Quyosh sistemasining paydo bo'lishi haqida

3-rasm. Yer 
sharining 
ichki 
tuzilishi 
va 
tarkibi
Prof. N.D. Moiseev va uning bir gruppa shogirdlari chet el olimlarining xato 
kosmogonik nazariyalarini jiddiy matematik analiz asosida tanqid qildilar. 
N.N.Pariyskiy (XX asr, 40- yillar) o'zining bir qancha tekshirishlarida Multon, Jins 
gipotezalarining ilmiy jihatdan batamom asossiz ekanligini ko'rsatib berdi.
V.A. Ambarsumyan (1944— 1960) yulduzlar oralig'idagi changsimon moddalarni, 
ulardan hozirgi vaqtda to'p-to'p va ayrim yulduzlar paydo bo'layotganligini kashf 
etdi va bu ixtiro juda katta ahamiyatga ega bo'ldi.
Akademik G.A. Shayn (1942— 1950) yulduzlaming ximiyaviy tarkibi bir xil 
emasligini astrofizika va boshqa tekshirish usullari yordamida aniqlab berdi.
P.P. Parenago va B.V. Kukapkin o'zgaruvchi va yangi yulduzlami hamda bizning 
galakgikamiz tuzilishini o'rganish yuzasidan ko'p tekshirishlar o'tkazdilar 
(Serpuxov V .I ., 1974).
Kosmogoniya sohasida qilingan bunday katta muvaffaqiyatli ishlar akademik 
O.Yu. Shmidtning 1944 yildagi kosmogoniya nazariyasida zamin bo'dib xizmat 
qildi. O.Yu. Shmidt gipotezasiga ko'ra, Erimiz va planetalar hech qachon olovdek 
qizigan osmon jismi bo'lgan emas (paydo bo'lishining boshlang'ich davrida). U 
qachonlardir, galaktikamiz sistemasidagi tumanliklar to'plamidan (bulutsimon, 
may da chang, to'zon materiallaridan) iborat bo'lgan. Quyosh galaktika bo'ylab 
harakatlanishi natijasida uning atrofiga tumanliklar yig'ilib, tartibsiz harakatdan 
tartibli harakatga o 'ta boshlagan, ya’ni kichik zarrachalar bir-birlariga qo'shilib 
kattalashgan. Vaqtlar o'tishi natijasida bu jinslar to'plam i o 'z o'qi va Quyosh 
atrofida aylanadigan bo'lib qolgan. Paydo bo'lgan bu sayyoralar Quyoshdan har xil

---

uzoqlikda joylashishi, bir-birlarini va yo'ldoshlarini tortib turishi ham tasodifiy bir 
hoi emas, ular sayyoralaming paydo bo'lish tarixiga bog'liqdir. Hozirgi vaqtda 
ham sayyoralarga har xil katta-kichik osmon jismlari (ularning tortish kuchi 
natijasida) kelib qo'shilmoqda, masalan, biz yashab turgan planeta — yerga har 
yili 5000— 7000 tagacha meteorit tushib turadi (O.Yu. Shmidt) va Er ular hisobiga 
«semiradi».
Akademik Shmidt ko'p yillik tekshirishlari natijasida shunday fikrga keldi. O'tgan 
asrlardagi kosmogonistlar (Laplas) Quyosh halqalari planetalardan hosil bo'lgan, 
planetalar Quyoshning 1/700 ini tashkil qiladi, degan edilar. Lekin planeta va 
ularning yo'ldoshlarining harakat yig'indisi ham Quyosh harakatining 1/700 ini 
tashkil etadimi yoki yo'qm i, uni hissblab chiqmagan edilar.
O.Yu. Shmidt planetalar va ularning yo'ldsshlarining harakat yig'indisi 1/700 
emas, balki ko'proq ekanligini aniqladi. Xuddi shunga o'xshash boshqa harakat 
yo'nalishlarini va protsesslarini matematik usulda tekshirilishi natijasida u shunday 
muvaffaqiyatga erishdi. Sovet olimlari tsmonidan ishlab chiqilgan gipoteza har 
qanday g'arbiy kapitalistik mamlakatlardagi «halokatli» va boshqa gipotezalaming 
noto'g'ri ekanligini isbot etib, hozirgi vaqtda nazariyaga aylanmoqda.
Shunday qilib, O.Yu. Shmidt planetalaming paydo bo'lishini birdan emas, balki 
eng kichik sovuq materiallarni Quyosh harakati va tortish kuchi ta ’sirida uzoq—
milliard yillar mobaynida bir - biriga birlashib, miqdor o'zgarishlari sifat 
o'zgarishlariga o'tishi yo'li bilan ro'y berishini dialektik materializm asosida hal 
qilib berdi. Shuning uchun ham bu gipoteza dunyo olimlariga manzur bo'lmoqda.
O ’zbek olimlarining gipotezasi chet el olimlarining gipotezasidan yana shu bilan 
keskin farq qiladiki, bu gipoteza Erning keyingi davrlarda qanday qilib isishini, 
vulkan va foydali qazilmalaming hosil bo'lishini, nihoyat, Eming tuzilishi, 
taraqqiyot tarixini o'rganishga katta yordam berdi. Ayrim hal bo'lmagan 
masalalarni hal qilishda u katta rol o'ynamoqda, masalan, meteoritlar tarkibining 
yer tarkibiga o'xshashligini aniqlashda va yer moddalarining saralanishini 
tushuntirishda va Erga meteorit urilishidan hosil bo'lgan relefl ami aniqlashda bu 
gipoteza muhim ahamiyatga egadir.
Shunday qilib, ilmiy nazariyalar ruhoniylaming planetalar xudo tomonidan 
yaratilgan, degan da’volari tamomila noto'g'ri va xayoliy fikr ekanligini isbotladi. 
Er va planetalaming paydo bo'lishi, ichki tuzilishi va o'zgarishlari tabiat 
qonunlaridan boshqa hech qanday kuchga asoslanmaydi va itoat etmaydi.