R. I. G im u s h, F. M. M a t m u r o d o V

Innovatsion jarayonning samaradorlik ко ‘rsatkichlari. Loyihaning tijo ­
rat sam aradorligi (m oliyaviy asosi) talab qilinadigan darom ad no rm alarin i 
ta ’m inlovchi m oliyaviy xarajat va natijalarning o ‘zaro m unosabati bilan
aniqlanadi.
Tijorat sam aradorligi loyiha u ch u n t o ‘laligicha hisoblanganidek alo- 
hida ishtirokchilar uchun ham ularning qoida bo'yicha q o'yilm alari hiso- 
bi bilan ham hisoblanishi m um kin. U ning u ch u n t-q ad a m d a (E t) sam ara 
sifatida real pul oqim i xizmat qiladi.
H ar bir faoliyat chegarasida pul vositalarining oqim i Pf(t) va chiqib 
ketishi O f(t) b o ‘lib o ‘tadi. U lar orasidagi farqni F f (t) deb belgilaym iz:
F f(t)= P f(t)-O f(t),
bu yerda i = l , 2, 3,
Loyihani am alga oshirishning h a r bir davrida investitsion va o p e ra t- 
sion faoliyatda kelib chiqqan va chiqib ketgan pul vositalari orasidagi far­
qni real pul oqim i Ff(t) deb belgilaymiz:
F (t)= (P l( t) - 0 1 ( t) ) = ( P 2 ( t) - 0 2 ( t) ) = A l( t) - A 2 ( t)
Budjet sam aradorligi ko‘rsatkichlari loyihaning am alga oshirish n ati- 
jalarini tegishli (federal, regional va m ahalliy) budjetning d arom ad i va 
xarajatlarga ta ’sirini aks ettiradi. Loyihada ko‘zda tutilgan regional va federal 
q o'llab q u w a tla sh choralarini asoslash m aqsadida foydalanuvchi budjet 
sam aradorligining asosiy k o ‘rsatkichi b o ‘lib budjet sam arasi hisoblanadi.
Loyihani am alga oshirishning t-q ad am i uchun budjet sam arasi (Bt) 
loyihani am alga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar (R t)d an daro m adn i (D t) 
oshirish sifatida aniqlanadi.
B (t)= P (t)-D (t).
Integral budjet sam arasi B(t) form ula b o 'y ich a diskontlangan yillik 
budjet sam aralarining yig‘indisi sifatida yoki budjet integral darom adlari 
(D in t)n in g integral budjet xarajatlarini (Ring) oshirish sifatida h iso blani­
shi m um kin.
Xalq xo'jaligi iqtisodiy sam aradorligining ko'rsatkichlari loyiha sam a- 
radorligini b utunlay xalq xo‘jalik, shuningdek, loyihani am alga oshirishda 
qatnashuvchi region, tarm oq va tashkilotlarning qiziqishlari nuqtayi nazari- 
dan aks ettiradi.
Xalq xo‘jaligida iqtisodiy sam aradorlik ko‘rsatkichlarini hisobga olishda 
loyiha natijalari tarkibiga quyidagilar kiradi.
78

---

H osilaviy ishlab chiqarish natijalari (m am lakat ish tirok chi tas’nkilot- 
larining iste’m ol m ahsulotidan tashqari tashqi va ichki bo zo rd a butan ishlab 
chiqarish m ah sulotlarining realizatsiyasidan tushgan m ab lag ‘). Bu yerda, 
shuningdek, loyihani am alga oshirish jaray o n id a ish tiro k ch ila r to m o n id an
tashkil etiluvchi m ulk va intellektual m ulkni (kashfiyotlardan foydalanish 
huquqiga litsenziya, n o u -x a u , E H M la r u ch u n d astu rlar va h.k.) sotishdan 
tushgan m a b la g ia r h am kiradi.
Q iym atlilik b ah o g a tegishli b o ‘lm agan ijtim oiy, ekologik, siyosiy va 
boshqa natijalar xalq x o ‘jaligi sam aradorligining q o ‘sh im ch a k o ‘rsatkichlari 
sifatida q aralad i va loyihani davlat q o ‘llab quvvatlash yoki realizatsiya 
xarajatidagi qaro rlarn i qabul qilish bilan hisobga olinadi.
Loyiha xarajatlari tarkibiga loyihani am alga oshiruvchi b arch a ishti- 
rokchilarning loyihada k o ‘zda tutilg an va uni realizatsiya qilishga lozim
b o ‘lgan, jo riy va b ir vaqtdagi xarajatlari kiritiladi. S h un in g u ch u n hisobga 
quyidagilar kiritilm aydi:
— iste’m olchi tash kilo tlarning loyihani boshqa ishtirokchilari bo'lg an 
ishlab ch iqaruvchilardan m ahsulotni olishga b o ‘lgan xarajatlar;
— loyihaning b ir ishtirokchilari to m o n id a n yaratilgan (qurilgan, tay- 
y orlangan) va ish tiro k c h ila r to m o n id a n foy dalanuvch i asosiy v o sitalar 
b o ‘yicha am o rtizatsiya chegirm alari;
— Rossiya ishtirokchilari tashkilotlarining davlat budjeti d aro m ad la- 
riga b o ‘lgan t o ‘lovlarning barch a turlari, shunin gdek, soliq t o ‘lovlari ham
kiradi. Ekologik norm ativ lar va san itar m e ’y orlam i bajarm aganlik uchun 
jarim a va sanksiyalar xalq x o ‘jalik xarajatlari tark ib id a m e ’yorlarning bu- 
zilishining ekologik oqibatlari loyihaning ekologik natijalari tarkibida ah o- 
lida belgilanm agan va loiyaning natijalari tartibiga qiym atlilik m a ’nosida 
kiritilm agan ta q d ird a hisobga olinadi;
— investitsion loyihani realizatsiyasi ishtirokchilari qaroriga kiritilgan 
0 ‘zbekiston R espublikasi M arkaziy B anki, uning agentlari v a tijo ra t bank- 
larining kreditlari b o 'y ich a foizlar;
— xorijiy ishtirokchilarning xarajatlari.
Investitsion loyihani am alga oshirish jara y o n id a ishtirokchi to m o n i­
dan vaqtincha foydalanuvchi asosiy vositalar quyidagi u su llardan biri yor- 
dam ida hisobga olinadi:
— asosiy v o sitalarn in g qoldiq qiym ati u larn in g q o 'lla sh n i boshlash 
vaqtida bir vaqtdagi xarajatlar tarkibida kiritiladi; tug atish vaq tid a b ir v aq t­
dagi xarajatlar bu vositalarning qoldiq qiym atidan kam ayib boradi.
— k o ‘rsatilgan asosiy vositalar uchun ijara t o ‘lovlari u lardan foydala­
nish vaqtida jo riy xarajatlar tartibiga kiritiladi.
R egion (ta rm o q ) darajasida iqtisodiy sam arad o rlik k o ‘rsatkichlarini 
hisoblashda loyiha natijalari tarkibiga quyidagilar kiradi:
— regional (tarm o q ) ishlab chiqarish natijalari: loyiha ishtirokchilari, 
region (tarm o q ) tashkilotlari to m o n id a n ishlab ch iqarilgan m ahsulot re a­
lizatsiyasidan tu sh g an m ablag‘;
79

---

— korxonalar va region aholisi (tarm oq tashkilotlari) to m o n id a n oli- 
nadigan egri moliyaviy natijalar.
X arajatlar tarkibiga faqatgina loyihaning ishtirokchilari — tash kilotla- 
rining xarajatlari kiritiladi:
— ishlab chiqarish natijalari;
— tashkilot ishchilari va ularning oila a’zolarining shaxsiy ehtiyojlarga 
sariflangan ijtim oiy natijalardan tashqari ishlab chiqarilgan m ah su lo tn i 
realizatsiya qilishdan tushgan m ablag1. Bunga xarajatlar tarkibiga tash ki- 
lotlarning faqat qayta hisoblashi bir vaqtdagi va joriy xarajatlari kiritiladi.
Investitsiyalash bo 'yicha qarorlarni qabul qilish quyidagi h ar xil o m il- 
lar ta ’sirida m urakkablashadi: investitsiyalar turi, investitsion loyihaning 
qiym ati, oson loyihalarning ko'pligi, moliyaviy resurslarning cheklang an- 
ligi, tavakkalchilik va h.k. shubhasiz, qarorlar q ator aiternativ yoki o ‘zaro 
m ustaqil loyihalar b o ‘lgan taqdirdagina qabul qiliriishi kerak.
In v e s tits io n x a ra k te rd a g i q a r o rla rn i q a b u l q ilis h b o s h q a r u v
fa’oliyatining boshqa xohlagin turidek h ar xil shakllangan va sh akllanm a- 
gan uslublardan foydalanishga asoslangan. Hayotning har xil hodisasi uchun 
yaroqli universal uslub mavjud emas.