R. D. Dusmuratov, sh. N. Fayziyev, I. N. Qo’ziev a. Z. Avloqulov, G`. V. Po`Latov audit

Nomoddiy aktivlarni baholash usullari

Nomoddiy aktivlar dastlabki qiymatini shakllantirish tartibi.	Nomoddiy aktivlarning olish manbalari.
	Pul o’tkazish yo’li bilan sotib olingan	Korxonada ishlab chikarilgan	Tekinga olingan	Ustav kapitaliga ulush sifatida olingan
1. Nomoddiy aktivlarni sotib olish va rejalashtirilgan maqsadlar uchun foydalanishga yaroqli holga keltirish uchun qilingan haqiqiy xarajatlar bo’yicha	x
2. Tayyorlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar bo’yicha		X
3. Nomoddiy aktivlarning bozor qiymati va rejalashtirilgan maqsadlar uchun foydalanishga yaroqli holga keltirishga doir haqiqiy xarajatlar bo’yicha			x
4. Ta’sis shartnomasiga muvofiq ta’sischilarning kelishuvi bo’yicha				X

«Nomoddiy aktivlar» nomli №7 BHMS 11 bandiga muvofiq nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati - bu aktivni sotib olishda haqiqatda to’langan pul mablag’lari yoki uning ekvivalentlari yoki ishlab chiqarishda qilingan haqiqiy xarajatlar qiymati.

Haqiqiy xarajatlar tarkibiga jumladan, nomoddiy aktiv ob’ektining o’zini sotib olish xarajatlari, sotib olishda berilgan tijorat krediti bo’yicha to’lanadigan foizlar, tashqi iqtisodiy va boshqa tashkilotlarga to’lanadigan komission to’lovlar (xizmatlar qiymati), nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar kiradi.
Boshqa mulklar singari nomoddiy aktivlarga taalluqli buxgalterlik ma’lumotlar haqqoniyligi vaqti-vaqti bilan o’tkazib turiladigan inventarizatsiya asosida tasdiqlanadi.
Nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish quyidagi vazifalarni hal etadi: ularning haqiqatda mavjudligini aniqlash; haqiqiy qoldiqni buxgalterlik hisob ma’lumotlariga solishtirish yo’li bilan ularning butligini ta’minlash ustidan nazorat o’rnatish.
Nomoddiy aktivlarning korxonada haqiqatan mavjudligi va ular ustidan ichki nazoratni amalga oshirish uchun nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish lozim. Bunda auditor №19-«Inventarizatsiyani tashkil etish va o’tkazish» nomli BHMS (O’zR. Adliya Vazirligida 2 noyabr 1999 y ro’yxatga olingan №833) va «Inventarizatsiya natijasida aniqlangan mulklar kamomadi va oshiqcha chiqishini buxgalterlik hisobida aks ettirish va soliqqa tortish to’g’risidagi NIZOM» O’zR Adliya Vazirligida – 2001 yil ro’yxatga olingan №1054) talablariga rioya qilinganligini sinchiklab tekshirishi zarur.
Xususan, auditor inventarizatsiyada aniqlangan nomoddiy aktivlar kamomadi buxgalteriya hisobida to’g’ri aks ettirilishini va soliqqa tortilishini aniqlaydi. Masalan: aniqlangan kamomadlarning balans summasi hisobdan o’chirilganda;
a) Debet 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» scheti
Kredit 0400-«Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schetlar» (0410-0490)
b) Kam chiqqan nomoddiy aktivlar ob’ekti bo’yicha hisoblangan amortizatsiya summasi hisobdan o’chirilganda;
Debet 0500-«Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oladigan schetlar» (0510-0590)
Kredit 9220- «Boshqa aktivlarning chiqimi» scheti
v) kam chiqqan nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymatiga
Debet 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» scheti
Kredit 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» scheti.
Agar baholash natijasida nomoddiy aktivning bozor qiymati (undiriladigan summa) qoldiq qiymatidan yuqori bo’lsa, olingan daromad summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 4730 – «Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari» scheti aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirilishi lozim bo’lgan bozor kiymatiga
Kredit 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» scheti – nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymatiga
Kredit 9310-«Boshqa aktivlarning chiqimidan olingan foyda» schyoti – aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan bozor qiymati va qoldiq qiymati o’rtasidagi farq summaga (olingan daromad). Bunda auditor aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan summalarni aniqlashning asosliligini tekshirishi lozim. Chunki, olingan daromad summasi yuqorida nomi qayd qilingan NIZOMga muvofiq umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiladi.
Agar baholash natijasida ob’ektning bozor bahosi (undiriladigan summa) kam chiqqan ob’ektning qoldiq qiymatidan past bo’lsa, ko’rilgan zarar summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
a) Debet 4730-«Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari» scheti aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan bozor qiymatiga.
Debet 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» scheti aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan bozor qiymati va qoldiq qiymati o’rtasidagi farq summaga (ko’rilgan zarar summasiga)
Kredit 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» scheti–kam chiqqan nomoddiy aktivlar ob’ektining qoldiq qiymatiga.
Ko’rilgan zarar summasi daromad (foyda) solig’ini hisoblashda umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladi.
Nomoddiy aktivlar kamomadining aniq aybdori topilmagan yoki moddiy javobgar shaxslardan undirib olish imkoni bo’lmagan hollarda kam chiqqan nomoddiy aktivlarni hisobdan o’chirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
a) dastlabki qiymatiga
Debet 9220–«Boshqa aktivlarning chiqimi» scheti
Kredit 0400-«Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schetlar» (0410-0490)
b) Amortizatsiya summasini hisobdan o’chirish
Debet 0500-«Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oladigan schetlar» (0510-0590)
Kredit 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» scheti
v) ko’rilgan zarar summasi
Debet 9430 –«Boshqa operatsion xarajatlar» scheti
Kredit 9220 –«Boshqa aktivlarning chiqimi» scheti
Ko’rilgan zarar summasi ham(!) daromad (foyda) solig’ini hisoblashda umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladi.
Inventarizatsiyada aniqlangan hisobga olinmay qolgan nomoddiy aktivlar ob’ektlari shularga o’xshash ob’ektlarning oshiqcha chiqish aniqlangan sanadagi bozor qiymati bo’yicha ularning foydali xizmat muddatini hisobga olgan holda baholanadi va buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 0400-«Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar» (0410-0490)
Kredit 9320-«Boshqa aktivlarning chiqimidan olingan foyda» schyoti
Bu holda ham olingan daromad summasi umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiladi.
Hisobga olinmay qolgan nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiya ular nomoddiy aktivlar tarkibiga qo’shilgan paytdan boshlab umumiy belgilangan tartibda hisoblanadi.
Nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish korxona rahbarining inventarizatsiya o’tkazish to’g’risidagi buyrug’i, «Nomoddiy aktivlarning inventar ro’yxati nomli inventar ro’yxat (№ INV-1 shakli), 0410-0490 schyotlarning sintetik hisob registrlari va Bosh daftarga asosan amalga oshiriladi.
Inventarizatsiya vedomostining ma’lumotlariga asosan inventarizatsiya ro’yxatlarini rasmiylashtirishning to’g’riligi, korxonaning ko’rsatilgan nomoddiy aktivlardan foydalanish uchun huquqini tasdiqlaydigan dastlabki hujjatlar mavjudligi, sintetik va analitik hisob registrlarida hamda Bosh daftarda nomoddiy aktivlarni aks ettirishning to’g’riligi va o’zaro mosligi tekshiriladi. Ko’rib chiqish usulini qo’llash yo’li bilan auditor quyidagilar tengligini tekshiradi:
nomoddiy aktivlarga doir hisobot shakllarining ko’rsatkichlari;
hisobot ma’lumotlari va bosh daftar;
hisob registrlarining ko’rsatkichlari.
Bunday tekshiruvni amalga oshirish uchun «Buxgalteriya balansi» (1-shakl), nomoddiy aktivlar schyotlari (0410-0490) va nomoddiy aktivlar eskirishi schyotlari (0510-0590) bo’yicha sintetik hisob registrlari, nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan kartochkalar (NMA-1 shakl) dan foydalaniladi.
Yuqorida bayon qilinganlar asosida nomoddiy aktivlarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning umumiy chizmasini quyidagicha aks ettirish mumkin.

Buxgalteriya balansi (1-shakl)

Buxgalteriya balansi (1-shakl) «nomoddiy aktivlar» moddasi