini oʻz ichiga olgan besh kitobdan iborat keng qamrovli risola. IV kitoblar) va moliya fanlari, menejment fani bilan bog'liq (V kitob).
Smit merkantilizm g'oyalariga to'sqinlik qiladi. Bu tanqid mavhum mulohaza emas edi: u o'zi yashagan iqtisodiy tizimni tasvirlab berdi va uning yangi sharoitlarga yaroqsizligini ko'rsatdi. Ehtimol, unga ilgari Glazgoda olib borgan kuzatishlari yordam bergan bo'lsa kerak, o'sha paytda hali ham provinsiya shahri bo'lib, asta-sekin yirik savdo va sanoat markaziga aylangan. Zamondoshlaridan birining to'g'ri ta'kidlashicha, bu erda 1750 yildan keyin "ko'chada birorta ham tilanchi ko'rinmasdi, har bir bola ish bilan band edi".
“Xalqlar boyligi”ning nazariy qismining asosiy g‘oyasini boylikning asosiy manbai va omili inson mehnati, boshqacha aytganda, insonning o‘zi ekanligi haqidagi pozitsiyani ko‘rib chiqish mumkin. O‘quvchi bu fikrga Smit risolasining ilk sahifalaridayoq, mashhur “Mehnat taqsimoti to‘g‘risida” bobida duch keladi. Smitning fikricha, mehnat taqsimoti iqtisodiy taraqqiyotning eng muhim dvigatelidir.
Smit birinchi bo'lib sanoatning ayrim tarmoqlarining davlat tomonidan sun'iy rag'batlantirilishini o'z zimmasiga olgan merkantilizm siyosatining iqtisodiy xatolarini yo'q qilishga intilgan emas, balki aynan u o'z qarashlarini bir tizimga keltirib, uni haqiqatga tadbiq etishga muvaffaq bo'lgan. U savdo erkinligini va davlatning iqtisodiyotga aralashmasligini himoya qildi - "o'z mehnatini erkin tasarruf etish mulkning eng muqaddas va daxlsiz turidir". Smit faqat ular eng katta foyda olish uchun eng qulay shart-sharoitlarni ta'minlaydi, ya'ni ular jamiyat farovonligiga hissa qo'shadi, deb hisoblardi. Smitning fikricha, davlatning funktsiyalari faqat mamlakatni tashqi dushmanlardan himoya qilish, jinoyatchilarga qarshi kurash va shaxslarning kuchidan tashqarida bo'lgan iqtisodiy faoliyatni tashkil etish bilan cheklanishi kerak.
Mumkin bo‘lgan mehnat taqsimotiga chegara qo‘yuvchi shart sifatida Smit bozorning kengligiga ishora qiladi va shu yo‘l bilan butun ta’limotni yunon faylasuflari tomonidan ifodalangan oddiy empirik umumlashtirishdan ilmiy qonun darajasiga ko‘taradi. . Qiymat haqidagi ta’limotda Smit ham inson mehnatini ajratib ko‘rsatadi, mehnatni ayirboshlash qiymatining umuminsoniy o‘lchovi sifatida e’tirof etadi.
Smitning fikricha, jamiyat odamlar mehnat natijalarini almashadigan ayirboshlash ittifoqidir. Shu bilan birga, har bir kishi o'z shaxsiy manfaatlarini ko'zlaydi: "Biz kechki ovqatimizni qassob, pivo ishlab chiqaruvchi yoki novvoyning joylashgan joyidan kutmaymiz, balki ularning o'z manfaatlarini afzal ko'rishidan kutamiz." Har bir ishtirokchining mehnatini tejashda o'zaro manfaatli almashinuv. Shuningdek, u ayirboshlash va mehnat taqsimoti o‘zaro bog‘liqligini ta’kidlaydi. "O'z mehnati mahsulotining o'z iste'molidan ortiq bo'lgan barcha ortiqcha qismini boshqa odamlar mahsulotining unga kerak bo'lishi mumkin bo'lgan qismiga almashtira olishning aniqligi har bir kishini o'zini ma'lum bir maxsus kasbga va kasbga bag'ishlashga undaydi. ushbu maxsus sohada o'zining tabiiy sovg'alarini mukammallashtirish uchun. Bunday mehnat taqsimoti orqali odamlar milliy mahsulot yaratishda hamkorlik qiladilar.
Qiymat nazariyasi haqida gapirar ekan, Smit foydalanish qiymati va ayirboshlash qiymatini farqlaydi. Iste'molchi sizga bevosita insonning ehtiyojlarini qondirishga imkon beradi. Ayirboshlash sizga boshqa narsalarni sotib olish imkonini beradi.
V.N. Kostyuk Smit haqidagi maqolasida shunday yozadi: “...Yagona reja va umumiy markazga boʻysunmagan bozor iqtisodiyoti shunga qaramay, juda aniq qatʼiy qoidalar asosida ishlaydi. Bunday holda, har bir alohida shaxsning ta'siri sezilmaydi. U o'ziga qiziq bo'lgan tovar va xizmatlarni tanlab, daromad miqdorini hisobga olgan holda, undan so'ralgan narxlarni to'laydi. Ammo bu individual harakatlarning umumiyligi narxlarni va shu bilan daromadlarni, xarajatlarni va foydani belgilaydi. Shunday qilib, bozorning harakati alohida shaxslarning irodasi va niyatiga bog'liq bo'lmagan natijani beradi. Vaqt o'tishi bilan bozorning kengayishi mehnat taqsimoti bilan bog'liq imtiyozlarni oshiradi va shu bilan boylikning uzoq muddatli ko'payishini ta'minlaydi.
Bu mashhur "ko'rinmas qo'l" tamoyilidir. Jamoat manfaati xususiy mulkdan ustun, umumiy manfaatni izlash kerak, degan keng tarqalgan qarashga zid ravishda Smit shaxsiy manfaatlarni birinchi o'ringa qo'yish kerakligini, ya'ni «har bir insonning o'z ahvolini yaxshilashga bo'lgan tabiiy istagini ko'rsatdi. ” Ijtimoiy boylikning o'sishi va ijtimoiy qadriyatlarning ustuvorligi keyinchalik o'z-o'zidan o'rnatiladi (iqtisodiyotning bozor o'zini o'zi boshqarishi). Odamlarning o'z ahvolini yaxshilashga, pulga ega bo'lishga va foyda olishga intilishi, hech kimning xohishidan qat'i nazar, tartibni tiklaydi va ijtimoiy ideallarni o'z-o'zidan amalga oshiradi.
Biz erkin raqobatning davlat tomonidan buzilishiga yo'l qo'ymasligimiz kerak, aks holda monopoliya paydo bo'ladi. “Monopoliya tomonidan qo'yiladigan narx ... olish mumkin bo'lgan eng yuqori narxdir. Erkin raqobat natijasida yuzaga keladigan tabiiy narx esa eng past hisoblanadi. Mehnat harakatining to'siqlari ham xuddi shunday natijalarga olib keladi. "Mehnatning bir tarmoqdan boshqasiga erkin aylanishiga to'sqinlik qiladigan har bir narsa kapital aylanishiga ham to'sqinlik qiladi, chunki ikkinchisining miqdori ... unda aylanayotgan mehnat miqdoriga juda bog'liq".
Tabiiy narx kontseptsiyasini tahlil qilish Smitni unda uchta asosiy qismni ajratib ko'rsatishga olib keladi: ish haqi, foyda va renta. Har bir parcha kimningdir daromadini ifodalaydi. Aytaylik, ish haqi yollanma ishchilarning daromadi, foyda kapitalistlarning daromadi, renta esa yer egalarining daromadidir. Shunday qilib, jamiyatning uchta asosiy tabaqasi bor, degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Smit ta'kidlaydiki, fuqarolarning ularga bo'lgan ishonchisiz pulning ishlashi mumkin emas: "Qachonki ... odamlar bankirning farovonligiga, halolligiga va ehtiyotkorligiga shunchalik ishonadilarki, ular u har doim aniq to'lash imkoniyatiga ega bo'lishiga ishonishadi. chiptalar va majburiyatlarni taqdim etish, ular bir vaqtning o'zida qancha taqdim etilgan bo'lishidan qat'i nazar, bu chiptalar tez orada oltin va kumush tangalar bilan bir xil muomalada bo'ladi, chunki ularni darhol pulga almashtirish mumkinligi aniq. mamnun qiladi.
Smit "ko'rinmas qo'l" tamoyilini ishlab chiqadi. Dastlab uni bir davlatga nisbatan ishlab chiqsa, so‘ngra o‘z topilmalarini butun dunyoga tarqatadi.
Smit nazariyasining oʻziga xosligi alohida-alohida emas, balki umuman olganda: uning tizimi oʻz davrining gʻoyalari va intilishlarining eng toʻliq va mukammal ifodasi edi – oʻrta asrlar iqtisodiy tizimining qulashi va kapitalizmning jadal rivojlanishi davri. iqtisodiyot. Asta-sekin Smitning g'oyalari o'z vatanida, keyin esa hamma joyda amaliy qo'llanilishini topdi.