Quyosh radiatsiyasining turlicha relyefli yerlarga va ekinlarga tushishi Reja: Quyosh radiatsiyasi haqida tushuncha

S'=S sinh0, bu yerda, S to‘g‘ri quyosh radiatsiyasining quyosh nurlariga
tik yuzadagi energetik yoritilganligi.
Quruqlik, ayniqsa dehqonchilik hududlari tekis gorizontal yerlardan
tashqari dunyoning turli tomonlariga qaragan va qiyaligi turlicha yonbagMrlardan tashkil topgan. Bunday yerlarga quyosh nurlarining tushish
burchagi Quyosh balandligidan tashqari yuzalarning ufq chizigM bilan
hosil qilgan burchagiga va bu yuzalarning dunyoning qaysi tomoniga
qaratilganligiga bogMiq.
Quyosh nurlari ufq bilan a burchak hosil qilgan sharqqa tomon
og‘ma sirtga tushayotgan boMsin. Quyosh nurlari va og‘ma sirtga
o’tkazilgan normal orasidagi burchakni, ya’ni quyosh nurlarining og‘ma
sirtga tushish burchagini * harfi bilan belgilaylik
Dastlab tuproqning birlik yuzasiga (masalan, 1 ga maydonga) tushadigan quyosh radiatsiyasini 100 % ga teng deb olaylik. Bu maydondagi ekinning o‘sishi va barglari rivojlangan sari tuproq yuzasiga tushadigan FFR ulushi kamaya boradi, ekinda yutilgan FFR ulushi esa ortib boradi. 0 ‘simlik barglarining yuzasi ortgan sari ular FFR ni ko‘p
yutadi. Ekinlar vegetatsiyasining boshida, barglarning umumiy yuzasi
0,5 ming m2/ga dan oshmaganida ekinlar o‘ziga tushadigan FFR ning
1-2 % inigina yutadi. Barglar yuzalarining eng rivojlangan davrida,
ularga tushadigan FFR ning 70-80 % yutiladi. Bundan 5-6 % igina
fotosintez jarayoniga sarflanadi. Zich ekilgan uzun poyali ekinlarda
(masalan, shakarqamish) barglar juda zich joylashganidan quyosh
radiatsiyasi asosan barglarning yuqori qatlamida yutiladi, qolgan qismi
barglardan o‘tib o‘simlik pastiga yo'naladi. Zich ekilmagan ekinlarda
to‘g‘ri va sochilgan radiatsiyaning bir qismi eng pastki qatlamdagi
barglargacha hattoki tuproq yuzasigacha yetib boradi.
A.A. Nichiporovichning tasdiqlashicha ekinlarning yuqori hosil
berishi uchun biror maydondagi ekin barglarining umumiy yuzasi, shu
maydon yuzasidan 4-5 marta katta bo‘lishi (ya’ni 40-50 ming m2/ga) va
barglarning bunday kattalikdagi umumiy yuzasini uzoq vaqt saqlab turishi kerak. Ayniqsa (1 gektarga) ekin maydonidagi barglarning umumiy
yuzasi 40000 m2 bo‘lsa, ekin quyosh radiatsiyasini eng ko'p yutadi.
Barglarning umumiy yuzasining yanada ortishi bilan esa quyosh radiatsiyasining yutilishi o‘zgarmay qoladi.
Umuman olganda, ekinlarning geometrik strukturasiga, barglarning
oMchami va yuzasiga, ularning dunyoning qaysi tomoniga qaraganligiga
va og‘maligiga, shuningdek quyosh balandligiga bogMiq ravishda
ekinlar quyosh radiatsiyasini turlicha yutadi va o‘tkazadi.
Quyoshning ufqdan balandligi 35° dan katta boMgan hollarda barg
plastinkasi tik holatga yaqin joylashganida to‘g‘ri radiatsiya ekin maydoni ichiga ko‘proq kiradi, agar barglar gorizontal holatga yaqin joylashgan boMsa, to‘g‘ri radiatsiya ekin ichiga juda kam miqdorda kiradi.
Ekinlar ichiga kirgan quyosh radiatsiyasining spektral tarkibi ham
o'zgaradi.
Zich ekinlarda soya eng kuchli boMgan pastki qismida yashil va
uzun toMqin uzunlikli infraqizil nurlarning ulushi ko‘payadi. Ekinlarning
ustki qismida va barglar siyrak qatlamlarda FFR ning spektral tarkibi,
o'simlik ustidagi kabi bo’ladi.Hozirgi vaqtda ekinlarning quyosh radiatsiyasidan foydalanish darajasini baholash uchun ekinning foydali ish koeffitsiyenti (FIK) tushunchasi qo’llaniladi.