R. I. G im u s h, F. M. M a t m u r o d o V

natijalar

---

Buni am alga oshirish oson emas. K o‘pchilik kom paniyalar o ‘z k uch i- 
ni egri chiziq shaklini nazorat qilishga sarflaydi va bunga boshqa firm alar 
bilan ham korlik qilish orqali erishadilar. B a’za n bu kabi egri ch iziq lar 
shaklini “yaxshilash” xarajatlar ko'payishi hisobiga erishiladi, bu k atta 
alternativ xarajatlaiga olib keladi.
Texnologik to'x tash (sinish)ni b arta raf etishga ko'nikib qolgan k o m ­
paniyalar o ‘zgacha yo ‘l tu tadi va sezilarli raqobatbardoshlikka erishadilar 
(4 .3 -c h iz m a ). U la r o ‘zaro a lm ash a d ig a n te x n o lo g iy a la r 8 -sh ak l egri 
chizig‘ining qayerida ekanligini va kelgusi vaqtda ushbu h olatda qanday 
o'zgarishlarni kutish m um kinligini bilish u ch u n tadqiqot ishlariga m ab ­
lag1 kiritadilar. M aksim al aniq S shakl egri chiziqlarni aniqlashga k atta 
e ’tib or beradi, vaholanki, zaruriy hulosaga keiish uchun um um iy k o n tu r 
va chegara haqida tasaw u rg a ega bo'lish kifoya qiladi. “T o ‘g ‘ri” egri ch i- 
ziqlari b o ‘lgan progressiv o ‘rnini egallovchi texnologiyalarni qo'llash n a - 
tijasida kichik hajmga ega bo'lgan kichik kom paniyalar, nisbatan katta ko m ­
paniyalar bilan raqobatlashgan holatlari ham m a’lum. Yuqori pog‘o n a egri 
chiziqlari bilan xususiyatlanayotgan yangi texnologiyalarni ishlab chiqarish­
ga sarflanadigan kuchlar konsentratsiyasi zarurligini bu kom paniyalar o ‘z 
vaqtida anglab yetdilar.
natijalar
4.3-chizma. 
Texnologik to ‘xtash (yangi texnologiyalarni 
o'rnatishga ketadigan v a q t bo'yicha).
Texnologik to ‘xtashning yana bir boshqa tushunchasi mavjud — bu b ir 
texnologiyadan ikkinchisiga o'tish vaqti. Bizning fikrimizcha, m azkur ikkala 
ta ’rif ham mavjud bo ‘lish huquqiga ega.
Yangilik diffuziyasi, Yangilik kolilersializatsiyasi jarayoni ularning iqti- 
sodiyot sistem asida tarqalishi bilan kuzatiadi. Avval bu kabi tarqalish bir
98

---

necha tashkilot doirasida b o ‘lib o ‘tadi, lekin keyinroq keng quloch oladi. 
Bu jaray o n diffuziya deyiladi.
Yangilik diffuziyasi — iqtisodiyotda ularning tarqalish jarayoni. Y anada 
aniqroq aytganda bu jarayon eski texnologiyalam i siqib chiqarishi orqali, 
shuningdek, m ijozlar tom onidan anologi b o im ag an yangi texnologiyalam i 
qabul qilish orqali ifodalanadi. Diffuziya jarayonlari, ko‘rib chiqilgan texnologi­
ya rivojlanish jarayonlari kabi 8-shakl egri chiziq orqali ifodalanishi m um kin. 
Bu holatda ular alm ashtiruvchi egri chiziqlar deb atalishi m um kin.
Alm ashtiruvchi egri chiziq param etrlari yangilik xususiyati, shuningdek, 
bir q ato r iqtsodiy p aram etrlarg a bog‘liq. Bu kabi egri chiziq p aram etrlarn i 
aniqlashning tu rli xil usullari m avjud. T adq iqotlar jaray o n id a 8-shakl egri 
chiziq xususiy holati o ‘rganiladi — bu P erla egri chizig‘i deyiladi. Bu egri 
chiziq quyidagi k o ‘rinishga ega:
Yl= L / ( l + a e '(kQbt))
qayerdaki, Y( — t vaqt nuqtasida o ‘zgaruvchanlik hajm i. t — vaqt faktori.
a, k, b — son p aram etrlari (konstantalar). L — u o ‘zgaruvchanlikning y u ­
qori chegarasi. e -so n , n atu ral logarifm.
M ashhur am erikalik innovatsiyalar targ ‘ibotchisi E. M ensfild yangilik 
diffuziyasi jarayo ni m o dulini A Q S H iqtisodyotining bir n ech a tarm o q la- 
rida ishlab chiqish u c h u n m azk u r egri chiziqni q o ‘llagan.
0 ‘rganilayotgan diffuziya k o ‘rsatkichi sifatida t-v aq tid a b o ‘lgandagi 
yangilikni qabul qilgan firm alar o ‘rganib chiqilgan. Y uqori chegara sifa­
tida yangilik qabul qila olgan tarm o q firm alar soni n azarda tutilg an . M i- 
sol u chun “ S hishalarni te z k o r t o ‘Idirgich” yangiligi u ch u n pivo san o atid a 
P erla egri chizig‘i M ensfildga k o ‘ra quyidagi k o ‘rinishga ega:
Y|= 1 6 / ( l + e _(‘2a5SQ0- 36l>)
P aram etr o ‘lchovi b(0 ,3 6 ), iqtisodiy faktorlar bogiiq lig ig a tay anadi, 
so tib o lish m u d d a ti y a n g ilik so tib o lish m u d d a ti b ila n m u n o s a b a t, 
shuningdek, o ‘rta b irla m c h i sarm oyaning tarm oq firm alar fondlari o ‘rtacha 
hajm iga b o ‘lgan m unosab atidir.
4.1.2. Ilmiy texnologik taraqqiyot va P . Romer modeli
3—10 yillik davomida, 1950-yil o ‘rtalaridan boshlab, 1980-yil o ‘rtalarigacha 
g ‘arb iqtisodiy fanida, iqtisodiy sistemaga chetdan olib kelingan, y a’ni egzo- 
gen texnologik taraqqiyot konsepsiyasi hukm ron edi. U Y. Tinberk, R. Salou, 
R. Xaroda, Dj. Xiksa va bir qator taniqli iqtisodiyotchilr asarlarida asoslab 
berilgan. Y (t)= [K (t), L (t), t] ko‘rinishli ishlab chiqish funksiyasiga e g a b o ‘lgan 
uch faktorli neoklassik modeli ramkasida olib borilgan turli tadqiqotlar, AQSH 
iqtisodiy rivojlnish dinam ikasining statistik massiv ko ‘rsatkichlarida, turli 
davlatda, ilmiy texnologik taraqqiyotni iqtisodiy o ‘sishga b o ‘lgan ulushining 
mos kelmaydigan, lekin yuqori bahosini bergan.
99

---

Buning ham m asi zam onaviy iqtisodiyotda texnologik taraqqiyotning 
m uhim roli haqida dalolat beradi. A m m o nazariyotchiiarning k o ‘p yillik 
m ehnatiga qaram ay, ilm iy-texnik taraqqiyotning o ‘zi neoklassik m odellar 
doirasida eng asosiy m ehnat va kapitaldan tashqari ishlab chiqarish fak- 
torlarining t a ’sirini izohlovchi ishlab chiqarish funksiyasining yig‘m a a r­
g u m e n t sifatida nam oyon etilgan. Teng o'sish sharoitida m eh n at sam a- 
radorligining bu kabi m odellarda neytral ilmiy texnologik taraqqiyoti evaziga 
t a ’m inlangan va m aqsadning doim iy sarmoyadorligi sharoitidagi m ehnat 
sarm oyadorligini oshirish bilan parallel yurgan.
Neoklassik m odel holatidan shu kelib chiqqanki, zam onaviy texnologi- 
yalarga teng huquqqa ega b o ‘lgan barcha m am lakatlar teng o ‘sish traek- 
toriyasiga chiqish uchun o 'rta m e’yorda m ehnat unum dorligining bir-biri 
bilan bog‘laydigan rivojlanish sur’atlariga ega b o ‘lishi kerak.
Lekin R. Solou takidlaganidek, real iqtsodiyot sharoitida bu kabi kon- 
vergensiya haq id a so ‘z yuritish faqat sanoati rivojlangan m am lak atlar 
m isolida k o ‘rinishidir, am m o Lotin Amerikasi, Afrika va Osiyo m am lakat - 
lari m isolida k o ‘rish o'rinli b o ‘lmaydi.
M azkur holat, inson kapitalining ko‘payishi g ‘oyasiga asoslangan en- 
dogen ilmiy-texnik taraqqiyot modelini yaratish b o ‘yicha urinishlarini hal 
qilishda m uhim rol o ‘ynaydi. Albatta bu kabi urinishlar aw al ham amalga 
oshirilgan. Bunga misol qilib, m ashhur bo'lgan “ishlab chiqarish jarayoni­
da o ‘qitish” m odelini yodga olish m um kin (K. Errov, X. Uzava m odellari).
1980-yil o 'rta la rid a m uhim nazariy burilish yuz berdi. P. R om er, R. 
Lukas, F. Agion, P. Xovuit, Dj. G ressm an, E. X elpm en va bir q ato r iz- 
doshlari texnologik o ‘zgarishga ega b o ‘lgan, o'rganilayotgan m akroiqti- 
sodiy sistem a generatsiyasi im koniyatlarini nazarda tutuvchi iqtisodiy o ‘sish 
m odelini yaratishga qaratilgan, y a’ni sa’y-harakatlarini qo'llashgan. N a- 
tijada, m odellashgan tizim m ehnat va kapital ishlab chiqarishning a n ’anaviy 
fak torlar xarajatining tengligi sharoitida o ‘sishga nisbatan q o ‘shim ch a 
im pulsga ega b o ‘ladi. U m um iy ko‘rnishda bu ishlab chiqarish hajm idan 
kelib chiqadigan sam araning ortishini induksiya qiladigan, inson kapita­
lining yig‘ilishi hisobiga sodir bo'ladi.
Endogen texnologik progress bilan iqtisodiy o ‘sish modelining yangi sin- 
fining paydo b o ‘lishi iqtisodiy dinamika muammolariga bo‘lgan qiziqishining 
ortishiga olib keldi. Bunda asosiy rolni, jiddiy amaliy ahamiyatga ega b o ‘lishi 
mum kin b o ‘lgan, m azkur m odellam ing uch muhim oqibati o ‘ynadi.
S o ‘z quyidagilar haqida boradi:
1. Yangi bilim olsh sharoitda ishtirok etadigan, zaxiralar o ‘sishidan 
kelib chiqqan bashorat qilingan m asshtab effekti haqida.
2. Inson kapitalini k o ‘payishini nazorat qiladigan, m am lakatning t e ­
gishli siyosati yordam ida iqtisodiy o'sish su r’atlariga t a ’sir etish im koniyati 
haqida.
100

---

3. 
Iq tiso diy m u h it o ic h a m i roli, xususan, xalqaro savdo aham iyati, 
isobalizatsiya va dizintegratsiya jarayonlari haqida.
Shu usulda Dj. G rossm an va E. X elpm en ikki m am lakat o ‘rtasida inson 
kapitalini taqsim lashga y o ‘l q o ‘yiladigan 3 sektorli m o d ellar (ilm iy ta d ­
qiqot va tajriba k o nstruktorlik ishlanm a (IT T K I) m u hiti oraliq m ah su lo t­
lar ishlab chiqarish i, y a’niy iste’mol m ahsulotini ishlab chiqarish) tuzish- 
gan va uning doirasida shuni ko ‘rsatishganki, teng traektoriyasiga yaqin- 
lashgan sari tran sn a tsio n a l korporatsiyalar shakllanishi m um k in b o la d i. 
M azkur m od el asosida bir q ato r qiziqarli va jad al xulosalar qilindi. X usu­
san, b u n d a n kelib chiqadiki, IT T K Ini q o ‘shish subsudiya qilish, tad qiqo t 
va izlanishlar olib borish ishlarida birm uncha h u km ron b o ‘lgan m am lakat - 
da, m o d e lla n a y o tg a n tizim n in g iqtisodiy o ‘sish u m u m iy s u r’atlarin in g
ortishiga olib keladi. S hunga o ‘xshash subsudiyalar innovatsion faoliyatga 
nisbatan yakuniy m ahsulot ishlab chiqarish ko‘proq rivojlangan m am lakatda 
zid natija berishi m u m kin. Proteksionistik savdo-sotiq faqatgina IT T K I 
m uhiti rivojlanish darajasi nisbatan pastroq b o ‘lgan m am lakat to m o n id a n
am alga oshirilganidagina iqtisodiy o'sishga y ordam beradi. Lekin tad qiqo t 
va o ‘rganish ishlard a nisbatan ustunlikka ega b o 'lg an m am lakat to m o n i­
dan am alga oshirilsa, natija beradi. M azkur xulosalar m odellan ayo tgan 
gipotetik tizim g a aloqador. Taqdim etilgan o ‘sish m od elid an kelib chiqqan 
nazariy xulo salar endo g en texnik jarayon bilan birga, globalizatsiya ja ra - 
yonlarining chuqurlashuvi bilan bog‘liq b o ‘lgan ja h o n iqtisodiyoti rivojla- 
nishining b ir q a to r tendensiyalarida aniq tasdiqqa ega b o ‘ladi. S hunday 
qilib, IT T K I xarajatlarining 18—14% B uyuk B ritaniyada xorijiy kapital 
evaziga q o p lan ad i. Ikki taraflam a va k o ‘p taraflam a asosidagi xalqaro il­
miy ham ko rlik dasturlarini am alga oshirish bilan birga, korporativ dara- 
jadagi xalqaro texnologik kooperatsiyaning yangi tashkiliy shakllarini in- 
tensiv rivojlantirish ham bunga yordam beradi.
A m m o en d o g e n texnologik jarayonga ega b o ‘lgan o ‘sish m odelini y a­
ratish asosiga q o ‘yilgan b ir qan ch a nazariy y o ‘n alishi, sh un in g d ek , bu 
m o d ellardan olingan xulosalarning im pirestik tasdig‘i bilan bog‘liq b o ‘lgan 
yana b ir talay savollar m avjud. Misol tariqasida P. R o m er va F. A gion, 
P. X ouvtit ishlarida o ‘rganilayotgan yondashuvlarini k o ‘rb chiqam iz.
P. R o m er m odeli. P. Romer moduli asosida 3 ta asosiy qism yotadi: