Qutmonova dilnozaning

Leksema

(lisonda nomlash/atash)

So`z birikmasi

(nutqda nomlash/atash)

Jins Tur Jins Tur

(nom) (nom) (nom) (atash)

davlat

gazeta

daraxt

bozor

ot

tuyg`u

kasallik

O`zbekiston

“Ma’rifat”

eman

Chorsu

ayg`ir

mehr

saraton

davlat

gazeta

daraxt

bozor

ot

tuyg`u

kasallik

O`zbekiston Respublikasi

“Ma’rifat” gazetasi

shaftoli daraxti

Chorsu bozori

arab oti

nafrat tuyg`usi

o`sma kasalligi

Ko`rinib turibdiki, O`zbekiston, “Ma’rifat”, eman, Chorsu, ayg`ir, mehr, saraton giponimlari lug`aviy ma’nolari tarkibida davlat, gazeta, daraxt, bozor, ot, tuyg`u, kasallik giperonimlariga xos umumlashtiruvchi semantik ma’lumot berilgan. Har bir giponim giperonimlning muayyan turini nomlaydi. Ammo keyingi birliklar so`z birikmasi shaklida bo`lib, bunday giponimlar O`zbekiston Respublikasi, “Ma’rifat” gazetasi, shaftoli daraxti, Chorsu bozori, arab oti, nafrat tuyg`usi, o`sma kasalligi o`z giperonimlari, ya’ni davlat, gazeta, daraxt, bozor, ot,tuyg`u, kasallikning muayyan bir turini o`ziga xos tarzda “ataydi”. O`zbekiston, “Ma’rifat”, eman, Chorsu, ayg`ir, mehr, saraton giponimlari lison sathida tayyor bo`lib, bu leksemalar o`z giperonimlari kabi umumiy atash vazifasini emas, balki giperonimlardan farqli ravishda xususiy nomni atash vazifasini bajaradi. Lison sathida nomlash mazkur leksemalarning semantic imkoniyati bo`lib, bu imkoniyatlardan birigina yuzaga chiqqan. O`zbekiston Respublikasi, “Ma’rifat” gazetasi, shaftoli daraxti, Chorsu bozori, arab oti, nafrat tuyg`usi, o`sma kasalligi so`z birikmalari esa giperonimlardagi umumiy ma’noni nutq sathida alohida-alohida yuzaga chiqaradi va atash vazifasi sintaktik usulda amalga oshishini ko`rsatadi. Natijada so`z birikmalari [tur-jins] ma’no munosabati leksemalarning o`zaro sintaktik bog`lanishi asosida ro`yobga chiqqanligi ma’lum bo`ladi. Mazkur so`z birikmalari [tur-jins] ma’no munosabati asosida bog`langan leksemalar paradigmasida giperonimning bir turini ifodalashiga ko`ra joylasha oladi. Bunga sabab shuki, so`z birikmalari leksemalar kabi atov birliklari bo`lib, ular o`zaro [tur-jins] ma’no munosabati asosida birlasha oladi. Yuqorida berilgan so`z birikmalari leksik-semantik sath birliklarining gipogiperonimik qatorida giponimlar sifatida ishtirok etishi ishimizda tahlil qilinayotgan muammo nuqtayi nazaridan ahamiyatlidir. Chunki bu sintaktik birliklar mazmunida gipo-giperonimik munosabat, ya’ni [tur-jins] ma’no munosabati ifodalanadi. Tahlillar asosida aytish mumkinki, [tur-jins] munosabati muayyan so`z birikmalari shaklida yuzaga chiqadi va tilimizning lisoniy imkoniyatlaridan biri voqelashganligidan darak beradi. O`z navbatida shuni ta’kidlash kerakki, bu so`z birikmalari turli nutqiy vaziyatlarda qo`llana oladi. Ularning nutqiy voqelanishiga doir kuzatishlar, nutqiy dalillar tahlili ishimizning keyingi bobida o`z ifodasini topadi.