R. G. Isyanov pedagogika fanlari nomzodi
Download 3.01 Kb. Pdf ko'rish
|
oxshashlar) bilan kompensatsiyalab bolmaydi.
Fotokimyoviy jarayonlar quyidagi miqdoriy qonunga boysunadi: fotokimyoviy reaksiyada qatnashgan moddaning m massasi yutilgan yoruglikning energiyasiga proporsionaldir: m = kWt, (128) bunda: W yutilgan yoruglik quvvati; t yoritish vaqti; k pro- porsionallik koeffitsiyenti, uning kattaligi roy berayotgan fotokimyoviy reaksiyaning tabiatiga bogliqdir. Fotokimyoviy jarayon fotokimyoviy ozgarish natijasida hosil bolgan mahsulotlarning kimyoviy faolligi tufayli yuzaga keladigan sof kimyoviy reaksiyalar ikkilamchi reaksiyalarni sodir qiladi. (128) formula fotokimyoviy reaksiyaga tegishli, yani birlamchi jarayongina yutilgan yoruglikning energiyasi hisobiga otadi, barcha ikkilamchi jarayonlarda kimyoviy ozgarishlar natijasidagi, yani sistemaning ichki energiyasining ozgarishi natijasidagi aylanishlar bilan ish koriladi. 1905- yilda Eynshteyn yoruglik kvantlari gipotezasini aytib, fotokimyoviy (birlamchi) jarayonlar uchun xos bolgan juda sodda qonunni kashf etdi: yutilgan har bir hv kvantga yoruglikni yutgan bir dona molekulaning ozgarishi mos keladi. Bu qonunni Eynshteynning ekvivalentlik qonuni deb ataladi. Eynshteyn qonuniga kora bir dona fotonning yutilishi bir dona molekulaning ozgarishiga olib kelsa, u holda tolqinlar orasida hv energiyasi birlamchi jarayon (masalan, yoruglikni yutgan molekulaning dissotsiyalanishi) uchun zarur bolgan E a aktivatsiya energiyasidan katta bolgan tolqinlargina fotokimyoviy reaksiyani yuzaga keltira oladi: 15 Olmasova M.H. www.ziyouz.com kutubxonasi 226 hv ≥ E à . (129) Bu ifodadan fotokimyoviy reaksiyaning uzun tolqinli chegarasi («qizil chegarasi») mavjudligi kelib chiqadi: agar yoruglikning chastotasi ν ν < = a o E h munosabatni qoniqtirsa, fotokimyoviy reaksiya roy bermaydi. Har bir berilgan fotokimyoviy reaksiya uchun v o chegaraviy chastota ozining qiymatiga ega boladi. Korish qobiliyatining asosida ham fotokimyoviy jarayon yotadi. Kozning optik sistemasi korilayotgan buyumning tasvirini tor pardaga tushiradi (31- § ga qarang). Òor parda xili va vazifasi turlicha bolgan nerv hujayralarining bir necha qatlamidan iborat murakkab struktura bolib, uning oxirgi qatlamida joylashgan reseptor hujayralar, yani kolbacha va tayoqchalar yoruglikni bevosita sezadi. Òekshirishlar tayoqchalarning yoruglik nuriga sezgirroq ekanligini va qorongi (gira-shira)da korish sezgisi tayoqchalarning tasirlanishi sababli paydo bolishini korsatadi. Kolbachalarning sezgirligi kamroq bolib, ular rangli korish uchun javobgardir. Òayoqchalarning uchlari korish purpuri deb nomlanadigan alohida pigment bilan boyalgan bolib, u yoruglik tasirida parchalanadi. Parchalanish mahsuloti tayoqchalarga kimyoviy tasir korsatadi. Bunday tasirlanish nervni qozgatadi va miyaga uzatiladi. Korish nervining qozgalishi tor pardadagi tasvir xarakteri haqida, demak bu tasvirning manbayi bolgan tashqi fazodagi manzara haqida fikrlashga, tasavvur hosil qilishga imkon beradi. 72- §. Fotografiya Hozirgi zamon fotografiyasi fotokimyoviy jarayonning muhim amaliy qollanishidir. Bu yerda birlamchi fotokimyoviy jarayon ham, keyingi ikkilamchi kimyoviy reaksiyalar ham boladi. Fotografiya qilish jarayoni fotoplastinkaning sezgir qatlamini yoritish va keyin plastinkani kimyoviy ishlash (ochiltirish)dan iborat. Fotoplastinka (yoki fotoplyonka)ning sirti jelatinadagi yoruglikka sezgir AgBr kumush bromid emulsiyasi bilan qoplangan boladi. Fotoplastinka unga tushayotgan yoruglik kvanti tasirida bolayotgan fotokimyoviy reaksiya natijasida kumush bromid molekulasi www.ziyouz.com kutubxonasi 227 parchalanib, kumush atomini yoki metall korinishidagi kumush mayda zarralarini ajratib chiqaradi. Kumush atomining paydo bolishini quyidagicha tushuntirish mumkin: yoruglik sezuvchi qatlam tarkibiga kirgan kumush tuzlari (xususan, AgBr) da kumush ionlari bor. Yoruglik tasirida foto- elektrik hodisasi roy beradi, shu hodisa natijasida ajralgan elektronlar kumushning musbat ionlarini neytrallashtirib atomlarga aylantiradi. Natijada ayrim atomlar yoki metall kumushning mayda zarralari hosil boladi. Ana shu kumush metall fotoplastinkani qoraytiradi. Hosil bolgan kumush zarralarining soni tushayotgan yoruglikning intensivligiga va tushish vaqtiga proporsional boladi. Fotoplastinkani sezilarli darajada qoraytirish uchun juda kuchli yoruglik bilan uzoq vaqt yoritish zarur boladi. Agar amalda kop uchraydigan qisqa muddatli ekspozitsiyalar (yoritish) qollansa, plastinkaning shunday yoritilgan qismida yoruglikning tasirini sezish mumkin emas. Birlamchi fotokimyoviy tasir jarayonning boshi bolib, fotoplastinkaning yoruglik tasir qilgan joylarini kumushni tezlikda ajralib chiqishiga tayyorlaydi, buyumning yashirin tasvirini vujudga keltiradi. Keyinchalik plastinkaga tegishli kimyoviy reaktivlar bilan tasir qilib, (yani, fotoplastinkani ochiltirgich deb ataladigan gidroxinon, metol yoki boshqa moddalar eritmasiga botirib), kumush bromidning ayrim molekulalari parchalangan kristallidan metall kumushni ajratib olish mumkin. AgBr molekulalari bolgan kristallar ochiltirgich bilan reaksiyaga kirishmaydi. Fotoplastinkaning qaysi joyi qanchalik kop yoritilgan bolsa, sof kumushning tiklanish darajasi shunchalik katta boladi, demak surat ochiltiriladi, obyektning negativ tasviri hosil boladi. Bu tasvirda obyektning oq joylari qora, qora joylari esa oq boladi (181- a rasm). 181- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 228 Surat ochiltirib bolgandan song parchalanmagan kumush bromid qoldiqlarini Na 2 S 2 O 3 giposulfatning eritmasida eritib va suvda yuvib tashlanadi. Shunday qilib, fotoplastinka yoruglikning bundan keyingi tasirlaridan ehtiyot qilinadi (fiksatsiyalanadi) va negativni tayyor holga keltiriladi. Fotosurat olish uchun negativ ostiga fotoqogozni qoyib, negativ ustidan yoritiladi va yuqorida qayd etilgan usulda kimyoviy ishlov berib, pozitiv tasvir hosil qilinadi. Pozitivda obyektning ranglari togri, yani oq joylari oq va qora joylari qora boladi (181- b rasm). Fotografiya fan va texnikada nihoyatda keng qollaniladi. Jumladan, fotografiyadan: 1) koz bilan bevosita kuzatish mumkin bolmagan ultrabinafsha va infraqizil nurlarni qayd etishda; 2) juda qisqa muddatda otadigan (elektr uchqun, lazer impulslari, zaryadlangan zarralarning uchishi kabi) jarayonlarni qayd etishda; 3) intensivligi juda sust bolgan, shuning uchun uzoq vaqt ekspo- zitsiya talab etiladigan jarayonlarni suratga olishda; 4) repro- duksiya olish texnikasida; 5) astronomiya va astrofizikada ilmiy- tadqiqot ishlarda; 6) kinematografiyada va hokazo juda kop sohalarda foydalaniladi. 73- §. Kinoda ovoz yozib olish va uni eshittirish Kinematografiyada ovoz yozib olish va uni qayta eshittirishda fotografiyadan foydalaniladi. Bu jarayonning fizik mohiyati quyidagicha: tovush tebranishlari elektr toki tebranishlariga aylantiriladi, elektr toki tebranishlaridan kinotasmada tovush yollari, yani «tovush fotografiyasi» hosil qilish uchun foydalaniladi. Song «tovush fotografiyasi» yoruglik bilan yoritilib, undan otgan yoruglik dastasi fotoelementga tushiriladi va tovush qayta tiklanadi. 182- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 229 Ovoz yozib olish asboblari murakkab. 182- a rasmda ovoz yozish qurilmasining prinsipial sxemasi keltirilgan. Bunda tovush tebranishlari MF mikrofon yordamida elektr toki tebranishlariga aylantiriladi. Elektr toki tebranishlari K kuchaytirgichda kuchaytirilib, OP sistema orqali otkaziladi. OP magnit sistema qutblari orasida bir-biriga juda yaqin joylashtirilgan ikki metall plastinkadan iborat bolib, plastinkalar orasidagi tirqish orqali KL kinotasmaning ovoz yoliga S manbadan D diafragma, L 1 va L 2 linzalar yordamida yoruglik dastasi tushiriladi. Agar metall plastinkalarga elektr toki tebranishlari uzatilayotgan bolsa, u holda magnit qutblari orasidagi magnit maydon tasirida tokli plastinkalar elektr toki tebranishlariga mos tebranma harakatga keladi. Buning natijasida plastinkalar orasidagi tirqish kengligi ozgarib turadi: u goh kattalashadi, goh kichiklashadi. Boshqacha aytganda, OP sistema oziga xos «optik pichoq» vazifasini otaydi, u tasmaga tushayotgan yoruglik oqimini tovush tebranishlariga moslab boshqarib turadi, natijada tovush kengligi ozgaruvchan N qora yol korinishida yozib olinadi (182- b rasm), «tovush fotografiyasi» hosil boladi. 183- rasmda tovushni qayta eshittirish uchun foydalaniladigan asbobning prinsipial sxemasi tasvirlangan. Bunda fotoelement «tovush fotografiyasi»ni tovushning oziga aylantirib beradi. Bu narsa quyidagicha amalga oshiriladi: kinoapparatda tasmadagi tovush yoli yoruglikning ingichka shulasi bilan yoritiladi, undan otgan yoruglik FE fotoelementga tushadi (183- a rasm). Òovush yolidagi qorongi sohalar yoruglik oqimining bir qismini yutadi. Kinotasma harakatlanayotganda tovush yoli orqali otayotgan yoruglik oqimining kattaligi uzluksiz ravishda ozgarib turadi, shuning uchun fotoelement zanjiridagi tok ham ozgaradi. Hosil bolayotgan elektr toki tebranishlari avval zarur quvvatgacha kuchaytiriladi, shundan 183- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 230 song reproduktorlarga uzatiladi (183- b rasm) va u yerda elektr tebranishlari qayta tovush tolqinlariga aylanib, tovush tiklanadi. 74- §. Yoruglikning korpuskulyar-tolqin dualizmi Ushbu bobda elektromagnit nurlanish (jumladan, yoruglik) elektromagnit maydon zarralari fotonlar korinishida chiqarilishi, tarqalishi va modda tomonidan yutilishiga guvoh boladigan bir qator hodisalar fotoeffekt, issiqlik nurlanishi kabi hodisalar bilan tanishdik. Òajribadan olingan dalillar yoruglikning kvant tabiatiga ega ekanligini tasdiqlaydi va uning kvant nazariyasini yaratish uchun asos bolib xizmat qiladi. Boshqa hodisalar, masalan, yoruglikning interferensiyasi, difraksiyasi, dispersiyasi va qutblanishi bizni elektromagnit nurlanish tolqin xarakterga ega, deb ishontiradi. «Interferensiya sohasida tolqin nazariya ulkan galabaga erishdi», deb aytgan edi mashhur ingliz fizigi Sh. Reley. Ingliz fizigi L. Bregg esa: «Nahotki dushanba, seshanba va chorshanba kunlari fotoeffekt va Kompton effekti bilan tajriba otkazayotganimizda yoruglik korpuskulalardan tashkil topgan deb, va payshanba, juma va shanba kunlari difraksiya va interferen- siya hodisalari bilan ishlayotganimizda yoruglik tolqinlardan iborat, deb tasavvur qilishimiz kerak», degan savolni qoyadi. L. Bregg tomonidan bu tarzda qoyilgan savolni quyidagicha ifodalash mum- kin: yoruglik ozi nimadan iborat? Manbadan nurlanayotgan uzluksiz elektromagnit tolqinlarmi yoki manbadan tartibsiz chiqarilayotgan va vakuumda c tezlik bilan harakatlanadigan diskret fotonlar oqimimi? Yoruglikka, bir tomondan, kvant, korpuskulyar xossalarni, ikkinchi tomondan, tolqin xossalarni berish zaruriyati yoruglik haqidagi bilimlarimiz mukammal emas, degan taassurot qoldirishi mumkin. Eksperimental dalillarni tushuntirishda turlicha, lekin shu bilan birga, goyo bir-birini inkor etuvchi tasavvurlardan foydalanish zaruriyati suniydek tuyuladi. Òolqinlar va zarralarning qator belgilari haqiqatan ham qarama-qarshidir. Masalan, harakatdagi zarra (foton)lar fazoning aniq sohalarida boladi, tarqalayotgan tolqinni esa fazoda «yoyilgan» tolqin sifatida korish kerak va yuguruvchi tolqinning fazoning biror aniq sohasidagi manzili haqida gapirish mumkin emas. XX asrda fizikaning eng ulkan yutuqlaridan biri yoruglikning tolqin va kvant xossalarini bir-biriga qarama-qarshi qoyishga intilish www.ziyouz.com kutubxonasi 231 xato ekanligiga asta-sekin ishonch hosil qilishdan iborat boldi. Elektromagnit tolqinlarga xarakterli bolgan uzluksizlik xossalari yoruglik kvantlari fotonlarga xarakterli bolgan diskretlik xossalarni inkor etmaydi. Yoruglik tolqin ham, zarra ham emas, u murakkab tabiatga ega bolib, bir vaqtning ozida ham uzluksiz elektromagnit tolqinlar xossalariga, ham diskret fotonlar xossalariga ega. Shunday qilib, yoruglik bu ikki qarama-qarshi xossalarning dialektik birligidan iboratdir. Haqiqatan ham qator hollarda, masalan, yoruglikning bosimi, sinishi, qaytishi kabi xossalarni tolqin nuqtayi nazaridan ham, kvant tasavvurlar nuqtayi nazaridan ham bir xilda yaxshi tushunish va tushuntirish mumkin. Shuningdek, yoruglikning interferensiya va difraksiya hodisalarini bayon qilishda tolqin tasavvurlarni qollagan holda, interferension va difraksion man- zaralarni fotoelement yordamida qayd qilishda biz yoruglikning tolqin xossalarini oshkor qilish uchun uning kvant xossalaridan foydalanishimizning ozi yoruglik ikki yoqlama xossaga ega ekanligiga ishonch hosil qiladi. Yoruglikning ham tolqin, ham korpuskulyar xossalarga egalik dalilini korpuskulyar-tolqin dualizmi deb ataladi. Yoruglikning tolqin va kvant xossalarining birligi kvant fizikaning asosiy formulalari: ν ε ν λ λ = = = = và f hc h h h p c da ham oz aksini topgan. Bu formulalarda ε energiya, p f impuls va h Plank doimiysi yoruglikni fotonlar oqimi sifatida xarakterlaydi, v chastota va λ tolqin uzunlik esa tolqin sifatida xarakterlaydi. Yoruglikning kvant va tolqin xossalari bir-birini inkor etmaydi, aksincha, bir-birini ozaro toldiradi. Elektromagnit nurlanish (yoruglik)ning tashqi korinishidan bunday bir-biriga zid xossalarida juda qiziq va juda muhim qonuniyat bor: tolqin uzunlik qancha kichik bolsa, kvant qonuniyatlar shuncha yorqin va, aksincha, tolqin uzunlik qancha katta bolsa, nurlanish- ning tolqin xossalari shuncha yorqin namoyon boladi. Elektromagnit tolqinlar shkalasi boyicha uzun tolqinlar sohasidan qisqa tolqinlar sohasiga siljib borilsa, elektromagnit nurlanishning tolqin xossalari borgan sari yorqin namoyon bolib borayotgan kvant xossalariga asta-sekin oz ornini beradi. www.ziyouz.com kutubxonasi 232 Shunday qilib, yoruglik tabiatining ikkiyoqlamaligini materiyaning turli-tuman xossalarini aks ettiradigan obyektiv reallik deb qabul qilish kerak. Òakrorlash uchun savollar 1. Geliotexnika nima bilan shugullanadi? 2. Yerga Quyoshdan energiya qanday korinishda keladi? 3. Gelioqurilmalar qanday asboblar? Past temperaturadagi gelioqurilmalar qanday maqsadda ishlatiladi? 4. Yuqori temperaturali gelioqurilmalarda temperaturani kotarish uchun qanday usullardan foydalaniladi? 5. Quyosh energiyasi bilan payvandlashning afzalligi nimalardan iborat? 6. Nima uchun kometalar dumi hamma vaqt Quyoshdan teskari tomonga yonalgan? 7. Lebedev goyasini, eksperimental qurilmasining sxemasini va tajriba natijalarini tushuntiring. 8. Kvant nazariyasiga asoslanib yoruglik bosimining formulasini keltirib chiqaring. 9. Maksvell nazariyasiga asosan yoruglik bosimi qanday formuladan aniqlanadi? 10. Lebedev tajribalarining natijalari yoruglik uchun qanday ahamiyatga ega boldi? 11. Fotokimyoviy reaksiyalar qanday sodir boladi? 12. Nima uchun fotosintez hayot uchun muhim bolgan kimyoviy reaksiya hisoblanadi? 13. m=kWt formula nimani ifodalaydi? 14. Eynshteynning ekvivalentlik qonunini tariflang. 15. Kozning korish qobiliyatini tushuntiring. 16. Fotoplastinkada buyumning yashirin tasviri qanday hosil boladi? 17. Yashirin tasvirdan negativ tasvir, negativ tasvirdan pozitiv tasvir qanday hosil qilinadi? 18. «Òovush fotografiyasi» nima? Uni qanday hosil qilinadi? Qurilmani chizib, tushuntiring. 19. Òovushni tiklash uchun qanday qurilmadan foydalaniladi? 20. Yoruglikning korpuskulyar-tolqin dualizmi nima haqida? Qanday isbotlar mavjud? Masala yechish namunalari 1- masala. Yuzasi 10 sm 2 bolgan sirtga intensivligi 18 1 10 s bolgan fotonlar dastasi tushadi. Òushayotgan yoruglikning tolqin uzunligi 5·10 -7 m. Agar sirtning qaytarish koeffitsiyenti 0,7 bolsa, sirtga korsatilayotgan yoruglik bosimini toping. www.ziyouz.com kutubxonasi 233 Berilgan: S=10 sm 2 =10·10 -4 m 2 ; n= 18 1 10 ; s λ=5·10 -7 m; k=0,7. Òopish kerak: p ? Yechilishi. Yoruglikning elektromagnit nazariyasiga kora yoruglikning bosimi: = + (1 ), I p k c bunda: I sirtga tushayotgan yoruglikning intensivligi. Intensivlik sirtning birlik yuzasiga birlik vaqtda tushgan fotonlarning energiyasiga teng ekanligini etiborga olsak, u holda: ⋅ = = n hv nhc I S S λ deb yoza olamiz. Binobarin, yoruglikning bosimini: ⋅ = ⋅ + = + 1 (1 ) (1 ) n hc nh p k k S c S λ λ formuladan hisoblab topish mumkin. Hisoblash: − − − − ⋅ ⋅ ⋅ = + = ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ 18 34 6 4 2 7 2 1 10 6,62 10 J s N s (1 0,7) 2,25 10 . 10 10 m 5 10 m m p 2- masala. Yuzasi 100 sm 2 bolgan sirtga har minutda 63 J yoruglik energiyasi tushadi. 1) yoruglikni tola qaytaradigan; 2) yoruglikni tola yutadigan sirtga korsatiladigan yoruglik bosimini toping: Berilgan: S=100 sm 2 =10 -2 m 2 ; t =1 min=60 s; W=63 J. Topish kerak: p 1 ? p 2 ? Yechilishi. 1. Yoruglikni tola qaytaradigan sirt uchun k=1, binobarin, yoruglikning bosimi = 2 I p c boladi. Intensivlikning tarifiga kora: = W I St bolgani uchun bosim formulasi quyidagi korinishni oladi: 2 . = W p cSt www.ziyouz.com kutubxonasi 234 Hisoblash: − − − ⋅ = = ⋅ = ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ 7 7 2 8 2 2 2 63 J N 7 10 7 10 P à. m m 3 10 10 m 60s s p 2. Yoruglikni tola yutuvchi sirt uchun k=0. U holda yorug- likning bosimi quyidagi formuladan aniqlanadi: = = ⋅ . I W p c c St Hisoblash: − − − = = ⋅ = ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ 7 2 8 2 2 7 63 J N 3,5 10 3,75 10 P à. m m 3 10 10 m 60s s p Mustaqil yechish uchun masalalar 128. Yoruglik yassi plastinkaga α≠0 burchak ostida tushadi. a) agar plastinkaning sirti hamma yoruglikni yutsa; b) agar uning sirti yoruglikni kozgudek qaytarsa, unda plastinka qaysi yonalishda itariladi? 129. Jismning sirtiga har sekundda 100 J ga teng yoruglik energiyasi tushadi. Agar yoruglikning tolqin uzunligi 5·10 -5 sm bolsa, shu sirtga 15 sekund davomida nechta yoruglik kvanti tushadi? 130. Quvvati 9 W bolgan yoruglik oqimi qaytarish koeffitsiyenti 0,8 bolgan 10 sm 2 yuzali sirtga normal yonalishda tushadi. Bunda sirtga qanday bosim korsatiladi? 131. 100 W li elektr lampochka devoriga beradigan yoruglik bosimini toping. Lampochka kolbasining radiusi 5 sm bolgan sferik idishdan iborat. Lampochka devori oziga tushayotgan yoruglikning 10% ni qaytaradi. Istemol qilingan barcha quvvat nurlanishga sarflanadi deb hisoblang. 132. Òolqin uzunligi 4900 A ° bolgan yoruglik dastasi sirtga perpendikulyar holda tushib, unga − ⋅ 6 2 N 5 10 m bosim beradi. Yoruglikning sirtdan qaytish koeffitsiyenti 0,25 ga teng. Shu sirtning birlik yuzasiga bir sekundda qancha foton tushadi? www.ziyouz.com kutubxonasi 235 AÒOM VA YÀDRO FIZIKASI VII bob. ATOM FIZIKASI 75- §. Atom tuzilishi. Òomsonning atom modeli Moddaning tuzilishi haqidagi dastlabki fikrlar qadimgi yunon falsafasida uchraydi. Eramizdan avvalgi V asrda atom haqidagi birinchi tushunchani yunon olimi, faylasuf-materialist Demokrit kiritgan. Demokritning fikricha, materiya juda kop sonli mayda bolinmas zarralar atomlardan tashkil topgan, ular bir-biri bilan birikib va bolinib tabiatdagi cheksiz turli-tuman narsalarni hosil qiladi. Atomlar abadiy va ozgarmas, ular «yoqdan bor bolmaydi va bordan yoq bolmaydi», ular shakli va olchami bilan bir-biridan farqlanadi, degan fikrni ilgari surgan. Demokritning atomistik falsafasi hozirgi zamon tabiiy bilishning asosi bolib qoldi. Òaxminan osha davrda Empedokl modda tuzilishi togrisidagi boshqa nazariyani kotarib chiqqan, uni keyinroq (eramizdan avvalgi IV asrda) tabiiy bilish rivojiga tasiri uzoq vaqt davom etgan Aristotel rivojlantirgan. Bu olimlarning fikricha, modda mayda zarralardan barcha jismlar uchun bir xil bolgan birlamchi materiya («il» va «ilem» deb nomlangan materiya)dan tuzilgan bolib, birlamchi materiyaga tort element: olov, tuproq, havo va suv tasir etishi natijasida moddalar malum sifat kasb etadi, ular ana shu sifatlarga qarab bir-biridan farq qiladi. Orta asr alkimyosi shu fikrga asoslanadi. Alkimyogarlarning maqsadi oddiy metallarni nodir metallar oltin va kumushga aylantirishdan iborat bolganligidan, ular moddalardan yuqorida aytilgan tort elementni chiqarib tashlab, sof birlamchi materiya olishga urindilar. Lekin ularning urinishlari samarasiz boldi va inqirozga yuz tutdi. Shundan song yana atom nazariyasi birinchi oringa chiqib oldi. XIX asr boshlarida bu nazariya Dalton va Lomonosovning buyuk xizmatlari tufayligina muhim ahamiyat kasb etdi. Dalton turli elementlarni ozaro tasir qildirib kimyoviy birikmalar hosil qilish usullarini kuzatib, har bir element atomlardan tuzilgan, atom esa moddaning bolinmas birligidir, degan xulosaga keldi. Bir xil kimyoviy elementning atomlari boshqa xil kimyoviy elementning atomlaridan farq qiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 236 1869- yilda rus olimi D.I. Mendeleyev tomonidan elementlarning davriy sistemasi kashf etildi. Mendeleyevning xizmatlari shundan iboratki, u birinchi bolib, elementlarning individual xossalarining tashuvchilarini ornatdi. Bu tashuvchilar atomlardir. U atomlar kimyoviy manoda bolinmas dedi, ammo qorqmasdan atomlar hosil bolganda energiya ajraladi va ularning massalari ozgaradi, deb faraz qildi. Mendeleyev «atomlar dunyosi osmon yoritkichlari dunyosi ozining quyoshi, sayyora va yoldoshlari bilan qanday tuzilgan bolsa, shunday tuzilgan», degan goyani sezgan edi. Fanning keyingi rivoji bu ulug goyaning togriligini isbotladi. XIX asr oxiridagi eksperimental izlanishlar bilan hozirgi zamon fizik atomistikasining yangi bosqichiga qadam qoyildi. Bu bosqich Rentgen va Bekkerel kashfiyotlaridan boshlandi. 1895- yilning oxirida nemis fizigi V.K. Rentgen rentgen nurlarini (56- § ga qarng), 1896- yilda fransuz fizigi A.A. Bekkerel radioaktivlikni kashf etdilar (97- § ga qarang). Bu ikkala hodisa atom ichida roy beruvchi nomalum jarayonlar bilan albatta bogliqligi olimlarga malum bolib qoldi. Va, nihoyat, 1897- yili ingliz fizigi J. Òomson katod nurlarining tabiatini organish jarayonida atom tarkibiga kiruvchi birinchi elementar zarra elektronni kashf etdi. Elektr zaryadini tashuvchi elementar zarra elektronning mavjudligini nemis olimi Gelmgols nazariy aytib otgan edi. Shunday qilib, jismlarning ishqalanishida elektrlanishini organish, elektroliz, gazlarning ionlanishi, katod nurlari, fotoeffekt, rentgen nurlari va radioaktivlikni tadqiq qilish atomlar ichida manfiy elektr xossalariga ega bolgan juda kichik zarra elektron mavjud ekanligini, binobarin, atom bolinmas zarra emas, balki murakkab ichki strukturaga ega ekanligini isbot qildi. Fizika va kimyo sohasidagi kopgina tadqiqotlar barcha moddalarning molekulalari hamda atomlari elektr jihatidan neytral (yani, ortiqcha elektr zaryadiga ega emas) degan xulosaga olib keladi. Shunday ekan, atomning ichida zaryadlarining yigindisi shu atom tarkibidagi barcha elektronlar zaryadlarining yigindisiga teng bolgan musbat zaryadlangan zarralar bolishi kerak, deb oylash tabiiydir. Olimlar oldida: Atom qanday tuzilgan? Atomning ayrim qismlari nimalardan iborat? Ular bir-biriga nisbatan qanday joylashgan? www.ziyouz.com kutubxonasi 237 degan va shunga oxshash koplab savollar tugildi. Shu tufayli turli atom modellari muhokama qilina boshlandi. 1903- yilda J. Òomson ozining atom modelini taklif qildi. Ushbu modelga asosan atom butun hajmi musbat elektr zaryadi bilan bir xil zichlikda zaryadlangan shardan iborat bolib, elektronlar osha musbat elektr «bulutida» goyo suzib yuradi. Shardagi musbat zaryadlar yigindisi elektronlarning manfiy zaryadlari yigindisiga teng boladi. Atom bir butun holatda elektr jihatdan neytraldir. Atomning yoruglik chiqarishiga elektronlarning muvozanat holatdagi kichik tebranishlari natijasi deb qaraldi. Bu modelda kop tushunmovchiliklar mavjud edi. Musbat zaryadlangan atom massasi nimadan iborat? Bu modelni atomlarning radioaktiv nurlarni chiqarishi bilan qanday boglash mumkin? Atomda musbat zaryadlangan zarralar bormi? Nihoyat, Òomson taklif qilgan atom modeli togrimi? Axir, u bu modelni taxmin va farazlar asosida qurgan-ku! Bu taxmin va farazlarni tajribada tasdiqlash zarur edi. Òomson oz modelini yaratayotgan vaqtda unga qarama-qarshi hodisalar mavjudligiga qaramasdan, bu model atom tuzilishi haqidagi tushunchalarning rivojlanish bosqichlarida kerakli rol oynadi. Eng avvalo Òomson atomning murakkab sistema ekanligini birinchi marta isbotladi. Atomning elementarligi haqidagi kop asrlik tasavvurlarni buzdi. Òomson modeli fizika nuqtayi nazaridan elementlarning davriy sistemasini va kimyoviy reaksiyalarni tushuntirib berishi katta ahamiyatga ega edi. Òomson kimyoviy reaksiyalar elektronlar hisobiga sodir bolishini ham isbotlab berdi. Ammo yangi tajriba natijalari koproq va yana koproq Òomsonning atom modelini inkor qila boshladi. 76- §. Rezerford tajribasi. Rezerford formulasi Kop tajriba va nazariy tekshirishlar natijasida atom tuzilishi nazariyasi yaratildi. Bu nazariyani yaratishda ingliz olimi Rezerford tomonidan otkazilgan tajribalar muhim ahamiyatga ega boldi. Katod nurlarining elektr va magnit maydonlarda ogishini kuzatish elektronlarning bu maydondagi harakat tezligini hisoblashga va ular zaryadining massasiga nisbati (e/m) ni aniqlashga imkon berdi. Elektronning zaryadi elektroliz qonunlari asosida hisoblab topildi va songra bevosita olchandi. Elektronning zaryadini va www.ziyouz.com kutubxonasi 238 uning zaryadining massasiga nisbatini bilgan holda elektronning massasini hisoblash mumkin boldi. Elektronning massasi vodorod atomi massasidan 1836 marta kichikdir. Elektronlarning massasi atomlarning massasidan bir necha ming marta kichikligidan atomning asosiy massasi uning musbat zaryadli qismiga togri keladi, degan fikr kelib chiqadi. Atom ichida musbat zaryadning va binobarin, massasining taqsimlanishini tadqiq qilish uchun Rezerford va uning shogirdlari α-zarralarning yupqa metall plastinka folgalar orqali otganda uchish yonalishlari ozgarishi (sochilishi)ni organdilar. α-zarralar bazi moddalarning radioaktiv yemirilishi (parchalanishi) paytida juda katta tezlik bilan ajratib chiqaradigan musbat zaryadli zarralari bolib, ular oz tabiatiga kora geliy ionlaridan iboratdir. Bu zarralarning massalari elektron massasidan taxminan 8000 marta katta, musbat zaryadi esa absolyut kattaligi jihatidan elektron zaryadidan ikki marta kattadir. Radioaktiv moddadan α-zarralarning uchib chiqish tezligi 10 4 km/s tartibida boladi. Rezerford tajribasi quyidagicha amalga oshirilgan (184- rasm). Qorgoshindan maxsus yasalgan kovak ichiga radioaktiv modda kiritilgan bolib, u α-zarralar manbayi bolib xizmat qiladi. α-zarralar qorgoshin qatlamida kuchli tormozlanishi sababli ular tashqariga faqat ingichka tirqish orqali chiqa oladi. Shu usul bilan hosil qilingan α-zarralarning ingichka dastasi uning yoliga qoyilgan tekshirilayotgan modda (masalan, oltin, mis)dan yasalgan yupqa folga P ga tushadi. α-zarralar folgadan otganida boshlangich harakat yonalishidan turli burchakka ogadi, yani α-zarralar folgada sochiladi. Sochilgan α-zarralar rux sulfid surtilgan E ekranga borib urilib hosil qilgan chaqnash (ssintillyatsiya)lar M mikroskop orqali kuzatiladi. 184- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 239 Qurilma ichidan havosi sorib olinadi. Folga bolmaganda E ekranda α-zarralarining ingichka shulasi hosil qilgan chaqnash- lardan iborat yorug yol hosil boladi. Biroq shulaning yoliga folga qoyilganda α-zarralarning sochilishi tufayli ekranning katta qismida chaqnashlar vujudga keladi. Kuzatishlarning korsatishicha: 1) P folgaga tushayotgan α- zarralarning soniga nisbatan unda sochilgan zarralarning soni ancha kam; 2) katta burchak ostida, hatto 180° burchak ostida sochilgan α-zarralar ham bor (185- rasm); 3) sochilish burchagining ortishi bilan sochilgan α-zarralarning soni keskin kamayib ketadi. α-zarralarning modda orqali otganda bunday sochilishiga sabab, ularga moddani tashkil etuvchi zarralarning tasir etishidir, deb oylash tabiiydir. α-zarraning katta burchakka ogishi modda atomining musbat zaryadli va uning massasini oziga mujas- samlantirgan qismi bilan ozaro tasiri (toqnashishi)dan kelib chiqadi. Chunki yengil elektronlar nisbatan ozidan ogir va juda tez α-zarralarning harakatini sezilarli darajada ozgartira olmaydi. Bundan Rezerford atomning yadrosi haqidagi goyaga keldi. Atom yadrosi atomning deyarli butun massasi va butun musbat zaryadi yigilgan juda kichik olchamli qismidir. Agar folganing 1 sm 2 yuzasiga 1 s da tushgan α-zarralarning soni N, folganing 1 sm 3 hajmdagi atomlar soni n, P folga markazidan E ekrangacha bolgan masofa l, folganing qalinligi b bolsa, u holda 1 sm 2 yuzadan 1 s da θ burchak ostida sochilayotgan α-zarralarning ∆N soni: 2 2 2 2 4 1 2 4 sin 2 ∆ = ⋅ nNb Ze N l m α θ υ (130) 185- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 240 formuladan aniqlanishini Rezerford hisoblab korsatdi, bunda: m α α-zarraning massasi; υ α-zarraning tezligi; q=Ze atom yadrosining zaryadi; (q α =2e α-zarraning zaryadi). (130) formulani Rezerford formulasi deyiladi. α-zarralarning sochilishiga doir tajribalar Rezerford formulasini tola tasdiqlaydi. Òurli xil burchaklar ostida sochilgan α− zarralarni sanab (186- rasm), Rezerford yadro olchamini aniqlay oldi. Yadroning diametri 10 -15 m tartibida ekanligi malum boldi. Keyinchalik yadroning q=Ze zaryadi ham aniqlandi, bunda: e elementar zaryadning absolyut qiymati; Z mazkur kimyoviy elementning Mendeleyev davriy sistemasidagi tartib nomeri. 77- §. Atomning planetar modeli va uning kamchiliklari Kopgina tajribalar natijalarini tahlil qilib, 1911- yilda Rezerford atom tuzilishining planetar modelini yaratdi. Bu modelga muvofiq atomning markazida uning deyarli butun massasiga teng massali va musbat zaryadga ega bolgan yadro joylashgan. Yadro atrofida elektronlar tayinli orbitalar boylab harakat qiladi (elektronlar atom ichida tinch holatda tura olmaydi, bu holda ular yadroga qulab tushgan bolar edi). Bu harakat yadro tomonidan tasir qiluvchi kulon kuchi natijasida yuz beradi. Yadroning olchami 10 -15 m tartibida, atomning olchami esa elektronlar orbitasining olchami bilan aniqlanadi va 10 -10 m ga yaqin ekanligi malum. Butunicha olib qaralganda atom neytral bolgani uchun atom ichidagi elektronlar soni yadro zaryadi singari elementning Mendeleyev davriy sistemasidagi tartib nomeriga teng boladi. Shunday qilib, har bir kimyoviy elementning atomi yadro va uning atrofida harakatlanuvchi elektronlardan iborat. Bu elektronlar atomning elektron qobigini tashkil etadi. 186- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 241 Eng sodda atom vodorod atomi bolib, uning yadrosi atrofida faqat bitta elektron harakatlanadi. Vodorod atomining yadrosi absolyut kattaligi jihatidan elektron zaryadiga teng bolgan mus- bat zaryadga va elektron massasidan taxminan 1836 marta katta bolgan massaga ega. Bu yadro proton deb ataladi va elementar zarra sifatida qaraladi. Qolgan atomlar ancha murakkab tuzilish- ga egadir. Elementning davriy sistemasidagi tartib nomeri orta borgan sari atomdagi elektronlar soni orta boradi. Masalan, vodorod atomining yadrosi atrofida 1 elektron, geliy atomining yadrosi atrofida 2 elektron, litiy yadrosi atrofida 3 elektron aylanadi va hokazo, nihoyat, 104- orinda turgan kurchatoviy atomining yadrosi atrofida 104 elektron aylanadi. 187- rasmda vodorod (a), geliy (b) va litiy (d) atomlarining modellari tasvirlangan. Shunday qilib, atomning sodda va yaqqol planetar modelining bevosita eksperimental asosi bor. Ammo atom tuzilishining bu klassik modeli kamchiliklardan xoli emas. Biz 53- paragrafda yoruglik tolqinlarining manbayi mod- dalarning atomlari ekanligini va atomar holatdagi moddalarning nurlanish spektri chiziq-chiziq spektr ekanligini korib otgan edik. Xosh, atomlar qanday qilib nur sochadi? Bu savolga atom tuzilishining planetar modeliga asosan quyidagicha javob topish mumkin. Atomda elektron yadro atrofida berk orbitalar boylab tezlanish (markazga intilma tezlanish) bilan harakat qiladi, shu sababli klassik elektrodinamika qonunlariga muvofiq elektron ozgaruvchan elektromagnit maydon hosil qiladi. Shuning uchun atom elektromagnit tolqinlar manbayi bolishi va elektronning yadro atrofida aylanish chastotasiga teng chastotali tolqinlarni uzluksiz nurlab turishi kerak. Ammo elektron yadro atrofida istagan chastota bilan aylanishi mumkin. Shunday ekan, berilgan modda atomlarining 187- rasm. 16 Olmasova M.H. www.ziyouz.com kutubxonasi 242 nurlanish spektrida turli uzunlikdagi tolqinlarning bolishi, binobarin, modda atomlarining nurlanishi tutash spektrni berishi kerak. Atom nurlanishining mexanizmi haqidagi savolga berilgan bunday javob tajriba natijalariga mutlaqo ziddir. Birinchidan, atomlarning nurlanish spektri tutash bolmay, balki chiziq- chiziqdir. Ikkinchidan, bu chiziqlarga mos elektromagnit tolqinlarning chastotalari elektronlarning yadro atrofidagi aylanish chastotasiga mutlaqo bogliq emas. Uchinchidan, agar elektron yadro atrofida aylanib, elektromagnit tolqinlarni toxtovsiz chiqarib tursa, atomning energiyasi uzluksiz kamayib borishi kerak. Buning natijasida elektron spiral boyicha harakatlanib, asta-sekin yadroga yaqinlashib borishi va oxiri elektr tortishish kuchlari tasirida yadroga tushishi lozim (188- rasm). Nyuton mexanikasi va Maksvell elektrodinamikasiga asoslangan hisoblar elektronning 10 -8 sekund tartibidagi juda qisqa vaqt ichida yadroga qulashi lozim ekanini korsatadi. Bunga kora atom ozining elektron qobigini, shu bilan birga oziga xos fizik va kimyoviy xossalarini yoqotadi. Òajribalar esa atomlarning juda ham turgun sistema ekanligini va qozgatilmagan holatda hech qanday elektromagnit tolqinlar chiqarmasdan cheksiz uzoq muddat yashay olishini korsatadi. Atomlar nurlanishga energiya sarf qilishi natijasida muqarrar halokatga uchrashi haqidagi tajribaga muvofiq kelmaydigan xulosa klassik fizika qonunlarini atom ichida boladigan hodisalarga tatbiq qilish natijasidir. Bundan atom masshtabidagi hodisalarga klassik fizika qonunlarini qollash mumkin emas, degan xulosa kelib chiqadi. 188- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 243 78- §. Bor postulatlari. Energetik sathlar 77- § da atomning planetar modeli (uni yadro modeli deb ham yuritiladi) klassik mexanika va elektrodinamika bilan birgalikda na atomning turgun sistema ekanligini, na atom spektrining xarakterini tushuntirishga qodir emas ekanligini kordik. Bu ziddiyatlarni hal qilish yolini 1913- yilda daniyalik fizik Nils Bor topgan edi. Bunda u Plank gipotezasiga va Eynshteynning yoruglik kvantlarining mavjudligi haqidagi goyalariga tayanib, tabiat jarayonlari haqidagi kvant tasavvurlarni yanada rivojlantirdi. Biroq Bor atomning izchil nazariyasini bermay, balki yangi nazariyaning asosiy qoidalarini postulatlar tariqasida ifodalab berdi. Shu bilan birga Bor klassik fizika qonunlarini ham shaksiz rad etmay, balki ozining postulatlari bilan klassik nazariya qollanishlariga bazi cheklanishlar qoyadi, xolos. Borning qilgan farazi u tariflagan quyidagi ikki postulatda oz mazmunini topdi: 1. Atom sistemasi faqat maxsus statsionar yoki kvant holatlarda bola oladi, bu holatlarning har biriga muayyan W n energiya mos keladi. Statsionar holatda atom yoruglik chiqarmaydi ham, yutmaydi ham. 2. Atom bir statsionar holatdan ikkinchisiga otganda yoruglik chiqaradi (yoki yutadi). Nurlangan (yoki yutilgan) fotonning energiyasi statsionar holatlar energiyalarining ayirmasiga teng: hv mn =W m −W n , (131) bunda: m va n butun sonlar; W m va W n mos ravishda atomning m va n-statsionar holatlari energiyasi. (131) formuladan atomning m-statsionar holatdan n-statsionar holatga otganida nurlanish chastotasi quyidagi korinishda ifodalanadi: − = = − . m n m n mn W W W W h h h ν (132) Shunday qilib, atom chiqaradigan elektromagnit tolqinlar chastotasi atomning statsionar holatlariga mos keladigan energiya farqi bilan aniqlanar ekan. Atomning har bir statsionar holatiga mos keladigan energiya qiymatlarini grafik usulda malum energetik balandliklarda joylashgan sathlar tarzida gorizontal chiziqlar bilan tasvirlash www.ziyouz.com kutubxonasi 244 mumkin (189- rasm). Bu gorizontal chiziqlarni energiya sathlari yoki energetik sathlar deyiladi. Bunda eng chuqur (eng past) sath energiyaning eng kichik (W 1 ) qiymatiga mos keladi. Atomning bunday energiya bilan xarakterlanadigan holati normal holat, energetik sathni esa normal energetik sath deyiladi. Normal sathdan yuqorida yotgan barcha sathlarni uygongan sath deb, unga mos atomning holatini esa uygotilgan holat deb ataladi. Atomning bir energetik sath (statsionar holat)dan ikkinchi energetik sath (statsionar holat)ga otishida nurlanishini yoki nur yutishini shu ikki sathni birlashtiruvchi strelkali chiziqlar bilan tasvirlanadi. Atom yuqori energetik sathlardan quyi energetik sathlarga oz- ozidan otish ehtimoli kop, bunda u elektromagnit tolqinlarni nurlaydi. Ammo atom normal sathdan uygotilgan sathga oz-ozidan otishi mumkin emas. Bunday otishni amalga oshirish uchun atomga tashqaridan malum miqdorda energiya berishi kerak, yani atomni uygotish kerak. Bunda atom energiya yutadi va yutilgan energiyaga mos kelgan chastota ham (132) formula bilan aniqlanadi. Atomni uygotilgan holatga keltirish uchun zarur boladigan eng kam energiya uygotuvchi energiya deb ataladi. Shunday qilib, atom tamomila aniq chastota (uzunlik)li elektromagnit tolqinlarnigina chiqarishi yoki yutishi mumkin. Atom spektrining chiziq-chiziq ekanligi ham shu bilan boglangan. Borning birinchi postulati klassik mexanikaga ziddir. Klassik mexanikaga asosan harakatlanayotgan elektronning energiyasi har qanday bolishi mumkin. Borning ikkala postulati Maksvell elektrodinamikasiga ham ziddir, chunki birinchi postulat elektronlar elektromagnit tolqinlar 189- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 245 chiqarmagan holda tezlanish bilan harakatlanishini va ikkinchi postulat nurlangan yoruglikning chastotasi elektronlar harakatining xarakterini emas, balki atom energiyasining ozgarish kattaligini korsatadi. Bor postulatlari, asosan, Rezerfordning atom tuzilishi planetar modelini saqlash bilan birga, uni 77-§ da korsatib otilgan va tajribaga zid bolgan kamchiliklardan xoli qildi. 79- §. Vodorod atomi uchun Borning elementar nazariyasi Bor oz postulatlarini eng sodda atom vodorod atomining nazariyasini yaratish uchun qolladi. Vodorod atomi bitta proton (vodorod atomining yadrosi) va bitta elektrondan iborat. Yadroning massasi elektron massasidan 1836 marta katta bolgani uchun yadroni qozgalmas deb hisoblash mumkin. Bor elektron yadro atrofida doiraviy orbitalar boyicha harakatlanadi, deb faraz qildi. Asosiy vazifa vodorod chiqarayotgan elektromagnit tolqinlarning chas- totalarini aniqlashdan iborat boldi. Bu chastotalarni ikkinchi postulatdan foydalanib topish mumkin, lekin buning uchun atom energiyasining statsionar qiymatlarini aniqlash metodini bilish kerak. Boshqacha aytganda, energiyani kvantlash qoidasini bilish zarur. Bu qoidani ham Bor postulat tarzida berdi. Atomning toliq W energiyasi elektronning yadro bilan boladigan ozaro tasirining potensial energiyasi bilan elektronning orbital harakatidagi kinetik energiyasi yigindisiga tengdir: 2 2 2 2 0 0 0 0 , 2 4 2 4 = + − = − m m e e W r r υ υ πε πε (133) bunda: m 0 elektronning massasi; υ uning orbita boyicha harakat tezligi; r orbita radiusi; ε 0 elektr doimiysi, minus ishora ozaro tasirlashayotgan zarralar (elektron va proton)ning zaryadlari qarama- qarshi ishorali ekanligidan (bunda potensial energiya manfiy boladi) kelib chiqadi. Ravshanki, elektronni radiusi r bolgan orbitada tutib turuvchi markazga intilma kuch elektron bilan yadroning ozaro tortishishidagi Kulon kuchidan iboratdir, yani: 2 2 0 2 0 . 4 = m e r r υ πε (134) www.ziyouz.com kutubxonasi 246 Òezlikning bu munosabatdan topilgan qiymatini (133) formulaga qoyib, W energiyani topamiz: 2 0 . 8 = − e W r πε (135) Borning birinchi postulatiga kora energiya faqat tayinli W n qiymatlargina qabul qilishi mumkin. Shuning uchun (135) formulaga muvofiq vodorod atomidagi orbitalarning radiuslari ham ixtiyoriy bola olmaydi. Borning kvantlash qoidasi orbitalarning mumkin bolgan radiuslari uchun: 0 0 2 2 2 , = n h r n m e ε π (136) ifodani va elektronning orbita boyicha harakat tezligi uchun 2 0 1 2 ⋅ = n e h n υ ε (137) ifodani beradi, bunda n=1,2,3, ... qiymatlarni oladi. (136) formula mumkin bolgan orbitalarning radiuslarini hisoblashga imkon beradi. Bor postulati boyicha bu orbitalarni ruxsat etilgan yoki Bor orbitalari deb ataladi. Bor orbitalarining radiuslari n soni ozgarishi bilan uzlukli (diskret) ravishda ozgaradi. Bor orbitasining eng kichik radiusi uchun n=1 boladi, binobarin: 12 34 2 2 10 0 1 2 31 19 2 0 F 8,85 10 (6,625 10 J s) m 0,53 10 m. 3,14 9,11 10 kg (1,6 10 C) − − − − − ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ = = = ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ h r m e ε π Bu kattalik atom radiusining kattaligi tartibida (77- § ga qarang) ekanligi korinib turibdi. Demak, Bor nazariyasi atomning olchamini togri korsatib beradi. Ruxsat etilgan elektron orbitalari 190- rasmda tasvirlangan. 190- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 247 Elektron orbitalari radiuslarining (136) ifodasini (135) formu- laga keltirib qoyib, atomning statsionar holatlari energiyalarining qiymatlarini topamiz: 4 0 2 2 2 0 1 . 8 = − ⋅ n m e W h n ε (138) 191- rasmda vodorod atomining (138) formula boyicha hisob- langan energetik sathlari diagrammasi tasvirlangan. (136) va (138) formulalarga binoan, atomning statsionar orbitalari radiusi va statsionar holatlari energiyasi kvant soni deb ataladigan n sonining qiymatiga bogliq. Energiyaning manfiy ishorasi atomdan elektronni olish uchun tashqi kuchlar ish bajarishi kerakligini bildiradi. Elektronning eng kam W 1 energiyasi atomning normal holatdagi statsionar orbitasining r 1 radiusiga mos keladi. Binobarin, atomning normal holati shundayki, unda elektron yadroga eng yaqin orbita boylab harakatlanadi. Atom bu holda nur chiqara olmaydi, chunki elektronning bu orbitadan yadroga yanada yaqinroq orbitaga otishining imkoni yoq. Shunday qilib, (138) formulaga kora elektron yadroga eng yaqin (n=1) r 1 radiusli orbitada harakatlanganda atom minimal (W 1 ) energiyaga, elektron eng uzoq (n=∞) r ∞ radiusli orbitada harakatlanganda esa maksimal (W ∞ ) energiyaga ega boladi. Biroq n→∞ da r n →∞ va W ∞ →0 boladi. Bu esa elektronning yadrodan cheksiz uzoqlashganini va yadro bilan boglanishni uzganini bildiradi. Demak, bu holda atom elektronini yoqotadi va musbat ionga 191- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 248 aylanadi. Elektronni n=1 orbitadan (normal holatdan) n=∞ orbitaga (cheksiz uzoqlikka) otkazish uchun zarur bolgan energiyani atom- ning ionlashish energiyasi deyiladi. Borning ikkinchi postulatiga va (138) formulaga muvofiq, vodorod atomi nurlanishining mumkin bolgan chastotalari quyidagi formula bilan aniqlanadi: ν ε = − = − 4 0 2 3 2 2 0 1 1 , 8 m n mn W W m e h h h n m (139) bunda: m>n, m va W m atomning boshlangich (nur chiqarish- gacha) holatiga mos kelgan kvant soni va energiyasi; n va W n atomning oxirgi (nur chiqargandan keyingi) holatiga oid xarakteris- tikalari. Vodorod atomining nazariyasi vodorodsimon atomlar deb ataluv- chi ionlashgan atomlarga, (masalan, geliy He + , litiy Li ++ , berilliy Be +++ ionlariga) ham qollaniladi. Ammo bu holda formulalarni chiqarishda yadro zaryadini e ga emas, balki Ze (bunda Z element- ning atom raqami)ga teng deb olish kerak. U holda Borning (139) spektral formulasini vodorodsimon atomlarga tatbiq qilinganda u quyidagi korinishni oladi: ν ε = − 2 4 0 2 3 2 2 0 1 1 . 8 mn m Z e h n m (140 ) Bor nazariyasida spektral chiziqlar chastotalari uchun topilgan (139) va (140) formulalar tajriba bilan juda mos kelishi aniqlandi. 80- §. Frank va Gers tajribasi Atomning diskret energetik sathlarining mavjudligi 1913- yilda nemis fiziklari D. Frank va G. Gerslar tomonidan otkazilgan tajribalar bilan tasdiqlangan. Òajriba asosida quyidagi goya yotadi. 192- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 249 Yadro atrofida aylanayotgan elektron ozining energiyasini asta- sekin bir tekis ozgartira olmaydi. Atomning boshqa atom yoki elektron bilan ozaro tasiri natijasida olishi mumkin bolgan minimal energiya miqdori atomning normal holati va birinchi uygongan holatidagi energiyalarining ayirmasiga teng bolishi kerak. Bundan shunday xulosa chiqadi: agar gaz orqali har birining energiyasi atomning birinchi uygongan va normal holatlari energiya- lari farqidan kichik bolgan elektronlar oqimi otkazilsa, u holda bu elektronlar atomlar bilan elastik toqnashishlari kerak, yani toqna- shishda elektronlarning energiyasi ozgarmaydi, faqat harakat yonalishi ozgaradi. Agar oqimdagi elektronlarning energiyasini oshirsak, u holda energiyaning bu farqqa teng qiymatida elektronlar atomlar bilan toqnashganda ozlarining kinetik energiyasini atomlarni uygotish uchun bera oladi, elektronlarning kinetik energiyasi atomlarning uygo- tish energiyasiga aylanadi, atom bilan elektron noelastik toqnashadi. Birinchi bolib elektronlarning simob atomlari bilan noelastik toqnashishlarini Frank va Gers oz tajribalarida qayd qilganlar. Frank va Gers tajribalarida foydalanilgan qurilmaning sxemasi 192- rasmda keltirilgan. Bu tajribada uchta elektron (K katod, Ò tor va A anod) bolgan va taxminan 1 mm sim. ust. bosimda simob buglari bilan toldirilgan shisha nay ishlatilgan. K katod elektr toki bilan qizdiriladi. Katoddan uchib chiqqan elektronlar katod va Ò tor orasidagi elektr maydonda tezlashadi. Ularning torga yetgandagi kinetik energiyasi elektr maydonning ishiga teng: 2 , 2 = m eU υ bunda: e elektron zaryadi; U katod bilan tor orasidagi kuch- lanish. Ò torning potensiali A anodning potensialidan 0,5 V yuqori, shuning uchun torga yetib kelgan elektronlar tor bilan anod orasidagi maydonda tormozlanadi. Frank va Gers tajribasida anod zanjiridagi tok kuchining katod hamda tor orasidagi kuchlanishga bogliqligi organilgan. Òorning potensiali anod potensialidan 0,5 V yuqori bolgani uchun anodga faqat kinetik energiyalari 0,5 eV dan yuqori bolgan elektronlargina yetib bora oladi. 193- rasmda anod zanjiridagi (G galvanometr bilan olchanayot- gan) I tok kuchining (V voltmetr bilan olchanayotgan) U kuchla- www.ziyouz.com kutubxonasi 250 nishga qanday boglanishda ekanligi tasvirlangan. Òok kuchi avval monoton osib borib, U=4,9 V da maksimumga erishadi, shundan keyin U ning yana ortib borishi bilan keskin kamayib, mini- mumga tushadi va yana yangidan osa boshlaydi. Òok kuchining maksimumlari U kuchlanishning 9,8 V; 14,7 V va hokazo qiymatlarida takrorlanadi. Grafikning bunday korinishda bo- lishi energetik sathlarning diskretligi natijasida atomlar energiyani faqat malum porsiyalar tarzida qabul qila olishi bilan tushuntiriladi. Agar W 1 , W 2 , W 3 , ... lar 1-, 2-, 3- va hokazo statsionar holatlarning energiyalari bolsa, atom ∆W 1 =W 2 −W 1 , ∆W 2 =W 3 −W 1 yoki ∆W 3 =W 4 −W 1 va hokazo energiyalarnigina qabul qilishi mumkin. Elektronning energiyasi ∆W 1 dan kichik bolguncha elektron bilan simob atomining ozaro toqnashuvi elastik xarakterda boladi. Elektronlarning bir qismi torga kelib tushadi, qolganlari anodga yetib borib, galvanometr zanjirida tok hosil qiladi. Elektronning katod tor oraligida erishgan energiyasi ∆W=4,9 eV ga yetganda (bu hol U=4,9 V da roy beradi) yoki undan ortib ketganda toqnashish noelastik boladi, elektronlar ∆W 1 energiyani atomlarga beradi, keyin ancha kichik tezlik bilan harakatlanishni davom ettiradi. Shuning uchun anodga yetib keluvchi elektronlarning soni, demak tok kuchi kamayadi. Song kuchlanishning ortishi bilan tok kuchi yana osib boradi, maksimumga erishadi, keyin noelastik toqnashishdan song keskin kamayib ketadi va hokazo. Keyingi noelastik toqnashuvlar U=9,8 V da (ikki marta), U=14,7 V da (uch marta) sodir boladi. Demak, tajriba natijalaridan simob atomlarining ichki energiyasi ∆W=4,9 eV dan kichik qiymatga ozgarishi mumkin emas, degan xulosa kelib chiqadi. Shunday qilib, atomning ichki energiyasi ixtiyoriy qiymatlar qabul qila olmaydi va ixtiyoriy qiymatlarga ozgarishi mumkin emas. Bu hol atomning diskret energetik sathlarining (statsionar holatlarning diskret toplami) borligini tasdiqlaydi. Bunday xulosaning togriligi yana shu bilan tasdiqlanadiki, katod va tor orasidagi kuchlanish 4,9 V dan kam bolganda naydagi 193- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 251 simob buglari yoruglik sochmaydi. Bunday kuchlanishga erishganda esa simob buglari nurlana boshlaydi: 1 4,9 eV ∆ = = W h h ν formula boyicha hisoblangan nurlanishlar chastotasi eksperimental kuzatilgan chastotaga muvofiq keladi. Bu esa noelastik toqnashishlar natijasida simobning uygongan atomlari keyin quyi energetik holatlarga otib, Borning ikkinchi postulatiga muvofiq nurlanib yoruglik kvantlari chiqarishini bildiradi. 81- §. Atom spektridagi qonuniyatlar. Balmerning umumlashgan formulasi Atom spektrlarini organish atom tuzilishini bilishning kaliti bolib xizmat qiladi. Bizga malumki, atomlarning nurlanish spektri chiziq- chiziq spektrdan, yani alohida rangli chiziqlardan iboratdir (53- § ga qarang). Malum bolishicha, atom spektridagi chiziqlar tartibsiz joylashgan bolmay, balki ularning joylashishi muayyan qonuni- yatlarga boysunar ekan. Eng sodda atom bolgan vodorod atomida buni yaqqol korish mumkin. Aniqlanishicha, spektral chiziqlar guruh-guruh yoki boshqacha aytganda, seriyalarga ajralib, biror seriyaga tegishli chiziqlar esa ozaro malum qonuniyatlar bilan boglangan ekan. 1885- yilda shveytsariyalik oqituvchi Ya. Balmer birinchi bolib vodorod atomining nurlanish spektrining korinadigan qismida yotgan spektral chiziqlarning chastotasini hisoblashga imkon beradigan empirik formulani topdi. Vodorod spektrining bu qismidagi barcha chastotalar quyidagi sodda munosabatni qanoatlantiradi: ν = − 2 2 1 1 , 2 R m (141) bunda m=3, 4, 5 ... (butun sonlar); R Ridberg doimiysi deb atalib, u 3,28985 10 15 s -1 ga teng. Bu formula juda aniq bajariladi. Shuning uchun u nur chiqa- rayotgan atomlarga xos bolgan biror ichki qonuniyatni ifodalaydi, deb aytish mumkin. Vodorod spektrining korinadigan barcha turlari chiziqlari m ning turli xil butun son qiymatlariga mos keladi. Bu chiziqlar guruhi Balmer seriyasi deb ataladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 252 Keyinchalik vodorod spektrida yana bir necha seriyalar borligi aniqlangan. Jumladan, spektrning ultrabinafsha qismida 1906- yilda ingliz fizigi Layman topgan seriya va spektrning infraqizil qismida 1908- yili nemis fizigi Pashen topgan seriya bor (191- rasmga qarang). Layman seriyasidagi spektral chiziqlarning chastotalari quyidagi formuladan aniqlanadi: 2 2 1 1 , 1 = − R m ν (142) bunda m=2,3,4 ... Pashen seriyasi chiziqlarining chastotalari esa quyidagi formula bilan aniqlanadi: 2 2 1 1 , 3 = − R m ν (143) bunda m=4, 5, 6 ... Barcha seriyalarning empirik formulalari bir xil strukturaga ega, shuning uchun vodorod spektrining barcha chiziqlarini quyidagi bitta formula bilan ifodalash mumkin: 2 2 1 1 , = − R n m ν (144) bunda n va m butun sonlar bolib, n=1, 2, 3 ... qiymatlarni, m=(n+1), (n+2), (n+3) ... qiymatlarni oladi. Korinib turibdiki, m>n. (144) ifoda Balmerning umumlashgan formulasi deb ataladi. 82- §. Kombinatsion prinsip. Bor nazariyasining kamchiliklari Vodorod atomidan tashqari boshqa atomlarda chastotalarning spektral toplami boysunadigan qonuniyatlar ancha murakkabroq, lekin ularning hammasi uchun umumiy bolgan xossalar bor. Haqiqatan ham (141) (144) formulalarning tashqi korinishiga bir nazar tashlaylik. Bu formulalardan har birining birinchi doimiy hadi boshqasida ozgaruvchan hadlardan biri ekanligini oson payqash mumkin. Masalan, (143) Pashen formulasidagi 2 3 R doimiy had (141) Balmer formulasidagi birinchi ozgaruvchan had, (142) Layman formulasi uchun esa ikkinchi ozgaruvchan had boladi. (141) Balmer formulasidagi 2 2 R doimiy had, oz navbatida, (142) Layman www.ziyouz.com kutubxonasi 253 formulasida birinchi ozgaruvchan had boladi va hokazo. Bu hol Balmerning (144) umumlashgan formulasining korinishida yaqqol ifodalanib, u vodorod spektrining istalgan spektral chizigining chastotasini n ning qandaydir ikkita butun qiymatida 2 R n tarzdagi ikkita hadning ayirmasi sifatida ifodalash mumkinligini korsatadi. 2 ( ) = R T n n kabi kattaliklarni spektral term yoki term deb, 2 2 2 2 2 , , ,..., ,..., ,... 1 2 3 R R R R R m n (145) qatorni esa spektral termlar qatori yoki spektral termlar sistemasi deb ataladi. (145) dan muayyan atom uchun spektral termlar sistemasini bilgan holda ixtiyoriy spektral chiziqning chastotasini shu sistemaning ikkita hadi ayirmasi holida topish mumkinligi kelib chiqadi. Chastotani bunday usulda ifodalash kombinatsion prinsip deb ataladi. Kombinatsion prinsipga boshqacha tarif ham berish mumkin: bitta seriyaning ikkita spektral chizigining chastotasi malum bolsa, u holda ularning ayirmasi shu atomga tegishli boshqa seriyaning biror spektral chizigining chastotasi boladi. Masalan, Layman seriyasining v 1 =T(1)−T(2) va v 2 =T(1)−T(3) ikki spektral chiziqlarining chastotasi berilgan bolsin, u holda v 2 −v 1 =[T(1)−T(3)]−[T(1)−T(2)]=T(2)−T(3) ayirma Balmer seriyasidagi birinchi chiziqning chastotasi boladi. Kombinatsion prinsip sof empirik yol bilan kashf qilingan. Bu prinsipning chuqur manosi Borning kvant postulatlari tarif- langandan keyingina ochildi. Energetik sathlar tushunchasidan foydalanib, kombinatsion prinsipning fizik manosini quyidagicha tushuntirish mumkin. Spektral termlar orqali nurlanish chastotasining ifodasi quyidagi korinishda boladi: v m,n =T(m)−T(n). (146) Borning ikkinchi postulatiga kora bu chastota quyidagi kori- nishda ifodalanadi: ν − = = − , . m n m n m n W W W W h h h (147) (146) va (147) formulalarni taqqoslab, spektral term: ( ) ( ) yoki = = m n W W T m Ò n h h www.ziyouz.com kutubxonasi 254 ekanligini koramiz. Demak, spektral term atomning statsionar holati energiyasining Plank doimiysiga nisbatiga teng ekan. Shu nuqtayi nazardan kombinatsion prinsipni koraylik. Layman seriyasidagi chastotalar quyidagicha yoziladi: 2 1 3 1 4 1 5 1 1,2 1,3 1,4 1,5 ; ; ; ,.... − − − − = = = = W W W W W W W W h h h h ν ν ν ν bunda: 1 birinchi seriyaning raqami, 2, 3, 4, 5, energetik sathlar raqami. Bu hadlarning ixtiyoriy ikkitasining ayirmasini olaylik: 5 1 2 1 5 1 1,5 1,2 2,5 , − − − − = − = = W W W W W W h h h ν ν ν bunda v 2,5 Balmer seriyasi uchinchi spektral chizigining chas- totasidir (194- rasm) yoki: 3 2 5 2 2,3 2,5 va − − = = W W W W h h ν ν lar Balmer seriyasi birinchi va uchinchi spektral chiziqlarining chastotasi bolsa, u holda: ν ν ν − − − − = − = = 5 2 3 2 5 3 2,5 2,3 3,5 W W W W W W h h h dan ν 3,5 Pashen seriyasi ikkinchi spektral chizigining chastotasi ekanligi korinib turibdi (194- rasmga qarang). Borning ikkinchi postulatiga asosan, vodorod atomi nur- lanishining mumkin bolgan chastotalari quyidagi formula bilan aniqlanar edi [(139) formula]. 194- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 255 4 0 , 2 3 2 2 0 1 1 . 8 = − m n m e v h n m ε Vodorod atomi spektral chiziqlari seriyalarining empirik formulasi (Balmerning umumlashgan formulasi)ga kora nurlanish chastotalari quyidagi qonunga boysunadi [(144) formula]. , 2 2 1 1 . = − m n R n m ν Bu ikki formulani taqqoslansa, Ridberg doimiysi uchun quyidagi ifoda hosil boladi: 4 0 2 3 0 . 8 = ⋅ ⋅ m e R h ε (148) Bu ifodaga kiruvchi doimiy kattaliklarning qiymatlarini qoyib chiqsak, Ridberg doimiysining eksperimental aniqlangan qiymati bilan teng bolgan miqdor kelib chiqadi. Bundan Bor nazariyasi eksperiment bilan miqdoriy jihatdan mos tushishini koramiz. Bor nazariyasi vodorod atomiga qollanganda eng katta muvaf- faqiyatga erishildi, uning yordamida vodorod atomi (shuningdek, vodorodsimon atomlar deb nom olgan, atigi bitta elektroni bolgan ionlar) spektral chiziqlarining tolqin uzunligini hisoblash naza- riyasini yaratish mumkin boldi. Biroq vodorod atomidan keyingi orinda turgan atomlar (ular kop elektronli atomlar deyiladi) uchun Bor postulatlari yordamida miqdoriy nazariya yaratib bolmasligi malum boladi. Bu atomlar uchun Bor nazariyasi faqat sifat jihatidangina xulosa chiqarishga imkon beradi. Bundan tashqari Bor nazariyasi atom chiqarayotgan yoruglikning intensivligi haqida ham hech qanday malumot bermaydi. Bunga Bor nazariyasining mukammal emasligi, uning ichki ziddiyatlarga ega ekanligi sababdir. Shunga qaramay, Bor nazariyasi fizikaning rivojlanishida goyat muhim rol oynadi. Bu nazariya vodorod atomi tuzilishini va vodorod spektrining murakkab tuzilishini miqdor jihatdan tushun- tirib, atom ichidagi jarayonlarni organishga togri yondashish yolini belgilab berdi. Bu nazariyani yanada takomillashtirish atomlar va molekulalarning xossalarini hamda tuzilishining hamma xususiyatlarini miqdor jihatdan tushuntiruvchi hozirgi zamon kvant www.ziyouz.com kutubxonasi 256 mexanikasini yaratish bilan tugallandi. Binobarin, klassik mexanika- ga asoslangan Bor nazariyasi kvant mexanikasini yaratish yolidagi otish bosqichi bolib hisoblanishi mumkin. Òakrorlash uchun savollar 1. Atom tuzilishi haqidagi dunyoqarashning rivojlanishi haqida nimalarni bilasiz? 2. Qanday fizik hodisalar atomlarning murakkab tuzilishga ega ekanligini korsatadi? 3. Òomsonning atom modelini va uning kamchiliklarini tushuntiring. 4. Rezerford tajribasida qanday zarralar oqimidan foydalanilgan? Xarakteristikalarini ayting. 5. Rezerford tajribasi asosida qanday goya yotadi? 6. Rezerford tajribasini tushuntiring. 7. Zarralarning elastik va noelastik toqnashishlari bir-biridan qanday farqlanadi? 8. Rezerford formulasini yozing va tushuntiring. Bu formulaning qanday ahamiyati bor? 9. Atomning planetar modelini tushuntiring. Bu model bilan klassik elektrodinamika orasidagi ziddiyat nimadan iborat? 10. Bor postulatlarini tariflang. Bor postulatlari klassik fizikaning qaysi qonun-qoidalariga zid? 11. Energetik sathlar tushunchasi nimani bildiradi? Energetik sathlar diagrammasini tasvirlang. 12. Atomning normal holati, uygotilgan holati deganda nimani tushunasiz? 13. Atomning nurlanishi va nur yutishini energetik sathlardan foydalanib tasvirlang. 14. Atomning statsionar holatdagi energiyasi qanday energiyalardan tashkil topgan? 15. Vodorod atomi uchun Bor nazariyasini tushuntiring. Statsionar holat energiyasi va statsionar orbita radiusi formulalarini yozing va tushuntiring. 16. Bor nazariyasiga kora vodorod atomining nurlanish chastotasi qanday formula yordamida aniqlanadi? 17. Vodorod atomi spektral qonuniyatlarini tushuntiring. Energetik sathlar diagrammasi vositasida spektral seriyalarning qanday hosil bolishini tasvirlang. 18. Spektral term deganda nimani tushunasiz? Uning mazmuni nimadan iborat? 19. Vodorod atomi spektral chiziqlari chastotasi spektral termlar orqali qanday ifodalanadi? 20. Kombinatsion prinsip nima? 21. Ridberg doimiysi fundamental fizik doimiylar orqali qanday ifodalanadi? Uning son qiymatini hisoblang. www.ziyouz.com kutubxonasi 257 22. Bor nazariyasining qanday yutuqlari mavjud? 23. Bor nazariyasining kamchiliklari nimalardan iborat? Masala yechish namunalari 1- masala. Vodorod atomida elektronning uchinchi orbitadan birinchi orbitaga otganida chiqargan foton energiyasini toping. Berilgan: n=1; m=3; m A =9,1·10 -31 kg; e=1,6·10 -19 C; 2 12 0 2 8,85 10 ; N m − = ⋅ ⋅ C ε h = 6,62·10 -34 J · s. Òopish kerak: ε=hv? Yechilishi. Borning ikkinchi postulatiga muvofiq elektronning uchinchi elektron qobiqdan birinchi elektron qobiqqa otishida chiqargan foton energiyasini 139- formuladan foydalanib hisob- laymiz: 4 2 2 2 2 0 1 1 . 8 = = − e m e h h n m ε ν ε Hisoblash: ε − − − − − ⋅ ⋅ ⋅ = − = ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ 31 19 4 18 2 2 2 2 12 34 2 2 9,1 10 kg (1,6 10 C) 1 1 1,9 10 J. 1 3 C 8 8,85 10 (6,62 10 J ) N m s 2- masala. Vodorod atomining ionlashish potensialini aniqlang. Berilgan: n=1; m=∞; m e =9,1·10 -31 kg; e=1,6·10 -19 C; h=6,62·10 -34 J·s. Òopish kerak: U i ? Yechilishi. Atomning ionlanish potensiali eU i =A i tenglama bilan aniqlanadi, bundagi A i elektronni normal (n=1) elektron qobiqdan cheksizlikdagi (m=∞) elektron qobiqqa chiqarish uchun sarflangan ish. Vodorod atomi uchun Bor nazariyasiga muvofiq: 4 2 2 2 2 0 1 1 . 8 = = − e i m e A h h n m ν ε U holda ionlanish potensiali: 17 Olmasova M.H. www.ziyouz.com kutubxonasi 258 3 2 2 2 0 8 = = i e i A m e U e h n ε boladi, chunki = 2 1 0 m . Hisoblash: − − − − − − ⋅ ⋅ ⋅ = = ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ 31 19 3 12 2 1 2 2 34 2 2 9,1 10 kg (1,6 10 C) 13,6V. 8(8,85 10 C N m ) (6,62 10 J ) 1 i U s 3- masala. Vodorod atomi tolqin uzunligi 4340A° bolgan yoruglikni nurlaganida elektron qaysi elektron qobiqdan ikkinchi elektron qobiqqa otadi? Berilgan: 7 4340A 4,34 10 m; − ° = = ⋅ λ n=2; R =3,29⋅10 15 s −1 ; c =3⋅10 8 m/s. Òopish kerak: m? Yechilishi. Elektronning bir elektron qobiq (yuqori energetik sath) dan ikkinchi elektron qobiqqa (quyi energetik sathga) otganida chiqaradigan yoruglik chastotasini aniqlashda Balmer formulasidan foydalanamiz: 2 2 1 1 . = − R n m ν Biroq , = c ν λ shuning uchun quyidagi ifodani yozish mumkin: = − 2 2 1 1 1 . R c n m λ Bu formuladan m ni topamiz: = − 2 2 1 1 , c R m n λ bundan − = − 1 2 1 . c m R n λ Hisoblash: 1 8 2 7 15 1 1 3 10 m/s 5. 2 4,34 10 m 3,29 10 s − − − − ⋅ = − = ⋅ ⋅ ⋅ m Mustaqil yechish uchun masalalar 133. Atomning (yadro+elektronlar) tuzilishi quyosh sistema- sining (Quyosh+sayyoralar) tuzilishini eslatadi. Ularning orasidagi farq nimada? www.ziyouz.com kutubxonasi 259 134. Elektron atomning bir elektron qobigidan ikkinchi elektron qobigiga otganida chiqargan foton energiyasi 3,37·10 -19 J ga teng. Chiqarilgan yoruglikning tolqin uzunligini aniqlang. 135. Birinchi Bor orbitasining radiusini aniqlang. 136. Vodorod atomi birinchi ikkita Bor orbitasida harakatlanayot- gan elektronning tezligini toping. 137. Normal holatda bolgan vodorod atomining yadrosi va elektroni orasida tasir qiluvchi kulon tortishish kuchi va gravitatsiya kuchini hisoblab toping. 138. Vodorod atomining dastlabki uygonish potensialini aniqlang. 139. Vodorod atomining ikkinchi elektron qobigidagi elekt- ronning toliq energiyasini hisoblang. 140. Vodorod atomlari elektronlar zarbidan uygotilishida vodorod spektri faqat bitta spektral chiziqqa ega bolishi uchun bombardimon qiluvchi elektronlarning energiyasi qanday chegarada bolishi kerak? 141. Normal holatda turgan atom bilan uygotilgan holatda turgan atom orasidagi farq nimada? 142. Vodorod atomi spektrining korinadigan sohasidagi uchinchi spektral chizigiga mos keluvchi tolqin uzunligini aniqlang. 143. Vodorod atomi nurlanish spektrining korinadigan sohasidagi spektral chiziqlarning eng katta va eng kichik tolqin uzunliklarini toping. 144. Layman seriyasidagi tolqinning minimal uzunligini aniqlang. 145. Vodorod atomi 12,5 eV energiyali elektronlar bilan uygotil- ganda qanday spektral chiziqlar hosil boladi? 83- §. Moddalarning tolqin xususiyatlari. Lui de-Broyl gipotezasi Bor nazariyasining kamchiliklari atomda elektron makroskopik jismlar bilan otkazilgan tajribalar asosida aniqlangan klassik mexanika va elektrodinamika qonunlaridan farqlanuvchi boshqa qonunlar boyicha harakatlanishini korsatadi. Nisbiylik nazariyasidagi kabi bu qonunlarni makrojismlarga tatbiq qilinganda klassik mexanika qonunlariga aylanishi kerak. Bunday moslik prinsipi atom tuzilishi muammolarini hal etishdagi kop urinishlarga sabab boldi. Bu sohada fransuz fizik-nazariyotchisi Lui de-Broyl togri yoldan bordi. Yoruglik tabiati haqidagi bilimning rivojlanishi shuni korsata- diki, optik hodisalarda oziga xos dualizm mavjuddir, yani yoruglik ham tolqin, ham korpuskulyar xossalarga ega (74- § ga qarang). www.ziyouz.com kutubxonasi 260 1924- yilda Lui de-Broyl bunday dualizm faqat optik hodisalarning spesifik xossalari bolmay, balki universal manoga egadir, degan gipotezani ilgari suradi. Uning gipotezasiga kora modda zarralari ham xuddi yoruglik kabi ikkilanma xossaga ega va harakatlanayotgan har qanday zarraga = = h h m p λ υ (149) tolqin uzunligi mos keladi, bunda: p=m υ harakatlanayotgan zarraning impulsi. (149) formula bilan aniqlanadigan tolqinlarni de-Broyl tolqinlari deb ataladi. De-Broyl gipotezasi faqat nazariy xarakterga ega. Ushbu gipotezani isbotlash yoki inkor etish uchun tajriba natijalari lozim edi. De-Broyl tolqin uzunligi juda kichik. Òegishli hisoblashlarning korsatishicha, masalan, elektron hatto yoruglik tezligiga yaqin tezlik bilan harakatlanganda ham de-Broyl tolqin uzunligi 10 -10 m tartibida ekan. Bundan davri 10 -10 m tartibida bolgan difraksion panjaraga elektronlar oqimining dastasi yuborilsa, elektronlarning ularning tolqin xossalarini namoyon qiluvchi difraksiyalanishi kuzatilishi kerak. Bunday difraksion panjara sifatida fazoviy kristall panjaradan foydalanish mumkin, chunki kristall atomlari orasidagi masofa (kristall panjara davri) ham 10 -10 m tartibidadir. 1927- yilda amerikalik tadqiqotchilar K. Devisson va L. Jermer shu usuldan foydalanib, nikel monokristallida elektronlarning sochilishini organdilar. Sochilgan elektronlar ozlarini xuddi tolqin kabi tutdilar va difraksion manzara kabi manzarani hosil qildilar. Elektronlar difraksiyasi katta tezlikka ega bolgan elektronlarning yupqa metall plastinka folgadan otgandan song ham hosil bolishini bir-biridan mutlaqo bexabar J.P. Òomson va P.S. Òartakovskiylar kuzatishgan. Ular tajribasining sxemasi 195- rasmda keltirilgan. 195- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 261 Potensiallar ayirmasi bir necha on kV bolgan elektr maydonida tezlatilgan elektronlar dastasi F folgadan otib, FP fotoplastinkaga tushadi. Elektronlar fotoplastinkaga kelib urilganda ularga yoruglik tasiri kabi tasir korsatadi. Plastinka ochiltirilganda ularning orni difraksion manzarani eslatadi. Shu difraksion manzara uchun hisoblangan tolqin uzunligi (149) formula boyicha hisoblangan de-Broyl tolqin uzunligiga mos keladi. Ushbu natija Lui de-Broyl gipotezasi togri ekanligining isbotidir. Keyinroq neytronlar, atomlar, molekulalar va boshqa mikrozarralarning difraksiyasi ham eksperimental kuzatilgan hamda organilgan. Shu bilan mikrozarralarning tolqin xossalari mavjud ekanligi batamom tasdiqlangan. Umuman, de-Broyl tolqinlari harakatdagi har qanday zarralar, jumladan, makroskopik jismlarga ham xosdir. Biroq h Plank doimiysi juda kichik bolgani uchun katta massali jismlarda tolqin xossalar shunchalik kichik boladiki, ularni mutlaqo sezish mumkin emas. Masalan, massasi m=10 -3 kg va 2 10 = m s υ tezlik bilan uchayotgan oq uchun de-Broyl tolqinining uzunligi quyidagiga teng: λ υ − − − ⋅ ⋅ = = ≈ ⋅ ⋅ 34 33 3 2 6,625 10 J s 6,625 10 m. m 10 kg 10 s h m Amalda bunday uzunlikni olchab bolmaydi. Binobarin, makroskopik jismlarning tolqin xossalarini hisobga olmasa ham boladi. Shunday qilib, de-Broyl gipotezasi va bu gipotezaning togriligini tasdiqlovchi kopgina tajribalardan kelib chiqadiki, tayinli tezlik hamda tayinli yonalishga ega bolgan mikrozarralar dastasi yassi tolqinlar beradigan interferension va difraksion manzaraga oxshash manzarani hosil qiladi. Shuni qayd qilish lozimki, de-Broyl tolqinlari elektromagnit tolqinlar emas (bu hol eksperimentda aniqlangan). Haqiqatan ham, elektromagnit tolqinlar fazoda ozgaruvchan elektro- magnit maydonning tarqalish jarayonidan iborat (4- § ga qarang). De-Broyl tolqinlari esa fazoda tarqaluvchi biror-bir elektromagnit maydon bilan bogliq emas. Shuningdek, klassik fizikada malum bolgan boshqa tabiatli tolqinlar bilan ham bogliq emas. Modda zarralarining harakati bilan bogliq bolgan de-Broyl tolqinlari klassik fizikada oxshashi yoq kvant tabiatga ega tolqinlardir. www.ziyouz.com kutubxonasi 262 84- §. Geyzenbergning noaniqlik munosabatlari Mikrozarralarning tolqin xossalari ularga koordinata va impuls tushunchalarini klassik manoda qollash imkoniyatini cheklaydi. Klassik fizikada ham malum obyektlarga bazi tushunchalarni qollashning chegaralari mavjud. Masalan, bitta molekula uchun temperatura tushunchasi manoga ega emas, fazoda tolqinning vaziyatini aniqlash uchun nuqtaviy lokalizatsiya (bir nuqtada turish) tushunchasini qollash mumkin emas, chunki tolqin hamma vaqt harakatda boladi. Ammo klassik fizikada zarra koordinatasining muayyan qiymatiga uning tezligi va impulsining aniq qiymatlari mos keladi. Mikrozarralar xossalarining korpuskulyar-tolqin dualizmi sababli kvant mexanikada mikrozarralar aniq bir trayektoriya boyicha harakatlanadi, deyish qatiy emas. Lekin bunday tasdiq qator hollarda tajribalarda olingan dalillarga zid bolganday tuyuladi. Masalan, elementar zarralarni qayd etishda Vilson kamerasida zarralarning harakat yoli tuman tomchilari hosil qilgan ingichka iz (trek) shaklida namoyon boladi. Elektron nur trubkadagi elektronlarning harakatini klassik fizika qonunlari asosida aniq hisoblab topish mumkin va hokazo. Bunday qarama-qarshilik shu bilan tushuntiriladiki, trayektoriya va aniq orin tutish tushunchasini zarralarga qollash mumkin ekan, lekin aniqlik malum darajagacha taqribiy boladi. Zarralarning fazodan aniq orin olish tushunchasini ularga qollash mumkinligining aniqlik darajasi 1927- yilda nemis fizik nazariyotchisi V. Geyzenberg aniqlagan noaniqlik munosabati orqali beriladi. Bu munosabatga asosan zarra bir vaqtning ozida aniq qiymatlarga ega bola olmaydi. Masalan, zarraning x koordinatasi va shu koordinataga mos keluvchi impulsning p x tashkil etuvchisini bir vaqtda bir xil aniqlikda olchab bolmaydi. Bu kattaliklarning qiymatlari orasidagi noaniqliklar quyidagi shartni qanoatlantiradi: . 2 ∆ ⋅ ∆ ≥ x h x p π (150) Xuddi shu kabi boshqa koordinatalar uchun ham quyidagi munosabatlar orinli boladi: ; 2 ∆ ⋅ ∆ ≥ y h y p π , 2 z h z P π ∆ ⋅ ∆ ≥ (151) www.ziyouz.com kutubxonasi 263 bunda: ∆x, ∆y va ∆z de-Broyl tolqinlari bilan tavsiflanuvchi zarra koordinatalarini aniqlashdagi noaniqliklar, ∆p x , ∆p y va ∆p z esa mos ravishda impuls noaniqliklari. Jism impulsi p =m υ ifodasidan ∆ p = m · ∆ x boladi. Shuning uchun quyidagilarni yozish mumkin: ; 2 x h x m υ π ∆ ⋅ ∆ ≥ ; 2 ∆ ⋅ ∆ ≥ y h y m υ π , 2 z h z m υ π ∆ ⋅ ∆ ≥ (152) bunda ∆ υ N , ∆ υ y va ∆ υ z tezlik noaniqliklari. (150), (151) va (152) munosabatlarni Geyzenbergning noaniqlik munosabatlari deb ataladi. Bu ifodalardan korinadiki, zarraning koordinatasi qanchalik aniq aniqlansa (yani, ∆x, ∆y va ∆z lar qancha kichik bolsa), ayni paytda impuls (yoki tezlik) proyeksiyasini aniqlash aniqligi shunchalik kam boladi (yani, ∆p x , ∆p y , ∆p z yoki ∆ υ N , ∆ υ y , ∆ υ z lar shuncha katta boladi) yoki aksincha. Agar zarraning x oqidagi vaziyati aniq olchangan va ∆x=0 bolsa, u holda ∆p x =∞ va p x mutlaqo noaniq boladi; yoki p x aniq olchangan va ∆p x =0 bolsa, u holda x (yani, zarraning vaziyati) mutlaqo noaniq boladi. Shuni qayd etish kerakki, zarraning koordinatasi va tezligi (yoki boshqa parametrlar)ni bir vaqtda aniq aniqlashning mumkin emasligi olchov asboblari va olchash usullarining mukammal emasligining natijasi emas, balki zarralarning obyektiv xossalari, ularning ikkilanma korpuskulyar-tolqin tabiatini aks ettiruvchi prinsipial imkoniyatsizlikdir. 85- §. Kvant mexanika haqida tushuncha Malumki, klassik mexanikaga asosan har bir zarra aniq trayek- toriya boyicha harakatlanadi va zarralar oqimida hech qanday tolqin jarayon roy bermaydi. Ammo 83- § da korib otganimizdek, tajribalar zarralarning tolqin xususiyatlari mavjudligini korsatadi. Shuning uchun ularning tabiatini klassik mexanika togri tavsiflay olmaydi. Zarralarning hamma xususiyatlarini aks ettiradigan nazariya ularning tolqin xususiyatlarini ham hisobga olishi kerak. Bunday nazariya E. Shredinger, V. Geyzenberg, P. Dirak va boshqa olimlar tomonidan 1926- yilda yaratilgan kvant mexanika (uni tolqin mexanika deb ham yuritiladi) hisoblanadi. Kvant mexanikada atomlar, molekulalar va ularning kollektivi, xususan, kristallar, shuningdek, atom yadrolari va elementar zarralar fizikasi organiladi. Bunda organiladigan mikrodunyo obyektlarining www.ziyouz.com kutubxonasi 264 olchami 10 -8 ¼10 -15 m tartibida. Agar zarralar υ << c tezlik bilan harakatlanayotgan bolsa, bunda c yoruglikning vakuumdagi tezligi, u holda norelativistik kvant mexanika qollaniladi: agar υ xarakteri haqidagi Plank, fotonlar haqidagi Eynshteyn tasavvurlari, malum sharoitlarda mikrodunyo zarralarining holatini xarakterlov- chi bazi fizik kattaliklar (masalan, impuls va energiya)ning kvant- langanligi haqidagi malumotlar yotadi. Kvant mexanikada eng muhim goya shundan iboratki, yoruglik uchun ornatilgan xossalarning korpuskulyar-tolqin ikkilanmaligi universal xarakterga ega ekanligidir. Bu ikkilanmalik impulsga ega istalgan zarralarda namoyon boladi, ularning harakati qandaydir tolqin jarayon bilan birga sodir boladi. Kvant mexanikada fazoda vaqtning berilgan momentida zarra- ning holati tolqin funksiya yoki psi-funksiya deb ataluvchi va ψ harfi bilan belgilanuvchi funksiya orqali tavsiflanadi. Bu funksiya koordinatalar va vaqtning funksiyasi hisoblanib, 1926- yilda Shredinger taklif etgan va uning nomi bilan Shredinger tenglamasi deb ataladigan tenglamaning yechimidan iboratdir. Klassik mexanika asosida yotuvchi Nyuton harakat tenglamalari keltirib chiqarilmagani kabi, Shredinger tenglamasi ham keltirib chiqarilmaydi va postulat sifatida qabul qilinadi. Shredinger tengla- masining togriligi atom va yadro fizikasida bu tenglama yordamida olingan kvant mexanika xulosalarining tajriba natijalariga yaxshi mos kelishi bilan isbotlanadi. Òolqin funksiya va bu funksiya bilan tavsiflanadigan zarra orasidagi munosabat yoruglik tolqini bilan foton orasidagi munosabatga oxshaydi. Òolqin tasavvurga asosan, biror sirtning yoritilganligi yoruglik tolqini amplitudasining kvadratiga proporsionaldir. Korpuskulyar nuqtayi nazardan yoritilganlik fotonlar oqimining zichligiga proporsionaldir. Demak, yoruglik tolqini amplitudasining kvadrati bilan fotonlar oqimining zichligi orasida togri proporsionallik mavjud: tolqin amplitudasining kvadrati sirtning berilgan nuqtasiga fotonning kelib tushish ehtimolini aniqlaydi. Elementar zarralar uchun ham xudda shunday mulohaza yuritish mumkin: fazoning biror nuqtasi uchun tolqin funksiya modulining kvadrati fazoning shu nuqtasida zarraning bolish ehtimolligini aniqlaydi. Download 3.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling