Qurilishda qo’llaniladigan keramik materiallar va buyumlar

Qurilishda qo’llaniladigan keramik materiallar va buyumlar
Mineral xomashyoga texnologik ishlov berish yuqori haroratda kuydirish natijasida olingan materiallar va buyumlarga keramik materiallar deyiladi. «Keramika» so'zi lotincha «keramos» so'zidan olingan bo'lib, glina (gil) ma'nosini bildiradi. Insoniyat tarixida gil asosidagi xom loydan tayyorlangan devorbop materiallar va buvumlar, somonli suvoqlar qurilishda eramizdan avvalgi 8000-yilIikda ishlatilgan. Pishirilgan g'isht eramizdan avvalgi 3500-4000-y.. cherepitsa va sirlangan g'isht esa qurilishda eramizdan avvalgi 1000 yillarda ishlatilgan. Markaziy Osiyo, xususan O'zbekistonda saqlanib qolgan arxitektura yodgorliklari qurilish materiallari keramika asosidadir. Hozirgi kunda effektiv g'isht, ichki va tashqi bezak plitalari, sanitariya-texnika buyumlari, maxsus keramik buyumlar ishlab chiqarish yo'lga qo'yilmoqda. Keramik buyumlar quyidagicha klassifikatsiyalanadi. Liar tuzilishiga ко’ra g'ovak va zich keramik buyumlarga bo'linadi. G'ovak keramikaning suv shimuvchanligi niassa bo'yicha 5% ko'p bo'Iadi. Bularga devorbop g'isht va bloklar, tombop cherepitsa, drenaj quvurlar, fayans, qoplama plitalar kiradi. Zich keramikaning suv shimuvchanligi 5% kam bo'Iadi Ularga klinker g'ishti, yirik o'Ichamli keramik plitalar, pol plitalari kiradi. Ifrish haroratiga ko'ra keramik materiallar yengil eruvchan (1350С past), qiyin eruvchan (1350-1580°C). erimaydigan (1580-2000C) turlarga bo'linadi. Keramik materiallar va buyumlarni xomashyoning hamma yerda mavjudligi, arzonligi, texnologik jarayonlarning nisbatan soddaligi, ekologik tozaligi ko'plab ishlab chiqarish imkonini beradi.
Keramik materiallar xomashyosini, asosan, gil tashkil etadi Gil xossalarini yaxshilash maqsadida gilning tarkibiga yog'sizlantiruvchi, jins hosil qiluvchi, kuyib ketadigan va plastikligini oshiruvchi qo'shimchalar qo‘shiladi. Gil tarkibidagi dala shpati magmatik (granit, siyenit va h.k.) va metamorfik (gncyi) tog’ jinslarining nurashidan hosil bo'lgan mahsulotdir. Shu sababli xomashyo tarkibi asosan, alumosilikatlardan (Al 0 -2Si0,-2H,0) iborat bo'lib, kvars, sluda va boshqa minerallar, organik moddalar aralashgan bo'lishi mumkin. Gil tarkibida ohak MG bo'lishi keramik material olish jarayonida kulaming buzilishiga olib keladi. Gilning donador tarkibi, zarrachalarning o'lchamlari keramik material xossalariga ta'sir etadi. Gil tarkibida kaolin minerali ko‘p miqdorda bo‘ladi. Uning zarrachalari diametri 0,05 mm va undan kamroq bo'lsa, gil suvga qorilganda plastik massa hosil bo'Iadi, quritilganda shaklini saqlab qoladi va kuydirgach buyum mustahkam va suvga chidamli bo'Iadi. Bundan tashqari, gil tarkibida zarracha o'lchamlari 0,005—0,15 mm li changsimon va zarracha o'lchamlari 0,1-5 mm li qum bo'lishi mumkin. Gillarning asosiy xossalari – plastiklig, havoda va kuydirishdagi kirishishi, olovbardoshligi, buyumning rangi va hokazolar. Plastiklik gil va suv qorishmasining tashqi kuch ta’sirida yoriqlar hosil qilmasdan kerakli shaklga kuyishi va kuch olingach ushbu shaklni saqlab qolish xususiyatidir. Gil zarrachalari qanchalik mayda bo'lsa, u shunchalik suvni ko'p talab qiladi va buyumni quritish va pishirish jarayonida kirishish yuqori bo‘ladi. Gil yuqori plastik (yog'li), o'rtacha plastik va kam plastik (yog'siz) bo‘ladi. Yog'li gilIarga ishlov berish oson, lekin buyumlarni quritish va pishirish jarayonida hajmi kichrayadi va darzlar hosil bo'Iadi. Gil plastikligini oshirish maqsadida yuqori plastiklikdagi gil. bentomlar va sinaktiv moddalar (texnik hgnosulfonat va sh.k lar) ishlatiladi. Yuqori plastiklikdagi gilni yog'sizlantirish uchun xomashyo aralashmasiga yog'sizlantiruvchi q o ‘shimchalar (shamot, shlak, kul, mayda qum va sh.k. lar) plastikligi kam gil qo'slnladi. Keramik materiald,л g'ovak hosil q.tish uchun uning tarkibiga yog'och qipig'i. toshko'mir kukuni. lignin kabi kiivdirish jarayonida vonib keiadigan qo'shim ­ chalar qo'shiladi. Ular yog'sizlantiruvchi hisoblanadi. Gil tarkibiga dala shpati, dolomit, magnezit, qumtosh, shisha kukuni va sh.k. lar keramik buyumlarning pishirish haroratini pasayiirish uchun qo'shiladi. Keramik buyumlarning kislotaga bardoshliligini oshirish uchun tarkibiga sinuq shisha va qum aralashmalari birgalikda qo'shiladi. Tcmir, kobalt, \rom. titan kabi oksidlari kiritilib. rangli keramika buyumlari tayyorlanadi. Keramik buvumlar suv o'tkazmasligi voki yuzasi tekis, chiroyli bo lishi uchun yuzasi glazur yoki angob bilan qoplanadi (sirlanadi). Glazur 0,1-0,2 mm qalinlikdagi shishasimon qoplama bo'lib, pishirish jarayonida keramik matcriallarga katta kuch bilan yopishadi. Glazurlar shafTof va shaffof emas turli ranglarda bo'Iadi. Glazur kvars qumi, kaolin, dala shpati, ishqorh va erishqorli metallar kukun aralashmalaridan tayyorlan idi va bm um yuziga kukun yoki suspenziya holatida pishirishdan oldin surtiladi. \ngob oq yoki rangli gil qorishmasi buvum yuziga surtilib, pishirib olingan yaltiramaydigan qoplama bo'lib, buyumlarning yu?a qismi zichligini oshiradi. Angob va keramik buvumlar'xossalari o'xshash bo'lishi zarur, aks holda qoplama ko'chib ketishi mumkin
Keramik buvumlar xossalari, shakli, xomashyo turi va texnologiyasidan qat'iy nazar ularni ishlab chiqarish quyidagi asosiy jara\onlardan iborat: xomashyoni qazib olish. xomashyo rrubsasini tayyorlash, buyunini qoliplash, ularni quritish va pishirish. Gil xomashyo karyeridan ekskavatorlar yordamida ochiq usulda qa/ib olinadi va tcmir yo'l, avtomobil yoki boshqa transportda keramik buyumlar zavodiga tashiladi. Xomashyoni qazib olishda karyer gil zaxirasi, qalinligi. joylashish xaraktcri aniqlanadi. Xomashyo massasini tayyorlash. Tabiiy holdagi qazib olingan gil keramik buyumlar ishlab chiqarish uchun varoqsiz bo'Iadi. Buyum tayyorlash uchun gilning tabiiy tuzilishini buzish, undan zararli aralashmalarni ehiqarib tashlash. yirik aralashmalarni kukunlash. gilni kukunhsh va qo'shimchalar qo'shish. barcha komponentlarni quyma inassa hosil bo'lguncha maxsus mashinalarda (gilni efcg‘ilovchi tegirmon, parrakh aralashtirgich va sh.k.) aralash • tiriladi..Xomashyo massasi buyum turi, xomashvo turi va xossasiga ko'ra plastik, varim quruq bikr, quruq va ho‘l (shliker) usullarda tayyorlanadi. Plastik usuida xomashyo komponentlari tabiiy namlikda yoki quritilgan bo'lsa, 18—28% namlikkacha suv aralashtiriladj. Plastik usuida oiingan xomashyo massasidan g'isht, keram ik tosh, cherepitsa, quvur va sh.k. lar tayyorlanadi (3.1-rusm). Bikr usuida qoliplash plastik usulning rivojiantirilgan zamonaviy usuli bo'lib, xomashyo massasi namligi 13—18% bo'Iadi. Buyum vakuum yoki gidravlik presslar vositasida 10—20 M Pa bosimda qoliplanadi. Bu usuida buyum ni quritishga energiya sarfi kamayadi, yuqori muslahkamlikdagi xom qoiiplangan buyum tayyorlanadi Yarim quruq usuida xomashyo kom ponentlari quritiladi, bo'laklanadi, maydalanadi va yaxshilab aralashtiriladi. Bu usuida keramik buyusrlar 8—12% namtikdagi X(vmashyo nrabsasirri 15—40 MPa bosimda presslab olinadi. Bunda buyum ishlab chiqarish sikli ikki maria qisqaradi, buyum aniq o'lcham larda va q^rralari to'g’ri hold < qoliplanadi va yoqilg‘i 30% tejaladi (3.2-rasm) Quruq usul yarini quruq usulning rivojlanlirilgan xamonavjy usuli bo'lib, presskukun 2—6% namlikda bo'Iadi. Bunda xomashvo massasidan tayyorlangan buyumni quritishga zamrat bo'lmavdi. Bu usuida zich keramik buyumlar-phtkalar. yo'lka gMshtkiri. I'ayans va chiuni buyumlar tayyorlanadi. Shliker usuli xomashyo massasi (namligi 40%) ko‘p komponenth bo'lganda. notekis tarkibli va qiyin pishadigan kom ponentlar bo'lsa. тигаккаЬ shakldagi buyumlarni qoliplashda quyma uslubiyat zarur bo’lganda ishlatiladi.
Buyunilarai quritish. Buyumlar pishirishdan ^vval 5—6% namhkgacha quritilishi kerak, aks holda ular notekis kirishishi. darz ketishi va shakli o'zgarishi mumkin. Buyumlar tabiiy va M.in’iy usuida quritiladi. Buyumlar labiiv usuida 10—15 kun bostirrrialarda quritiladi va quritish jarayoni havoning nisbiy namhgi va haroraliga bog'liq bo'lad . Buyumlar sun’iy quritish usulida davriv va doimiy ravishda ishlaydigan maxsus quritish kameralarida amalga oshiriladi. Kameralar pishirish xumdonlari tutun gazlari. maxsus umdonlarda hosil qilingan gazlar (120—150 Г ) bilan isitiladi. Buyumlar 1—3 sutka davomida quritiladi. Buyumlarni pishirish. Pishirish keramik buyumlar ishlab chiqarishning oxirgi va hal etuvchi jarayonidir. Bu jarayon sharrli ravishda uch bosqiehga boMinadi: buyumni qizdirish, kuydirish va sovitish. Buyum 100—120 С qizdirilganda undan fizik bog'langan suv chtqib ketadi. Harorr*. 450 -750 С ko'tarilganda. Kinyoviy bog'langan suv chiqadi va organik aralashmalar yonib keiadi, gilli mineral buzilib, am orf holatga o ‘ladi. Harorat 800—900 °C yetganda oson erixdigan birikmalar eriydi va kom ponenilar zarrachalari yuzalari chegarasitia qattiq fazalarda kimyoviy jarayonlar davom etadi. Buyum 1000—1200 cC haroratgacha qizdirilganda zichlashadi va massa kirishadi. Bu kirishish gilning turiga qarab 2—8% ni tashkil etadi. Buyum asta-sekin sovitiladi. Sovitilgan keramik buyumlar toshsimon holatga o'tadi va niustahkam, suvga va sovuqqa ehidamli bo‘ladi. Keramik buyumlar halqasimon, tunnel, tirqishli, rolikli va boshqa xumdonlarda pishiriladi. Halqasimon xumdon ellips shaklidagi lutash pishirish kanali boMib, shartli ravishda 16 dan 36 gacha bo'linadi. Kanieralarda yuklash. qizdirish. pishirish. sovitish va xumdondan chiqarish jarayonlari amalga oshiriladi. Halqasimon xumdonda olov markazi maxsus moslama vositasida boshqa zonaiar kabi pishirish kanali bo'ylab to'xtamasdan siljiydi, pishirilayotgan buyumlar esa qo'zg'almas holatda bo'Iadi. 41 H alq asim o n x u m d o n la rd a , aso san , g Lislu va c h e re p its a pishiriladi. Pishirish harorat i 900—1100 С bo‘lib, bu jarayon 3—4 sutka d..voni etadi, harorat kanal bo'ylab bir tekis tpqsimlanmagnnligi uchun buvumlar turlicha sifatda pishadi. Bu usuida qo'l mehnati ko'p bo’lib, ja rayon ni mexani/atsiyalantirish qiyin.
Tunnel xumdonlarda (uzunligi 100 m gacha) buyum vagonetkahirda hankailanadi. Bu usuida buyumlar hafakallanib pishirish operatsiyalari qo^g^almas bo'Iadi. Buyumlar yuklash, qizdirish, pishirish. sovitish va xumdondan chiqarib olish operatsiyalari natijasicfa pishirib olinadi. Pishirish jarayoni 18—38 soat davom etadi. Bu \um donlar isklftshini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish munikin. Tunnel xumdonlarda mehnat unumdorligi yuqori bo'lib. bra к mahsulot kam bo’Iadi. Tunnel xumdonlarda sirlangan plitkalar, sanitaiiya-texnika buyumlari. k'analizatsiya quvurlari ikki marta pishiriladi. Birinchi marta pftlfoishda maxsus konsellarda joylashtirilgan plitkalar 1240—1250 ~C haroratda pishiriladi P.shirilgan plitkalar navlarga ajratiladi, sirlan.tdi, kapsellarga joylashtiriladi va ikkinchi marta 1140 °C haroratda pishiriladi. Kanali/atsiya quvurlari. qoplama g'ishtlar va fasadbop plitkalar quritilgandan keyin girlanadi va bir marta pishiriladi. Keramik buyumlar pishirilish darajasi, shiikli, o'Sdiamlari, tashqi ko'riniShi (nuqsonlan) b o 'u ch a navlarga ajratiladi. Pishirilish darajasi bo'yicha ularni normal pishgan, chala pishgan va o ‘ta puhgan buyumlarga bo'lish mumkin. Keramik buyumlar omborxonalarda saqlanadi. G ‘isht va keramik toshlar metall tagiiklarga terilgan holda ocluq maydonlarda. sanitariya-texnika buyumlari komplektlangan holda maxsus yashiklarda saqlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar